رەداكتوردان: اسپانمەن استاسقان پامير جوتاسىندا «مۇزدىقتاردىڭ كوكەسى» اتانعان مۇزتاع شىڭىنىڭ ەتەگىندە قاھارمان روتا − شينجياڭ اسكەري رايونى بەلگىلى شەكارا قورعانىس پولكىنىڭ حونجىراپ شەكارا قورعانىس روتاسى تۇرادى. 1949 - جىلى ۇيىمداستىرىلعان وسى روتا ۇزاق جىلدار بوي−ى جۇڭگو مەن پاكيستاننىڭ شەكاراسىن كۇزەتىپ كەلدى. حونجىراپ شەكارا قورعانىس روتاسى تەڭىز دەڭگەيىنەن 4700 مەتر بيىكتىكتە تۇرادى. قانشاما بۋىن كوماندير - جاۋىنگەرلەر پارتيا مەن حالىقتىڭ تاپسىرماسىن ەستەن شىعارماي، جەر بەتىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك مەملەكەت قاقپاسىن كۇن - ءتۇن دەمەي كوز قاراشىعىنداي قورعادى. تابيعاتتىڭ قاباعى قاتۋ، شەكارا كۇزەتىنىڭ مىندەتتەرى اۋىر بولسا دا، جاۋىنگەرلەر شەكارا قورعانىسىنا تامىر تارتىپ، قاجىر - قايراتىن، تابان ەت، ماڭداي تەرىن ارناپ، قار جامىلىپ، مۇز قۇرسانعان اسقار تاۋلاردىڭ قويناۋىنان شەكارا قورعانىسىنىڭ قۇرىش قامالىن قالاپ شىقتى. «ەرەكشە جانسەبىل، ەرەكشە ءتوزىمدى، ەرەكشە كۇرەسكەر، ەرەكشە ۇلەسكەر» دەپ ماراپاتتالعان وسى قاھارمان روتاعا كورنەكتى ەڭبەگى ءۇشىن ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتى «وتان كۇزەتىندەگى ۇلگىلى روتا» دەگەن اتاق بەردى. جۋىقتا ءتىلشىمىز حونجىراپ شەكارا قورعانىس روتاسىنا ارنايى ات باسىن بۇرىپ، «پاميرعا تامىر تارتىپ، شەكارانى ادالدىقپەن كۇزەتكەن» قاھارمان روتانىڭ قاجىماس - قايتپاس رۋحىن جاقىننان سەزىنىپ قايتقان ەدى.

جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، مامىر ايى حونجىراپتىڭ ەڭ «جىلى» مەزگىلى ەكەن. تاڭ بوزىنان ايبىندى كەرنەي ءۇنى ءۇستىرت دالاسىن ۇيقىسىنان سەلت ەتكىزدى، شينجياڭ اسكەري رايونى بەلگىلى شەكارا قورعانىس پولكى حونجىراپ شەكارا قورعانىس روتاسىنىڭ ورىمدەي جاس جاۋىنگەرلەرى قاز - قاتار ساپقا تۇرىپ، ۇزاق كۇنگى كۇزەت پەن شولعىنعا دايىندالا باستادى. 

تەڭىز دەڭگەيىنەن ورتاشا بيىكتىگى 4700 مەتر، اۋاداعى وتتەكتىڭ مولشەرى جازىقتاعىنىڭ نەبارى جارتىسىنداي عانا وسىناۋ «اجال اڭعارى» اسكەريلەردىڭ جۇرەگى الىپ ۇشاتىن داڭق دالاسى عانا ەمەس، ساناپ تاۋىسقىسىز جاس جاۋىنگەرلەردىڭ تابان اۋدارماي، قالتقىسىز ۇلەس قوسىپ، قابىلەتىن ۇشتاپ، ارمانعا قانات جالعاعان رۋحاني اسقارى دا. 

بىرەۋلەر حونجىراپ ەزدىڭ ەڭسەسىن جانشىپ، ەردىڭ رۋحىن شىڭايتىن قاسيەتتى جەر دەسەدى.

وپىراڭنان ءبىر وتسەڭ، شەكارا كۇزەتىنىڭ مانىنە جەتەسىڭ

حونجىراپ دالاسىندا ءاربىر العان تىنىسىڭ تىرشىلىكتىڭ قادىر - قىمباتىن تانىتا تۇسەدى. وسىندا ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس اتقارۋ ءۇشىن، تەتىك تىرشىلىك قابىلەتى عانا ەمەس، قۋاتتى سەنىم مەن ەرىك تە كەرەك. وپىراڭ − حونجىراپ بويىنشا جاۋىنگەرلەردىڭ سەنىمى مەن ەركىن سىنايتىن ەڭ ۇرىمتال جەر. ول پاميردان قاراقۇرىمعا قاراي كولبەپ جاتقان تاۋ سىلەمدەرىنىڭ اراسىندا يرەلەڭدەپ، نايزاداي تاستارى تىك شانشىلىپ جاتقان ورماندى اڭعار، بۇكىل ارميامىز بويىنشا تەك قوداستىڭ كۇشىمەن شولۋ جاسالاتىن بىردەن - ءبىر كۇزەت باعدارى سانالادى. 

وتكەن جىلى قىركۇيەكتە روتا كومانديرى ياڭ يىڭۋي جاۋىنگەرلەردى باستاپ، وپىراڭ اڭعارىن شولۋعا قوداسپەن جولعا شىعادى. ولار جولشىباي تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 5000 مەتردەن اساتىن، مۇز قۇرسانعان 8 اسۋدان اسىپ، سۋىعى سۇيەكتەن وتەتىن وزەن سۋىنان 30 نەشە رەت كەشىپ وتۋگە ءتيىس ەدى، قادام سايىن سەل، قارلى بوران، بۇرشاق، كوشكىن مەن ءتۇز تاعىسى قاتەر ءتوندىرىپ، ءسات سايىن «ازىقسىز قالۋى» مۇمكىن ەدى. 

تۇنگە قاراي شولعىنشىلار دالاعا تۇنەۋگە دايىندالا باستاعاندا، ياڭ يىڭۋي اينالانى قاسقىرلار تورىپ جۇرگەنىن بايقاپ قالادى، جاسىل نۇر شاشىپ جىلت - جىلت ەتكەن كوزدەر مەن كومەيدەن قايىرعان ىزبارلى ۇندەر جاس جاۋىنگەرلەردىڭ ازا بويىن قازا ەتەدى. روتا كومانديرى جىگىتتەردى تىزە بىرىكتىرىپ، الاۋ تۇتاتۋعا بۇيىرادى، جاۋىنگەرلەر مىلتىقتىڭ بەكىتپەسىن تىنباي سارتىلداتۋمەن بولادى. ءسويتىپ، ولار ءۇيىرلى قاسقىرمەن تاڭ اتقانشا تىرەسەدى، قاسقىرلار تاڭ سىزا تايىپ تۇرادى. 

باس - اياعى 10 كۇنگە جالعاسقان ساپاردا ءسات سايىن باس اماندىققا كوڭىل بولۋمەن بىرگە، ازىقتانۋ دا ۇلكەن قيىندىق تۋدىرادى. ءۇستىرتتى جوتادا ادامنىڭ قۋاتى تەز كەميتىندىكتەن، جاۋىنگەرلەر جول ازىعىن جەتكىلىكتى دايىنداپ الۋى شارت، ءبىراق جەر مويىنى قاشىق بولعاندىقتان، ازىقتى ساقتاۋ مۇڭ ەدى، جاۋىنگەرلەردىڭ قارعا كومىپ كەتكەن جول ازىعى كەيدە ءتۇز تاعىلارىنا جەم بولسا، قيا بەتتەگى تاس جارىعىنا جاسىرعان ازىق تا كەيدە سەلگە كەتىپ، لايدىڭ استىندا قالاتىن... روتاعا ورالۋعا ءالى 3 كۇندىك جول بار، سونىمەن ولار سوڭعى قالعان بىرنەشە نان مەن تەرىپ العان دالا شوپتەرىن اۋجال ەتىپ، روتاعا ازەر ورالادى. 

قانشاما جىلدان بەرى، وپىراڭ اڭعارىندا جۇرگىزىلگەن كۇزەت قىزمەتىندە كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ تالايى مۇزداي سۋىق وزەنگە قۇلاسا، تالايى مۇز جارىعى مەن قارلى شۇقاناققا تايىپ جىعىلدى... الايدا قيىنشىلىقتان تايساقتاپ، ات تونىن الا قاشقان ەشكىم بولعان ەمەس. 

كونەلەر «وپىراڭنان ءبىر وتسەڭ، شەكارا كۇزەتىنىڭ مانىنە جەتەسىڭ» دەيدى ەكەن. بەيبىت جىلداردىڭ جاۋىنگەرلەرى وسىندا ءومىر مەن ءولىمنىڭ سىناعىنان ءوتىپ، حونجىراپ اسكەريلەرىنىڭ قۇرىشتاي بەرىك رۋحى مەن ەركىن شىڭاپ، شىنىقتىردى. 

ازاپتىڭ ازابىنا شىداي بىلگەندە عانا، وتان قاقپاسىن ويداعىداي كۇزەتۋگە بولادى

مىڭ ادام − مىڭ بەينە. ءبىراق قارلى ولكەنىڭ شەكارا كۇزەتىندەگى ادال ۇلداردىڭ كەلبەت - كەسكىنىن حونجىراپتىڭ قاتال تابيعاتى ءبىر قالىپقا تۇسىرگەندەي ەدى: جارىلعان ەرىن، ويىلعان تىرناق... ءۇستىرتتىڭ جاپالى جاعدايى ءتۇر - تۇلعاسىن عانا وزگەرتىپ قويعان جوق، جاۋىنگەرلەردىڭ ادالدىققا تولى جان الەمىن دە شىڭاي تۇسكەن ەدى.

حونجىراپ شەكارا قورعانىس روتاسىنداعى ساقا جاۋىنگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، جاڭا كەلگەن سولداتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۇستىرتتىك رەاكتياسىنىڭ ازابىن تارتادى ەكەن. وتتەك تاپشى، ۆيتامين كەمشىل بولعاندىقتان، روتاداعى كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قانىندا گەماتين شەكتەن تىس كوبەيىپ، قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋى، جۇرەك قارىنشاسىنىڭ ۇلعايۋى سياقتى ءۇستىرت اۋرۋلارىنا وڭاي كىرىپتار بولادى ەكەن. ۇستىرتتە جاتتىعۋ جازىقتاعىدان الدەقايدا قيىن، ءبىراق جاۋىنگەرلەر بۇدان دا تايسالماي، سۇيەكتەن وتەر ىزعارلى ايازدا قار ۇستىنە جاتا كەتىپ، ءتۇرلى جاتتىعۋلار جاسايدى. تەك شويىن جۇدىرىق، شومبال دەنە بولعاندا عانا، وتان كۇزەتىنىڭ شولعىنشىلارىنا ءتان مىندەتتى ابىرويمەن اتقارۋعا بولاتىنى ولارعا بەس ساۋساعىنداي ايان ەدى. 

وڭتۇستىك شينجياڭ اسكەري رايونىنىڭ كۇزەت قابىلەتى بويىنشا باعالاۋىنا قاتىسقان ياڭ جيانگاڭ جەرتاسا قازۋ جاتتىعۋىندا تىرناعىن الدىرىپ الادى، ول ءتىسىن - تىسىنە باسىپ شىداپ، گرانات لاقتىرۋ، اۆتوماتتان وق اتۋ سياقتى 10 نەشە جاتتىعۋ ءتۇرىن ءساتتى اياقتاپ، جاقسى ناتيجەگە جەتەدى. ازاپتىڭ ازابىنا شىداي بىلگەندە عانا، وتان قاقپاسىن ويداعىداي كۇزەتۋگە، سوندا عانا جۇكتەلگەن بورىشتىڭ ۇددەسىنەن شىعىپ، اۋىر تاپسىرمانى سەنىپ ارقالاتۋعا تۇرارلىق جاقسى جاۋىنگەر اتانۋعا بولاتىنى ساردارلاردىڭ بارىنە ايان ەدى. 

بىردە، ەلىمىز شەكاراسىنا كىرگەن حالىقارالىق ساياحات كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسى وزىنشە قۋلىعىن اسىرماق بولادى، ءبىراق ونىڭ ايلا - شارعىسى كۇزەتتە تۇرعان جاۋىنگەر باتىردىڭ قىراعى كوزىنەن قۇتىلا المايدى، باتىر جۇرگىزۋشىدەن كەرى قايتۋدى تالاپ ەتەدى. سول ساتتە جۇرگىزۋشى كولىكتەن 10 تىزبەك جوعارى سورتتى تەمەكى شىعارىپ، باتىرعا تىقپالايدى. باتىر تەمەكىنى كەرى قايتارىپ، «10 تىزبەك تەمەكى تۇرىپتى، 10 كەسەك التىن بەرسەڭ دە وتكىزبەيمىن!»، - دەپ ساڭق ەتە تۇسەدى.

قارلى بورانعا قايىسپاي، اجالدىڭ ءوزىن جەڭە بىلگەن كوماندير - جاۋىنگەرلەر شەكارانى ۇزاقتان بەرى تابان اۋدارماي قورعاپ، شەكارا بويىن شولعىنداۋ، شەكارانى بەكىتۋ - باقىلاۋ سياقتى ماڭىزدى مىندەتتەردى تابىسپەن ورىنداپ، 35 جىلدان بەرى اعاتتىق جىبەرمەۋ، ءىس شىعارماۋ، شەتەلدەرگە قاتىستى وقيعالار تۋدىرماۋ تالابىنان تابىلىپ كەلدى. ولار شەكارا بەلگىلەرىنىڭ قاتارىنا وتان توپىراعىنىڭ ادال قورعاۋشىلارىنىڭ ايدىك ەسكەرتكىشىن تۇرعىزدى. 

«مەملەكەت قاقپاسىنىڭ كۇزەتشىلەرى» ءانى − كۇرەسكەرلەردىڭ جۇرەك ءۇنى

«پاميردىڭ كەشىپ قار - مۇزىن، كۇزەتتىم شەگىن ەلىمنىڭ. ارنادىم جاستىق جالىنىن، تىنىشتىعىنا جەرىمنىڭ...». «مەملەكەت قاقپاسىنىڭ كۇزەتشىلەرى» دەيتىن بۇل ءان وتان كۇزەتىندەگى بارلىق كوماندير - جاۋىنگەردىڭ جۇرەك ءۇنى مەن ىستىق تىلەگىنىڭ ايگىسى ەدى. 

روتانىڭ بۇرىنعى كومانديرى ياڭ بو ۇيلەنگەنىنە 5 جىل وتسە دە، ايەلىمەن تەك حات جانە تەلەفون ارقىلى عانا حابارلاسىپ كەلگەندىكتەن، نەكەسى باياندى بولماۋعا اينالادى، دەگەنمەن، ول اسكەريلەرگە ءتان قالتقىسىز ماحابباتىمەن ايەلىنىڭ تۇسىنىگى مەن كەشىرىمىنە يە بولادى. اسا ماڭىزدى شەكارالىق مىندەت اتقارىپ جۇرگەن جاڭ حۇڭشۇن شەشەسىمەن سوڭعى رەت جۇزدەسۋگە ءناسىپ بولماي، اۋىلى جاققا بەت بۇرىپ، شەشەسىنىڭ رۋحىنا 3 مارتە تاعزىم ەتۋگە ءماجبۇر بولادى. قانشاما تۇندەر بويى حۇجات كوشىرگەن قۇپيالىق كەڭەسشىسى چياۋ حۇڭچاۋ سوقىر ىشەگى قابىنىپ، جۇمىس ورنىندا ەستەن تانادى...

بىرەۋلەر ۇلەس قوسۋ دەگەنىمىز ارەكەت دەسەدى، ءىس جۇزىندە بۇل دا ءبىر سەنىم. روتانىڭ ۋىعى شانشىلعان العاشقى كۇننەن باستاپ، حونجىراپ شەكارالىق قورعانىس روتاسىنداعى بارلىق كوماندير - جاۋىنگەر بۇلجىماس سەنىمدى جۇرەكپەن جاتتاپ، اۋىر مىندەتتى ارقاسىمەن كوتەرىپ، جاستىعى مەن ىستىق قانىن وتاندى قورعاپ، شەكارانى ساقتاۋدىڭ داڭقتى تاپسىرماسىنا ارنادى. روتاعا ىلگەرىندى - كەيىن 5 رەت 1 - دارەجەلى، 6 رەت 2 - دارەجەلى، 8 رەت 3 - دارەجەلى ەڭبەك جازىلدى، جىل سايىن «نەگىزگى ساتى قۇرىلىسىنداعى ۇلگىلى روتا» اتاعىن الىپ كەلەدى، 2004 - جىلى ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتى وسى روتاعا «وتان كۇزەتىندەگى ۇلگىلى روتا» دەگەن داڭقتى اتاق بەردى. 2016 - جىلى ماۋسىمدا قۇرلىق ارمياسى وسى روتانىڭ پارتيا ياچەيكاسىن «وزات نەگىزگى ساتى پارتيا ۇيىمى» دەپ ماداقتادى. سونىمەن قاتار، روتادان وتاندى قورعاپ، شەكارانى ساقتاۋدىڭ ءبىر توپ ۇزدىك تيپتەرى كوزگە ءتۇستى. 

وسىناۋ قاسيەتتى ءارى تاڭعاجايىپ توپىراقتا، حونجىراپ شەكارالىق قورعانىس روتاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قاشاندا ايدىندى وتان قاقپاسى مەن اسقارالى شەكارا بەلگىلەرىنىڭ جانىنان تابىلىپ، سۇيەكتەن وتەر ىزعارلى سۋىق پەن مۇزدى شىڭ، قاتەرلى شاتقالداردىڭ ازابىنا شىداپ، بولاتتاي شىمىر ەرىك - جىگەر، قالتقىسىز جۇرەكپەن 5 جۇلدىزدى قىزىل تۋدى قورعاپ، ءبىرىڭعاي ءارى ءتۇرلى - ءتۇستى جاستىق ارمانىنا قانات قاعىپ، «وتان كۇزەتىندەگى ۇلگىلى روتانىڭ» بورىشقا ادالدىعى مەن مىندەتكە جاۋاپتىلىعىن جالعاستىرۋدا.

جاۋاپتى رەداكتورى : نۇربولات قابىل ۇلى

كەلۋ قاينارى: شينجياڭ گازەتى

http://kazakh.xjdaily.com