جامبىل تۋعانباي ۇلى

ءوزىنىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن ەلىمىزدىڭ عىلىم - تەحنيكا سالاسىندا شەپ بۇزا العا ۇمتىلىپ بيىكتەردەن كورىنگەن قازاق ازاماتتارى از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى ەلىمىز قازاقتارىنداعى سۇيەك اۋرۋلارىنىڭ جوعارى ورەدەگى ماماندار قاتارىنان ورىن العان شينجياڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى 6 - سۇيەك اۋرۋلارى شيپاحاناسىنىڭ سىرتقى اۋرۋلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اعا شيپاگەر تالاپقان كولەڭكە ۇلى. ول 1979 - جىلى مەملەكەتتىك ءبىر تۇتاس ەمتيحاننان اعالاپ العا شىعىپ، ءوزى قىزىققان كاسىبى شينجياڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كلينيكالىق ەمدەۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. سودان باستاپ ىزگى ارمانداردىڭ جەتەگىندە ءبىلىم شۇڭەتىنە شوگىپ، تەرەڭگە سۇڭگيدى. اۆتونوميالى رايوندىق حالىق شيپاحاناسىنداعى پراكتيكا ساتىسىندا - اق تالانتتىلىعىمەن مامانداردىڭ كوزىنە تۇسەدى. سونىمەن وقۋىن ناتيجەلى تامامداپ، اۆتونوميالى رايوندىق حالىق شيپاحاناسىنىڭ سۇيەك اۋرۋلار بولىمىنە قىزمەتكە ءبولىنىپ، شيپاگەرلىك ءومىر ساپارىن باستايدى.

ونىڭ شيپاگەرلىكپەن شۇعىلدانعان 30 جىلىندا جالپى ۇلكەندى - كىشىلى 3100دەي وپەراتسيا جاساپتى. 1990 - جىلداردىڭ باسىندا جوعارى تەحنيكانى تالاپ ەتەتىن بالالاردىڭ تايعان ۇرشىعىن ورنىنا ءتۇسىرىپ، ەندىگارى اقسامايتىن كۇيگە كەلتىرۋ تەحنيكاسىن يگەرىپ، تالاي بالانى اياعىنان تىك تۇرعىزعان بولاتىن. الايدا تالاپقاننىڭ كوڭىلى مۇنىمەن تىنبادى، ويتكەنى سول كەزدە بۇل وپەراتسيا 6 جاسپەن شەكتەلەتىن، 6 جاستان اسقان وسى ناۋقاستاعى بالالارعا «جاسى ءوتىپ كەتكەن، اقاۋسىز ساۋىقتىرۋ قولدان كەلمەيدى» دەپ قارالعاندىقتان وعان ەشقانداي شيپاگەردىڭ قولى بارمايتىن. مىنە وسى ماسەلە تالاپقان شيپاگەردى قاتتى ويلاندىرادى. ول، ەڭ الدىمەن، ەلىمىز سۇيەك ماماندارىنىڭ وسىعان قاتىستى ماتەريالدارىن اقتارىپ، قامال الۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. شەتەلدىڭ ايگىلى سۇيەك ماماندارى شيارلي، پەمبەرتون، سالتر قاتارلىلار سالعان جولمەن ىزدەنىس جاساپ، جيناعان ماتەريالىن ساراپتان وتكىزىپ وي قورىتادى. قورىتىلعان ويى ارقىلى جوبا جاساپ، سىناقتان وتكىزەدى. اقىرى اعا شيپاگەر تالاپقان بۇرىنعى شەڭبەردى بۇزىپ، ءبىرشاما ءونىمدى ەمدەۋ شاراسىن تاۋىپ، وسى اۋرۋمەن اۋىرعان بالالاردىڭ ءونىمدى ەمدەۋ جاسىن 6 جاستان 16 جاسقا دەيىن جوعارىلاتتى. رايونىمىز جونىنەن العاندا، تالاپقان وسى ەمدەۋ شاراسىن تاپقان ءبىرىنشى ادام بولىپ قالماستان، ونى قولدانىپ، ناتيجەسىن كورگەن تۇڭعىش شيپاگەر سانالادى. قاراپايىم حالىق شيپاگەرى تالاپقاننىڭ بۇل جەتىستىگى قاراپايىمدىلىقتىڭ قالقاسىندا كورىنبەي قالسا دا ءبىراق تەز جالپىلاسىپ، وسى ناۋقاستاعى ءوسپىرىم بالالاردى ەمدەۋگە جارقىن جول اشىپ، كەيىنگى شيپاگەرلەرگە دايىن ۇلگى بولدى. مىنە، بۇل اعا شيپاگەردىڭ حالىق الدىنداعى بورىشىن ادا ەتكەن، اسا جوعارى قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ۇستىنە العان حالىقتىڭ ناعىز قالاۋلى شيپاگەرى ەكەنىن كورسەتەدى. 

قازىرگى جاعدايدا سۇيەك اۋرۋلارىنىڭ ىشىندە ورتان جىلىكتىڭ ۇرشىق باسى شىرىگەن ناۋقاستار دا از ەمەس. ياكي ۇرشىقتىڭ باسىنا قان ۇيۋدان ۇرشىق باسى قۋراپ، ءشىرىپ كەتەدى. بۇل ناۋقاس ەكىنىڭ بىرىنە تىزگىن بەرە قويمايتىن، نەداۋىر كۇردەلى وپەراتسيا ارقىلى قالپىنا كەلەتىن سۇيەك اۋرۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى. تالاپقان شيپاگەر بۇل ناۋقاس تۋرالى توقتالعاندا: ناۋقاس جاس بالا بولسا، تامىر كوشىرىپ ەمدەۋ ءتاسىلىن قولدانامىز، ەرەسەك ادام بولسا، ناۋقاس العاشقى مەزگىلىندە ەمدەلسە، ۇرشىعىن امان ساقتاپ قالۋعا بولادى، سوڭعى كەزەڭگە بارعان بولسا، جاساندى ۇرشىق ورناتامىز، - دەيدى. مۇنداعى «تامىر كوشىرىپ ەمدەۋ ءتاسىلى» دەپ وتىرعانى ناۋقاستىڭ باسقا ءبىر دەنە بولىگىنەن قان اعىسى جاقسى، سولقىلداپ سوعىپ تۇرعان سوقپا تامىردىڭ سوزعاندا سول ۇرشىققا ەركىن جەتەتىنىن تاڭداپ، وپەراتسيا جاسالعان ۇرشىققا كوشىرىپ اكەلۋدى مەڭزەيدى. ال «جاساندى ۇرشىق سالامىز» دەپ وتىرعانى شىرىگەن ۇرشىقتى كەسىپ الىپ تاستاپ، ورنىنا ارناۋلى وندىرىلگەن جاساندى ۇرشىقتى ورنالاستىرۋدى ايتادى. وسىنداي كۇردەلى ەمدەۋ بارىسىن قولىنان وتكىزىپ، قانشالاعان ناۋقاستى ەمدەپ جازعان تالاپقان بۇل كۇندەرى ۇرشىعى، جامباس بۋىنى عانا ەمەس، تىزە بۋىندارىنان باسا الماي، جۇرسە كۇش الا الماي، وتىرىپ - تۇرۋى مۇڭ بولعان ناۋقاستارعا جاساندى ۇرشىق سالىپ قانا قالماستان، بۋىن بەتىنىڭ دايىن جاسالىمىن سالىپ، بۇرىنعىداي ەركىن ءجۇرىپ - تۇرا الاتىن كۇيگە كەلتىرۋ وپەراتسياسىن دا جاساپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ جاقسى باعاسىن الىپ كەلەدى. كوپ جىلدىق تاجىريبەسىن ءوز كادەسىنە جاراتقان تالاپقان ۇرشىعى تايعان 700دىڭ ۇستىندەگى بالانىڭ ۇرشىعىن سالىپ، ۇرشىعى شىرىگەن 200دەي ەرەسەك ادامنىڭ ۇرشىعىن ەمدەپ جازىپ، ولاردىڭ ومىرىنە نۇر سيلادى. 

ارينە، ءارقانداي تاجىريبە وزدىگىنەن توپتالا قالمايدى، ول بەرىلە ۇيرەنىپ، قۇلشىنا ىزدەنىس جاساپ، جاپالى ەڭبەكتەنۋدىڭ ارقاسىندا قولعا كەلەدى. 1999 - جىلى استاناداعى بەيجيڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى 1 - شيپاحانادان ۇيرەنىپ ءبىلىم تولىقتىرۋ ورايىنا يە بولادى. جاڭا تەحنيكانى مەڭگەرگەن شيپاگەر وسىدان سوڭ كوپتەگەن كۇردەلى وپەراتسيالاردى ءساتتى جاساپ، تابىس تورىنەن كورىندى. تالاپقان شيپاگەر 2004 - جىلى تامىزدان باستاپ تۇرپان قالالىق شيپاحاناسىنىڭ ۇسىنىس ەتۋىمەن 7 جىل قىزمەت ىستەدى، بۇل سول شيپاحانانىڭ تەحنيكالىق شەبەرلىگى كۇن سايىن ورلەگەن، ءوز دارالىعىن ەركىن ساۋلەلەندىرگەن، وزىندەگى باردى حالقىنا ارناعان 7 جىل بولدى. وسى 7 جىلدا بىردە - ءبىر ناۋقاس جوعارى دارەجەلى شيپاحاناعا جوتكەلمەدى. قايتا باسقا ايماقتاردان، ءتىپتى، قازاقستاننان تالاپقان شيپاگەردى ىزدەپ كەلىپ ەمدەلەتىن ناۋقاستاردىڭ اياعى ۇزىلمەدى. وسى 7 جىلدا تۇرپان قالالىق شيپاحانا سۇيەك ءبولىمىنىڭ كىرىسى بۇرىنعىدان جىل سايىن ەسەلەپ ارتىپ وتىردى. 2005 - جىلى تالاپقان شيپاگەر تۇرپان قالالىق عىلىم - تەحنيكا كوميتەتىنە «ورتان جىلىكتىڭ ۇرشىق باسىنىڭ قان جەتىسپەي ءشىرۋىن جاساندى جامباس بۋىنىمەن اۋىستىرىپ ەمدەۋ» اتتى عىلمي نىساندى ءوتىنىش ەتەدى. بۇل نىسان بەكىتىلگەننەن كەيىن، تالاپقان وسى نىساندى ورىنداۋ جولىندا كۇندى - تۇنگە جالعاپ ايانباي ەڭبەكتەنەدى. اقىرى 2 جىلدا بۇل نىساندى تابىستى اياقتايدى. ەڭبەگىن ەل كورگەن شيپاگەر 2006 - جىلى تۇرپان ايماعىنداعى تەحنيكادا 10 ۇزدىك دارىندىنىڭ ءبىرى بولىپ سيلانادى. 

2008 - جىلى تامىزدا تالاپقان شيپاگەر تايلاند ەلىنىڭ شاڭماي ۋنيۆەرسيتەتىندە كاسىپتىك ساپاردا بولادى. ساپار الدىندا ءاربىر شيپاگەر ءوزى جۇرگىزگەن وپەراتسيالارىنىڭ ماتەريالىن كۇنى بۇرىن جولداپ بەرۋ تاپسىرىلادى. ايتۋدا وسىنىڭ ىشىنەن قاتىستى جاق ءوزى تاڭداپ وپەراتسيا جاساتادى دەلىنگەن. ارينە، بۇل قوسىندا ەلىمىز كولەمىنەن نە ءبىر تانىمال دوكتور، پروفەسسور اتاعىن العان سۇيەك ماماندارى دا بار بولاتىن. تايلاندتىڭ شاڭماي ۋنيۆەرسيتەتىنە بارعاننان كەيىن 18 شيپاگەردى ءۇش - ۇشتەن 6 گرۋپپاعا ءبولىپ، وزدەرى جولداعان ماتەريالدار نەگىزىندە مۇردەگە وپەراتسيا جاساتادى. ەڭ سوڭىندا ءبىر گرۋپپانى تاڭداپ الادى. بۇل اعا شيپاگەر تالاپقان جەتەكشىلىك ەتكەن گرۋپپا ەدى. الدىمەن كوزگە تۇسكەن وسى گرۋپپاعا باسقالارعا 2 وپەراتسيا جاساپ كورسەتۋدى ۇسىنىس ەتەدى ءارى بۇل وپەراتسيانى ارناۋلى كەسكىنگە الىپ، جۇڭگونىڭ ۇزدىك ماماندارى جاساعان وپەراتسيا دەپ ارحيۆكە ساقتاپ، وقۋشىلارعا كورسەتەتىن دايىن ۇلگى ەتۋ ويلارىن دا بىلدىرەدى. ءارقانداي قيىندىققا قاسقايا قارسى جۇزەتىن، سىن ساعاتتاردا اسپاي - تاسپايتىن تالاپقان شاڭماي ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوزى پىشاق ۇستاپ، ءبىر تىزە بۋىن، ءبىر ۇرشىق بۋىن وپەراتسياسىن جاساپ، ولاردىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا بولەندى. ونىڭ وپەراتسياداعى شاپشاڭدىعى، مولشەرلى ۋاقىتتان الدەقايدا تەز بولعاندىعى، سالالى جۋان ساۋساقتارىنىڭ ەپتى دە شاپشاڭ قيمىلدايتىنى شاڭماي سۇيەك ماماندارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىردى. بۇل ماقتانارلىق ءىس ەدى. شاڭماي ۋنيۆەرسيتەتىندە ءىزى قالعان اعا شيپاگەر 2005 - جىلى سۇيەك اۋرۋلارى عىلىمىنىڭ تەتە اعا شيپاگەرلىك كاسىپتىك اتاعىن، 2010 - جىلى اعا شيپاگەرلىك كاسىپتىك اتاعىن العان. ول ىلگەرىندى - كەيىندى ەلىمىز ىشىندەگى تالاي رەتكى سۇيەك اۋرۋلارى عىلمي تالقىلارىندا بولدى. 2012 - جىلى ساۋىردە ارناۋلى مامانداردان ۇيىمداسقان اۆتونوميالى رايوندىق ەمدەۋ اعاتتىقتارىن ساراپتاۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. 

ەڭبەگى ەل ەسىندە، حالىق كوڭىلىندە ساقتالعان اعا شيپاگەردىڭ ءومىر جولى، شيپاگەرلىك كەشىرمەلەرى «شينجياڭ گازەتى» حانزۋشا باسىلىمىنىڭ 2014 - جىلعى 13 - مامىر كۇنگى سانىندا تانىستىرىلىپ، جوعارى دارەجەلى مامانداردىڭ اۋىل - قىستاققا ءتۇسىپ ەڭبەك كورسەتۋىنىڭ جارقىن ۇلگىسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. شينجياڭ تەلەۆيزياسىنىڭ 3 - ارناسى ونىڭ تولى اۋداندىق حالىق شيپاحاناسىنداعى ىستەگەن قىزمەتتەرىن ناق مايداندا كەسكىنگە الىپ ارناۋلى حابار تاراتقان. 

وسىلاردىڭ بارلىعى تالاپقان شيپاگەردىڭ جاپا - ماشاقاتتان قورىقپاي، حالىق بۇقاراسى ءۇشىن وزىندە بارىن ارناعان حالىقشىلدىق يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋى ءارى «اجالعا اراشاشى، جارالىعا مەدەت» بولۋداي كاسىپتىك ءمورالىنىڭ شۇعىلالى جەمىسى دەۋگە بولادى. ءوز مامانىنىڭ ەڭبەگىن كورە بىلگەن شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى 6 - شيپاحانا 2014 - جىلدىق باعالاۋدا تالاپقاندى «مەديتسينالىق احىلاقتاعى ۇزدىك جەكە» دەپ باعالاپ، سيلىق تورىنەن ورىن بەردى. 

ۇشقان قۇستاي دامىعان قازاق شيپاگەرلىگىنە تالاپقان شيپاگەر دە ءبىر كىسىلىك ۇلەس قوسا ءبىلدى. ول شينجياڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق شيپاگەرلىك كلاسىنىڭ «سۇيەك اۋرۋلارى» وقۋلىعىنىڭ «ارەكەت جۇيەسىندەگى جارالمىش كەمىستىكتەر» ءبولىمىن جازىپ بەردى. سونىمەن بىرگە قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ ادام اناتومياسى (تۇلعالىق بىتىستىك) وقۋلىعىن ۇستىنەن قاراپ، اعات جەرىن تۇزەتىپ، وقۋلىقتىڭ ساپالى شىعۋىنا جاقىننان جاردەمدە بولدى. بۇل ءبىر تامشى ۇلەس ۇلتىمىزدىڭ مەديتسينا ماماندارىن جەتىلدىرۋدە توتەنشە ماڭىزعا يە. 

اعا شيپاگەر وسى 30 جىلدىق شيپاگەرلىك ومىرىندە توپتاعان تاجىريبەلەرى نەگىزىندە كوپتەگەن عىلمي ديسسەرتاتسيالىق ماقالالار جازىپ، مەملەكەتتىك، رايوندىق مەديتسينالىق جۋرنالداردا جاريالاپ، ءوزى جيناقتاعان تاجىريبەلەرىن باۋىرىنا باسىپ جاتىپ الماي، كاسىپتەستەرىمەن ورتاقتاسىپ وتىرعان.

كەلۋ قاينارى: شينجياڭ گازەتى