قازىرگى دۇنيەدەگى ءتىل اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىڭ ءتىلى ، جازۋ اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىڭ جازۋى بولىپ تابىلادى . مەيلى قايسى ءبىر ۇلتتىڭ ءتىل-جازۋى بولسىن بارلىعى دا تاڭبالار جۇيەسى نەمەسە ءبىر ءتۇرلى قارىم-قاتىناس قۇرالى ەسەپتەلەدى . ءبىر جاعىنان ، ءتىل-جازۋدىڭ ءوزى ءبىر ۇلىتتىڭ دۇنيەنى تانۋداعى ويلاۋ فورماسى بولسا ، جانە ءبىر جاعىنان ۇلتتىق مادەنيەت تە ءتىل-جازۋعا سۇيەنە وتىرىپ مۇراگەرلىك ەتىلەدى ، داميدى . سوندىقتان ءار قانداي ءبىر ۇلتتىڭ ءتىل-جازۋىنىڭ بارىنىڭ دە تەرەڭ ۇلتتىق رۋحي قورى بولادى . نەگىزدىك وقۋ-اعارتۋدىڭ مىندەتى - ءاربىر وقۋشىنىڭ دامۋىنا نەگىز قالاۋ ، ال تىلدىڭ دامۋى - ادامنىڭ بارلىق دامۋىنىڭ نەگىزى بولاتىندىعىندا داۋ جوق . سوندىقتان ادامدى جەتىلدىرۋ تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا ، نەگىزدىك وقۋ-اعارتۋ ساتىسىنداعى ءتىل-ادەبيەت ساباعىنىڭ وقۋشىلاردىڭ تابيعاتتى ، قوعامدى ، ءومىردى دۇرىس تانۋىنا كومەكتەسۋ جاعىنداعى قۇنىن ەش نارسەمەن سالىستىرۋعا بولمايدى . 

ءتىل-ادەبيەت - نەگىزدىك وقۋ-اعارتۋداعى اسا ماڭىزدى پاندەردىڭ ءبىرى ، ونىڭ ساپاسىنىڭ قانداي ەكەندىگى باسقادا پاندەردىڭ وقىتۋىنا ىقپال جاساپ قانا قالماستان ولاردى تەجەيدى . سوندىقتان ءتىل-ادەبيەت ءپانى باستان-اياق وقۋ-اعارتۋ رەفورماسىنىڭ الدىنعى لەگىندە ءجۇرۋى كەرەك . دۇنيەلىك وقۋ-اعارتۋ رەفورماسىنداعى ءتىل-ادەبيەت پانىنىڭ باسىپ وتكەن جولى مەن تاريحىنا ، وزگەرىسى مەن بەتالىسىنا قالىت جىبەرمەي ءساپ سالىپ ، قازاق ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ رەفورماسىن ، مىناۋ جاڭا عاسىردىڭ دارىندىلاردى تاربيەلەۋ ۇردىسىنە قاراي بۇرا ءبىلۋ اسا قيىن دا كوكەيتەستى ، كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى . دەگەنمەن ءار ەلدىڭ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنىڭ وزىندىك ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى بولعانىمەن دە ، بارىدە انا ءتىل وقىتۋى بولعاندىقتان ەشقانداي ورتاقتىقتارىنىڭ بولماۋى دا مۇمكىن ەمەس . سوندىقتان قازاق ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ رەفورماسىن تەرەڭستىرۋگە بەلگىلى دارەجەدە سەبى بولار دەگەن ويمەن شەتەل ءتىل-ادەبيەت ساباعى جانە وقىتۋىن تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز .

2

انگىليا ، فرانسيا ، گەرمانيا ، يتاليا سىندى باتىس ەۆرۋپا ەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى بۇرجۋازيا تابىنىڭ گۇلدەنۋ داۋىرىنىڭ ءونىمى بولىپ تابىلادى . ادەبيەت-كوركەمونەردىڭ قايتا گۇلدەنۋ قوزعالىسى ادەبيەت-كوركەمونەردە عاجايىپ سىلكىنىس تۋدىرىپ ، وزگەشە كوركەيۋدى بارلىققا كەلتىرىپ قانا قالماستان ، وقۋ-اعارتۋدا دا شۇعىل بۇرىلىستاردىڭ تۋىلۋىنا مۇرىندىق بولدى . ەگەر باتىستىڭ ورتا عاسىرداعى ءتىل-ادەبيەت ساباعى تەك حرىستيان ءدىنني قوعامدارىنىڭ ءبىر ءتۇرلى قۇرالى ، وقۋلىق ءدىنني شاريعاتتاردى نەگىزگى مازمۇن ەتكەن بولسا ، ادەبيەت-كوركەمونەردىڭ قايتا گۇلدەنۋىنەن كەيىن گۇمانيتارلىق عىلىمداردىڭ وركەندەۋى ، ءتىل-ادەبيەتتى اسىرەسە كلاسسيكالىق ءتىل-ادەبيەتتى ءبىر مەزگىل داۋرەندەتىپ ، گۇمانىزىمدى ساباقتاردىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا اينالدىرىپ ، مەكتەپ ءتالىم-تاربيەسىندەگى ماڭىزدى ورىنعا كوتەردى . سول كەزدەگى وقىتۋدىڭ ماقساتى وقۋشىلارعا ريالىزىمدىك رۋحتىڭ اسەرىن قابىلداتىپ ، ورتا عاسىرداعى شىرىك ءدىنني قوعامنىڭ يدياسىن شەكتەۋ سىندى ءبىر جاعى بولعانىمەن وقۋشىلاردى بالا كەزىنەن باستاپ ، كلاسسيك ادەبيەتتەن ۇلگى-ونەگە قابىلداتۋ نەگىز ەتىلدى . ءتىل-ادەبيەت ساباعى نەگىزىنەن ەرتە زامانعى اقىندار مەن شالقىماشىلاردىڭ شىعارمالارىن ۇلگى ەتە وتىرىپ ، وزدەرىنىڭ اۋىز-ەكى ءتىلى مەن جازبا ءتىلىن جاقسارتتى . تەك ارناۋلى تۇردە ەڭبەكشى حالىقتىڭ پەرزەنتتەرى ءۇشىن اشىلعان انگىليانىڭ قازىرگى زامان ورتا مەكتەبى ، فرانسيانىڭ تەحنيكا ورتا ماكتەبى ، فەدراتسيالىق گەرمانيانىڭ ورتالاۋ جانە ورتا مەكتەپتەرى سىندى مەكتەپتەر عانا كلاسسيك ءتىل-ادەبيەت ءپانىن عانا اشپادى . 

عىلىمنىڭ وركەندەۋى مەن دامۋىنا بايلانىستى پاندىك ساباقتار كوپتەپ اشىلا باستادى . بۇرىنعى گراماتيكا ءپانى گرامماتيكا ، ادەبيەت ، تاريح سىندى ءۇش ءتۇرلى پانگە جىكتەلدى ، كەيىن بىرتىندەپ ءتىل مەن ادەبيەتكە قاراي كەڭەيدى . كاپيتالىزىم مونوپول داۋىرگە وتكەننەن كەيىن ءار ەلدىڭ ءتىل-ادەبيەت ءپانى بىرتىندەپ ءبىر تۇلعالانعان ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە ، ءوز ەلىنىڭ ەلدىك جاعدايىنا ءبىرشاما ۇيلەسەتىن وقىتۋ مازمۇنى مەن وقىتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرعانىمەن وقىتۋدىڭ باستى ماقساتى باستان-اياق ادەبيەتتىك ءتالىم-تاربيە مەن ءمورالدىق تاربيەدەن وزگەرمەدى . انگليانىڭ ادەبيەت وقۋلىعى 20-عاسىردان بۇرىنعى ءوز ەلىنىڭ ۇزدىك جازۋشىلارىنىڭ ۋاكىلدىك شىعارمالارىن جانە شەكىسپىردىڭ شىعارمالارىنىڭ بارلىعىن دەرلىك وقىتۋ مازمۇنى ەتتى . سوسىن وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق تاربيە جۇرگىزۋ ءۇشىن وقىتۋ پروگراماسىندا شىعارمانىڭ جاسامپازدىق ادىسىنە جانە جازۋشىنىڭ كوركەمدىك سىتلىنە تالداۋ جاساۋدى باستى ورىنعا قويدى ، سونداياق شىعارمانىڭ ءمورالدىق نەگىزىنە باسا ءمان بەردى . فرانسيانىڭ ءداستۇرلى ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى دا ءدال وسىنداي بولدى ، وقۋلىققا كوبىنشە مازمۇنى وتە تەرەڭ ، ءسىتلى مەن دارىن-تالانتى كىسىنى ءتانتى ەتەرلىك ءسوز ونەرىنىڭ داۋلەسكەر شىعارمالارى سۇرىپتاپ كىرگىزىلدى . ونداعى تۇپكىلىكتى ماقسات وقۋشىلارعا كلاسسيزىمدىك ادامگەرشىلىك تاربيەسىن جۇرگىزۋ . گەرمانيانىڭ ءداستۇرلى ءتىل-ادەبيەت ساباعى دا ادەبي شىعارمالاردى وقۋ جانە ءلازاتتانۋعا ، سونداياق ادەبيەت تاريحىنڭ رەتى بويىنشا جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جۇيەلى تۇردە سويلەۋگە ءمان بەردى . 

باتىس ەۆرۋپانىڭ ءداستۇرلى ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى بۇرجۋازيا تابىنىڭ دارىندىلارىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن يديا ، ءمورال ، سەزىم جاقتارىنان دايىندىق جاساۋدى ماقسات ەتكەندىگىن دە داۋ جوق . سول كەزدە مۇنداي ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى ساياسي قايراتكەرلەر مەن اكىمشىلىك قايراتكەرلەرىن ، ادۆاكاتتاردى جەتىلدىرۋگە پايدالى دەگەنگە ءشۇباسىز سەندى . بۇل جاعداي سول كەزدەگى ءبىلىم قۇن كوزقاراسىنىڭ ءالى دە گۇمانىزىمدىك تانىم كاتوگورياسىنان شىعا الماعاندىعىن كورسەتىپ بەرەدى . بۇل بەينە 19-عاسىرداعى انگىليانىڭ ايگىلى تالىمگەرى سەبىنسەيدىڭ ‹‹ وقۋ-اعارتۋ تۋرالى ›› دەگەن شىعارماسىندا كەزىندەگى انگىليا كلاسسيك ورتا مەكتەپ ساباقتارىنىڭ قولدانىلمالىق سيپاتىنىڭ جوقتىعىن قاتاڭ سىنداعان كەزىندە اتاپ كورسەتكەنىندەي ، مەكتەپ تەك سول ءبىر اشەكەيلىك سيپاتتاعى بىلىمدەردى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى « ءبىلىم ەڭ ناعىز قۇنعا يە دەگەندى ويلاسقاندىعىنان ەمەس ، قايتا نەمەن ماقتاۋ- ماراپاتقا ، اتاق-ابىروي ، قۇرمەتكە يە بولۋعا بولاتىندىعىن ، نەلەرمەن قوعامدىق مارتەبە ، ىقپالدى قولعا كەلتىرىپ ، ەڭ جىگەرلى كورىنۋگە بولاتىندىعىن ويلاستى » ەدى . ارينە مۇنى بۇكىلدەي اقسۇيەكتىك اعارتۋدىڭ ماقساتى بەلگىلەگەن . 

دەگەنمەن وسى زاماندا باتىس ەۆرۋپانىڭ ارقايسى ەلدەرىندە ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قالىپتاسقان ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنىڭ ءداستۇرىنە كۇمانمەن قارايتىن ، قارسى شىعاتىن سول ەلدەگى وقۋ-اعارتۋ قىزمەتشىلەردىڭ سانى بارعان سايىن كوبەيە تۇسۋدە . فرانسيانىڭ وقۋ-اعارتۋ مىنىستىرلىگىنىڭ ورتا مەكتەپتەردىڭ بۇرىنعى باس باقىلاۋشىسى پيەر . كلاراك ‹‹ فرانسيا ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى ›› دەگەن كىتابىندا : ءوز ەلىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ ادەبيەتشى ، وقىمىستى بولۋدى دا ، ەلدەن اسقان شەشەن نەمەسە تالانىتتى جازۋشى بولۋدى دا ماقسات ەتپەيدى دەگەن بولاتىن . فرانسيانىڭ ءتىل-ادەبيەت سالاسىنداعى كوپتەگەن وقىتۋشىلار فرانسيانىڭ ءداستۇرلى ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنداعى ادەبيەتتى وقىتۋدى نەگىز ەتەتىن جاعدايعا نارازى بولۋدا ، ولار فرانسۇز ءتىلىن وقىتۋدىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى تەك كلاسسيك گۇمانىزىمنىڭ قۇن كوزقاراسىن تاراتۋدا دەپ قارايتىن كوزقاراس جان-جاقتىلى ەمەس ، وقۋلىققا تەك ايگىلى ادەبيەتشىلەردىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىن عانا كىرگىزۋ ۇيلەسىمسىز دەپ قاراۋدا . ولار جانە : فرانسۇز ءتىلى ساباعى بىلىمدىك ساباق ەمەس ، قايتا ول اۋىز ەكى ءتىل مەن جازبا تىلدىك بەينەلەۋگە ، ويلانۋعا ماشىقتاندىراتىن ساباق ، ونى ەسكە ساقتاۋ سيپاتتى ساباققا ايلاندىرىپ قويماۋ ، ادەبي شىعارمانى تابىۋ وبيەكتىسىنە ايلاندىرىپ قويماي ، قايتا سويلەۋ ، جازۋعا جاتتىعاتىن ماتەريال دەپ قاراۋ كەرەك دەگەندى اتاپ كورسەتسە ، وقۋلىق جاعىندا ، قوعامدا كەڭ تارالعان ماتەريالدىڭ بارلىعىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرىپ ، شىعارما وقۋ كولەمىن كەڭەيتۋ كەرەك دەگەندى دارىپتەدى . بۇل كوزقاراستار -- جاڭا ءتىل-ادەبيەت وقۋلىعىنا كىتاپ ، گازەت-جۇرنال ، ءىس قاعازدارى ، شەكتەۋ بۇيرىقتارى ، جارناما ، قولدانبا قاتارلى وقيتىن ماتەريال ءتۇرى جاعىنان كوبەيتىلۋ ؛ ساياسي ، اسكەري ىستەر ، ەكونوميكا ، عىلىم-تەحنيكا ، ادەبيەت ، تاريح قاتارلى مازمۇندىق جاعىنان مولىقتىرىلۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى . انگىليانىڭ بۇرىنعى وقۋ-اعارتۋ ءۋازىرى يوسىپ ساباق رەفورماسىن ءسوز ەتكەن دە، وقۋشىلاردىڭ ۇيرەنگەن ءبىلىمى مەن قالىپتاستىرعان قابىلەتى مەيلى قانشالىق جوعارى بولعانىمەن دە ءسوزسىز ريالدىقپەن بايلانىسۋى كەرەك دەگەندى دارىپتەگەن بولاتىن . انگىليانىڭ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ سالاسى دا ادەبيەت وقىتۋ پروگراماسىنىڭ تۇرمىسقا جاقىنداۋى كەرەكتىگىن تانىپ جەتتى ، ءارى مۇنداي كوزقاراس ەل ىشىندە بارعان سايىن كۇشەيە تۇسۋدە . فەدراتسيالىق گەرمانيا 1970-جىلى ستراسبورگتا ءتىل وقىتۋىنا قاتىستى ءماجىلىس اشىپ ، ادەبيەت وقىتۋىنىڭ شىعارما وقۋ وقىتۋىنا ۇستەمدىك ەتەتىن ارەكەتىن تەرىستەدى ، سونداياق ولار ءداستۇرلى ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى ءبىلىمدى وقىتۋعا باسا ءمان بەرىپ ، وقۋشىلاردىڭ ىسجۇزىندىك ءتىل قابىلەتىنە ءسال قاراعاندىقتان وقۋشىلار جاڭا ءسوز ۇيرەنگەن توتى سياقتى ورىنسىز ەلىكتەپ ، ءولى تۇردە جاتتايتىن ، ءبىلىمدى جاندى قولدانا المايتىن كۇيگە ءتۇستى دەپ اتاپ كورسەتتى . ءتىل وقىتۋى وتە كۇردەلىلەسىپ ، تىلدەگى ەرەجەلەردەن تارتىپ ، شاق- راي وزگەرىستەرى ، سويلەم قۇرىلىسى قاتارلىلاردىڭ بارلىعى دا قامتىلعاندىقتان وقۋشىلاردىڭ گراماتيكالىق قاتەلىگىن قانشالىق تۇزەتكەنمەن دە ، ونىڭ رولى شامالى بولىپ ، وقىتۋ قارقىنى دا قازىرگى زامانعى قوعام ريتىمىنە سايكەسە الماي قالدى . جيناقتاپ كەلگەندە ، باتىس ەۆرۋپاداعى ءارقايسى مەملەكەتتەردىڭ يديالىق ءتالىم-تاربيەگە عانا ءمان بەرىپ ، ىسجۇزىندىك قولدانۋدى دارىپتەمەيتىن ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ كوزقاراسىنا جۇرتشىلىق جاپپاي نارازى بولا باستادى . 

امەريكا نەگىزىنەن ەۆرۋپادان قونىس اۋدارعان حالىقتان قۇرالعان مەملەكەت . دەربەستىك العاننان بەرى قاراي ، ۇقسامايتىن ەلدەن كەلگەن ، ۇقسامايتىن ۇلتتاردان قۇرام تاپقان حالىقتاردى امەريكالاستىردى . اعىلشىن ءتىلى مەكتەپتىڭ نەگىزگى مىندەتتەمەلى ساباعى بولىپ ، ماتىماتيكا ، فيزيكا ، حيميا ، بيولوگيانىڭ بارى دە تاڭداپ وقيتىن ساباق رەتىندە قارالدى ، امەريكانىڭ ءتىل-ادەبيەت ساباعىنا قانشالىق ءمان بەرەتىندىگىن وسىدان- اق كورىپ الۋعا بولادى . مەكتەپ ءتالىم-تاربيەسىن قوعامدىق ريالدىققا بەتالدىرۋدىڭ بەتاشارىن اشتى . وسى ماعىنادان الىپ ايتقاندا ، دوۆيدىڭ « مەكتەپ دەگەنىمىز قوعام ، وقۋ-اعارتۋ دەگەنىمىز ءومىر » دەگەن كوزقاراسى بەلگىلى دارەجەدە قوعامدىق ءىرى ونەركاسىپ وندىرىسىنىڭ مەكتەپ ءتالىم-تاربيەسىنە قويعان تالابىن ايگىلەپ بەردى . امەريكا 2- دۇنيە سوعىسىنان بۇرىن باتىس ەۆرۋپاداعى ءارقايسى ەلدىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءوز ەلىنىڭ ىسجۇزىندىگىنە نەگىزدەلىپ جاسامپازدىقپەن ۇشتاستىردى . ولار جۇمىسقا ورنالاسۋدى مەكتەپ باسقارۋدىڭ نىساناسى ەتە وتىرىپ ، وقۋشىلاردىڭ قوعامدىق تۇرمىسقا ۇيلەسۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋدى دارىپتەدى . سوندىقتان امەريكانىڭ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى ءارتۇرلى گازەت ، جۋرنال ، كىتاپشالاردى ماڭىزدى وقىتۋ ماتەريالى ەتتى ، اۋەلى جول بەلگىسى ، كەستە ، ۋاقىت كەستەسى ، احبارات ايدارلارى قاتارلىلاردىڭ بارلىعىن وقىتۋ ماتەريالى رەتىندە قارادى . وقىتۋدا ولار ىسجۇزىندە قولدانىلاتىن كىتاپ وقۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋدى دارىپتەپ ، وقىتۋشى بەلگىلى تۇرمىس قاجەتتىلىگىنە ساي مازمۇندىق بولەك وقىتۋىن ۇيىمداستىرىپ ، تىڭداۋ ، سويلەۋ ، وقۋ ، جازۋ ماشىعىن الىپ باردى . ونى قىسقاشا « مازمۇندىق بولەك ۇيرەنۋى » دەپ اتادى ، كەيبىرەۋلەر ونى پاننىڭ مازمۇندىق بولەگىنەن پارىقتاندىرۋ ءۇشىن « تۇرمىس مازمۇندىق بولەگى » دەپ اتادى . بۇدان 2- دۇنيە سوعىسىنان بۇرىن امەريكانىڭ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنىڭ باتىس ەۆرۋپادعى كوپ ەلدەردەن كوش ىلگەرى الدا ەكەندىگىن كورۋگە بولادى . 20 - عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنىڭ سوڭىنان باستاپ كەڭ كولەمدە وقىتۋ رەفورماسىن جاسادى . ادامدار كەيىندەپ بۇرىنعى وقىتۋدىڭ ءساتتى ءبىر جاعى بولعانىمەن وقىتۋدىڭ قىسقا مەرزىمدىك ناتيجەسىنە عانا ءمان بەرىپ ، جۇيەلى تۇردە ءبىلىمدى وقىتۋعا ءسال قاراعاندىقتان وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىنىڭ نەگىزدىك بىلىمدەرى كەمشىل تارتىپ ، ولاردىڭ ەڭ تومەنگى شەكتەگى وقۋ ، جازۋ قابىلەتىنىڭ تومەن ەكەندىگىن بارعان سايىن سەزىنە باستادى . اۋەلى كەيبىر امەريكا وقىمىستىلارى امەريكا وقىتۋ رەفورماسىنداعى« جاڭا ءۇش ونەردىڭ »  ;اتىماتيكا ، جاراتىلىستىق عىلىم ، شەتەل ءتىلى  ناتيجەسىنىڭ تومەن بولۋى ، اعىلشىن ءتىلى وقىتۋىنىڭ جەتىمسىز بولۋىنان ، اسىرەسە جازۋشىلىق وقىتۋىن قولداپ-قۋاتتاۋدىڭ كەمشىلدىگىنەن دەپ قارادى . 20- عاسىردىڭ 70-جىلدارىنان كەيىن امەريكا حالقىنىڭ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنا رەفورما جاساۋ تالابى بارعان سايىن كۇشەيىپ ، ءار ءتۇرلى رەفورما جوبالارى ۇزدىكسىز جۇزەگە اسىرىلا باستادى . جاقىنعى جىلداردان بەرى ساباق رەفورماسى ءباز باياعىسىنداي امەريكا وقۋ-اعارتۋ رەفورماسىنىڭ وزەكتى تۇيىنى بولىپ ، اعىلشىن ءتىلى وقىتۋىن كۇشەيتۋگە تيىستى ساباقتاردىڭ قاتارىنا ەنگىزدى . بۇل « مەملەكەتتىك جوعارى ساپالى وقۋ-اعارتۋ كوميتەتىنىڭ »امەريكا حالقىنا جولداعان ‹‹ مەملەكەت قاۋىپ ۇستىندە ---- وقۋ-اعاتۋعا رەفورما جاساماسا بولمايدى ›› دەگەن اشىق حاتىن دا دا رەسمي تۇراقتاندىرىلعان .

جاپونيا 2-دۇنيە سوعىسى اياقتالعان كەزدە ەكونوميكاسى قۇلدىراپ ، حالقى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ەدى .ءبىراق ارادا 40جىل وتكەسىن ، كاپيتالىزىم دۇنيەسىندەگى ەكونوميكاسى دامىعان ەكىنشى ءىرى ەلگە اينالدى . مۇنداعى اسا ماڭىزدى شەشۋشى فاكتور - وقۋ-اعارتۋدىڭ ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ۇيلەسىمدى دارىندىلاردى جەتىلدىرىپ بەرۋىندە . سوعىستان كەيىنگى جاپونيادا امەريكاعا ەلىكتەۋ ءبىر كەز جەلىككەن ورلەۋ تۋدىرعان بولاتىن . مەملەكەت ءتىلىن وقىتۋ امەريكانىڭ شىعارما وقۋداعى تاجىريبەشىلدىك كوزقاراسىن بۇكىلدەي كوشىرىپ اكەلىپ ، ىسجۇزىندىك ومىرگە قاجەتتى كىتاپ وقۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋدى دارىپتەدى ؛ وقۋلىق كوزقاراسى جاعىندا ، وقۋلىقتى ۇيرەنۋدىڭ مازمۇنى ەمەس ، قايتا ۇيرەنۋدىڭ دانەكەرى دەپ قاراپ ، « وقۋلىقتى وقىتۋدى » ەمەس ، قايتا « وقۋلىقتى قولدانىپ وقىتۋدى » دارىپتەدى ؛ وقىتۋ مەتوتى جاعىندا ، بۇكىلدەي ۆىنۆەرسال «تۇرمىس مازمۇندىق بولەگىن » وقىتۋ قولدانىلدى . بۇل اۋقىم مولشەرمەن 10جىلداي جالعاستى . ول ءداستۇرلى « وقۋلىقتى وزەك ەتۋ »ۇلگىسىن بۇزىپ تاستاپ ، تىلدىك تاجىريبەنىڭ جينالۋىنا ءمان بەرگەندىكتەن بەلسەندى رولعا يە بولدى ، دەسە دە ول ءتىل قابىلەتىن جاپپاي جەتىلدىرۋ مەن جۇيەلى ءتىل-ادەبيەت بىلىمدەرىن ۇيرەنۋگە ءسال قاراعان السىزدىكتەرى بولعاندىقتان وقۋشىلاردىڭ مەملەكەت ءتىلى ورەسىنىڭ تومەندەۋىنەن ساقتانا المادى . سوندىقتان جاپونيانىڭ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ سالاسى كوپ رەت رەفورما تاجىريبەلەرىن جاساۋ ارقىلى جالاڭ امالياتتىق قولدانۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن الىپ بارىلعان ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنىڭ دا قازىرگى زامانعى قوعامنىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرا المايتىندىعىنا كوز جەتكىزدى . 

20-عاسىردىڭ 70-جىلدارىنان كەيىن جاپونيانىڭ جاماعات پىكىرى جاپپاي « سوعىستان كەيىنگى وقۋ-اعارتۋدى قايتادان تارازىلاۋ » كەرەك دەپ جار سالدى . مەملەكەت ءتىلى پانىنىڭ جاڭا وقىتۋ پروگرامماسىنىڭ وڭدەلۋى اقىرى «ءتىل تاربيەسى مايدانىنىڭ » تۋىن كوتەرىپ شىقتى . 1977-جىلى مەملەكەت ءتىلىن زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى يانيۋان يۋەتايلاڭ :« بالالاردىڭ ءتىل قابىلەتىن جوعارلاتۋدا ولاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتىپ ، سانالى تۇردە گراماتيكانى تانىتۋ كەرەك . ەگەر قولدانۋدى عانا ەسكەرىپ ، بالالاردىڭ ءتىل قابىلەتىن تابيعي تۇردە جەتىلدىرۋگە بولادى دەپ قاراساق ، وندا تەك قوعامدىق تۇرمىس بارىسىندا ءتىل قابىلەتىن جوعارلاتۋعا بولاتىن بولىپ شىعادى ، ءبىراق مەكتەپ مەكتەپ ءتالىم-تاربيەسى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلۋى ، مۇمكىندىگىنشە بالالارعا ءتىلدى ەرتەرەك دۇرىس يگەرتكىزىپ ، قابىلەتىن قالىپتاستىرتۋ كەرەك » دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن . جاپونيانىڭ وقۋ-اعارتۋ ساباقتارىن تەكسەرۋ - تالقىلاۋ كەڭەسىنىڭ ‹‹ نەگىزگى جاقسارتۋ باعىتى ›› دەگەنءماجىلىس حۇجاتىندا ورتا-باستاۋىش مەكتەپتىڭ مەملەكەت ءتىلىن وقىتۋ جونىندە : « وقىتۋ مازمۇنىن سۇرىپتاپ تاڭداۋ نەگىزگى ءىس بولۋمەن بىرگە جانەدە ىلگەرلەگەن تۇردە ءتىل تاربيەسى مايدانىن ايقىنداپ ، بەينەلەۋ قابىلەتىن جوعارلاتۋعا ۇمتىلۋ كەرەك » دەپ كورسەتىلدى . بۇل حۇجاتتا جاڭا وقىتۋ پروگرامماسىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ەرەكشەلىگى جيناقتاپ كورسەتىلدى : ءبىرىنشى ، ساباق رەفورماسىنىڭ باس باعىتى بولعان « مول جانە تولىق بولۋ » رۋحى بەينەلەنگەن ؛ ەكىنشى ، جۇيەلى تۇردە ءتىل-ادەبيەت نەگىزدىك بىلىمدەرىن وقىتۋ ، « ءتىل ءىسىن » وقىتۋ پروگراممانىڭ ماڭىزدى ءبىر مازمۇنى رەتىندە قاراۋ باسا دارىپتەلگەن ؛ ءۇشىنشى ، احپار قوعامىنىڭ قاجەتىنە جانە حالقاراداعى اتالمىش تىلدىك  ; بەينەلەۋ عاسىرىنىڭ »

دامۋ بەتالىسىنا سايكەستىرىلگەن . جاڭا وقىتۋ پروگرامماسىنىڭ قۇرلىمى ءبىر ءىس ;تىل ءىسى  ; ەكى سالا  ;ەينەلەۋ جانە ءتۇسىنۋ  دەپ بولىنگەن . الدىڭعىسى ءتىل زاڭدىلىعى مەن ەرەجەسىن وقىتۋعا نازار اۋدارىپ ، ونى نەگىز جانە قارۋ دەپ قارايدى ؛ كەيىنگىسى ، امالياتتىق ءتىل قابىلەتىن ياعىني ءتۇسىنۋ مەن بەينەلەۋ قابىلەتىن جوعارلاتۋعا نازار اۋدارىپ ، قولدانۋدى ەڭ سوڭعى نىسانا دەپ قارايدى . بۇل ەكەۋى ءارى پارىقتى ءارى بايلانىستى بولادى ، ءوزارا ءبىر بىرىن تولىقتىرعانىمەن بىرىنىڭ ورنىن ءبىرى باسا المايدى . مۇنداي تىلدىك قيمىلدىڭ فورماسى بويىنشا ۇقساماعان سالاعا جىكتەۋ وقۋشىلاردىڭ تۇرمىستىق ءتىل قابىلەتىن جوعارلاتۋدى باستى نىسانا ، ءتىل تاجىريبەسىن يگەرتۋدى نەگىزگى قاعيدا ەتكەندىكتەن ءتىل-ادەبيەت وقىتۋىنىڭ باستى مازمۇنىن ۇستاي بىلگەن دەپ ايتۋعا بولادى . ادەتتە سوعىستان سوڭعى جاپونيا وقۋ-اعارتۋى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا سايكەسۋ ءۇشىن رەفورما قارقىنىن ەداۋىر تەزدەتىپ ، مولشەرمەن ءار ون جىلدا ءبىر رەتتەن رەفورما جاساپ تۇرعان دەپ قارالادى . ەگەر 20-عاسىردىڭ 50-جىلدارىنداعى مەملەكەت ءتىلى وقىتۋى «تۇرمىستى وزەك ەتتى» دەسەك ، 60 -جىلدارعا كەلگەندە نەگىزىنەن « جۇيەلى ۇيرەنۋدى وزەك ەتكەن » ياعىني « ءبىلىمدى وزەك ەتكەن» داۋىرگە ءوتتى دەۋگە بولادى . 70-جىلداردان كەيىن كەيبىر جاپونيا وقىمىستىلارى « ءبىلىمدى وزەك ەتۋدەن »« ىزدەنۋدى وزەك ەتۋگە » قاراي ءوتتى دەپ قارايدى . تاياۋدا جاپونيانىڭ وقۋ-اعارتۋ ساباقتارىن تەكسەرۋ - تالقىلاۋ كەڭەسى تاعى دا مەملەكەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ نەگىزگى باعىتىن جاقسارتىپ ، باستاۋىش ، ورتالاۋ، ورتا مەكتەپتىڭ وقىتۋ مىندەتى ارقىلى ءتىل تاربيەسى بولعان مەملەكەت ءتىلىن وقىتۋعا اناعۇرلىم ءمان بەرىپ ، وقۋشىلاردى مەمەلەكەت ءتىلىن سۇيەتىن ، مەملەكەت ءتىلىن قۇرمەتتەيتىن ، مەملەكەت تىلىنە كوڭىل بولەتىن ەتۋ كەرەك دەگەندى ورتاعا قويدى . وسى ءبىر نەگىزگى كوزقاراستى شىعار تۇيىن ەتە وتىرىپ ، اۋىز ەكى ءتىل مەن جازبا تىلدىك بەينەلەۋدى سونداياق تۇسىنۋدىڭ نەگىزگى بىلىمدەرىن ، نەگىزگى مازمۇندارىن وقىتۋ مازمۇنى ەتۋىنەن ، قوعام دامۋىنا سايكەسۋ ءۇشىن وقۋشىلاردىڭ بەينەلەۋ قابىلەتى جانە باسقالاردىڭ مايدانى مەن كوزقاراسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ قابىلەتىن ءارى وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ، قيالداۋ قابىلەتىن ، تىلدىك تۇيسىگىن جەتىلدىرۋگە قاراي بەتالعاندىعىن كورۋگە بولادى . 

بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ وقۋ-اعارتۋى ەرەن بيىككە كوتەرىلگەن ەلدەردىڭ ساناتىنا قوسىلاتىندىعىن جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى . بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ 1957-جىلى تۇڭعىش رەت دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتىپ جاساندى جەر سەرىگىن ۇشىرۋى باتىس ەلدەرىن تىكسىندىرىپ ، ۇرەيىن الدى . سونىمەن بىرگە بۇكىل دۇنيە كولەمىندە ءدۇمپۋى بولەك وقۋ-اعارتۋ رەفورماسىنىڭ ورلەۋىن بارلىققا كەلتىردى . وزگە ەلدەردىڭ بارى دە ارت- ارتىنان ءوز ەلىنىڭ وقۋ-اعارتۋىنداعى كەمىستىكتەردى تەكسەرىپ ، ونى تۇزەتۋدىڭ شاراسىن قارايلاستىرىپ جاتقان قارساڭدا ، قول جەتكەن تابىسىنا بولا توقىراماي ، شيراقى قاداممەن وقۋ-اعارتۋدى رەفورمالاۋ - تاجىريبە جاساۋ زەرتتەۋىن تۇپ-تۋرا وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىت جالعاستىردى . اسىرەسە ءتىل-ادەبيەت ساباعىنىڭ تاجىريبە تەبىنى ەرەكشە كۇشتى بولىپ ، الۋان ءتۇرلى كوزقاراستار ورتاعا شىعىپ ، وي ءورىستى كەڭەيتە ءتۇستى . مۇنىڭ ىشىندە زانكوۆتىڭ « وقىتۋ جانە دامىتۋ » دەگەن تاقىرىپتاعى تاجىريبەسى ەڭ ەرتە باستالىپ ، تاريحى ەڭ ۇزىن بولعان ، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ءتىل - ادەبيەت وقىتۋ سالاسىنا ەڭ زور ىقپال جاساعان ، وقۋ - اعارتۋ رەفورماسىنىڭ ىشىندەگى اتى الەمگە ايگى بولعان تابىستاردىڭ ءبىرى سانالاتىندىعى داۋسىز . 

بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ءداستۇرلى ءتىل - ادەبيەت وقىتۋىنىڭ باستى كەمىستىگى - وقىتۋ كوزقاراسىنان ياعىني وقۋشىلاردى ءبىلىم جانە شەبەرلىكپەن عانا قارۋلاندىرۋىنان بەينەلەنەدى . وقىتۋ مازمۇنى وتە كەمشىل بولىپ ، وقىتۋ مەتوتىندا ءولى تۇردە جاتتاۋدى دارىپتەپ ، وقۋشىلاردىڭ يدياسىندا جالىندىلىق ، جاسامپازدىق كەمىس تارتىپ ، ريال تۇرمىستىڭ قاجەتىنەن ۇلىقاۋسار الشاقتاپ قالدى . سول سەبەپتى زانكوۆ جەتەكشى يديا جاعىندا ، وقىتۋ ءسوزسىز وقۋشىلاردىڭ جاپپاي دامۋىن ىلگەرلەتۋ كەرەك دەگەن نازارياسىن ورتاعا قويىپ ، باقىلاۋ قابىلەتى ، ويلاۋ قابىلەتى ، امالي قابىلەت سىندى ءۇش تۇيىننەن باستاپ ، وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردى جاپپاي دامىتۋ كەرەك دەگەندى دارىپتەگەن . گراماتيكانى وقىتۋ جاعىندا ، ول نازاريالىق بىلىمنىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋ جانە ءار بولىمدەگى بىلىمدەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن كۇشەيتىپ ، وقىتۋ قارقىنىن جەدەلدەتۋ كەرەك دەپ قارادى . وقۋ كىتابىنا  رەستوماتيا  ىعارما تاڭداۋدىڭ ولشەمى جونىندە - يديالىق پەن كوركەمدىكتىڭ بىرلىگىن دارىپتەپ ، وقۋشىلار تۇسىنبەيتىن ۇستىرت بايانداۋعا تولى ساياسي ماقالالاردى ەنگىزۋگە قارسى تۇردى ، سونداياق وقۋشىلاردىڭ جاسى ، اۋەسى قاتارلىلارعا ۇيلەسۋىنە جانە عىلمي جاقتاعى سەنىمدىلىگىنە نازار اۋداردى . شىعارما وقۋ وقىتۋىنىڭ ءادىسى جاعىندا ، ول وقۋشىلاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىردى كوبىرەك باقىلاۋىن تالاپ ەتىپ ، العاشقى سەزىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن دارىپتەپ ، سەزىمدى قوزعاۋدان باستاپ ، وقۋشىلاردىڭ دەربەس ويلاۋ ادەتىن جەتىلدىردى ، ءسوز - ءسويلەمدى وقىتۋ مەن شىعارما وقۋ شەبەرلىگىندە فورماشىلدىقتان ، كۇردەلى فيلوسوفيادان ساقتانىپ ، ساباقتان سىرت شىعارما وقۋعا ءمان بەرىپ ، ءولى تۇردە جاتتاۋعا قارسى تۇردى . ماقالا وقىتۋى جونىندە ، زانكوۆ وقۋشىلاردىڭ جەكە ەرەكشەلىگى سونداياق كەمەلدى دارالىق قاسيەتىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ ، ءبىرىنشى كلاستان باستاپ وقۋشىلارعا ماقالا جازدىرۋدى ، ماقالانى باعالاۋدا شابىتتاندىرۋدى دارىپتەدى . 

بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى ءتىل-ادبيەت وقىتۋ رەفورماسى جالعىز زانكوإپەن عانا شەكتەلمەستەن ءار تۇرلى كوزقاراس پەن اعىمدار كوز جاۋىن الادى دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز . سوحولومىنىسكي ، لادرىنىسكايا ، ماركوۆا قاتارلىلىلار ۋاكىلدىك ەتكەن ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ رەفورماسىنىڭ تابىستارى دا جۇرت بىتكەندى ءوزكەزىندەءتانتى ەتكەن بولاتىن . ولاردىڭ نازارياسى مەن پراكتيكاسىنىڭ ءار بىرىنىڭ وزىندىك تاماشا تابىستارى بولعانىمەن ءتىل-ادەبيەت قابىلەتى جانە اقىل-پاراساتتى جەتىلدىرۋ جاعىندا ، اربىرىنىڭ كوپتەگەن ءوزارا قارايلاس كوزقاراستارى بار . ايتالىق ، ولاردىڭ بارى دە وقۋشىلاردىڭ پىسيحيالىق قابىلەتىن دامىتۋ ءتىل - ادەبيەت قابىلەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى ، وقۋشىلاردىڭ ءتىل - ادەبيەتتى ۇيرەنۋدەگى جاسىرىن قابىلەتىن تولىق مولشەرلەۋدى ، وقىتۋ ىرىقسىز تۇردە وقۋشى پسيحيكاسىنىڭ دامۋ ورەسىنە سايكەسۋ ءۇشىن ەمەس ، قايتا ىرىقتىلىقپەن مۇنداي دامۋدى ىلگەرلەتۋ كەرەك دەپ قارادى ؛ ءتىل-ادەبيەت پانىنىڭ نەگىزدىك قۇرلىمىنا جانە نەگىزدىك قابىلەتىنە ءمان بەرۋ ؛ جاستار مەن ورەندەردىڭ ءتىلىنىڭ دامۋىنداعى جاس ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلىپ ، ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ مازمۇنىن ورنالاستىرۋ كەرەك ؛ ءتىل-ادەبيەت وقىتۋى مەن باسقا پاندەر وقىتۋىنىڭ بايلانىسىن كۇشەيتۋدىڭ قاجەتتىلىگى جانە مۇمكىندىگى .ت.ب. تانىپ جەتتى .

كەزەكتەگى شەتەل ءتىل-ادەبيەت وقىتۋ رەفورماسى ءتىل عىلىمى ، ادەبيەت تانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان ،ءتىل-ادەبيەت پانىنىڭ سيپاتى مەن ماقساتىن ، مىندەتىن قايتالاي تانىپ قانا قالماستان پىسيحولوگيا ، پەداگوگيكا ، سوتسيولوگيا ، دارىندىلاردى تانۋ عىلىمى سىندى كوپ ءتۇرلى تۇرعىدان ىزدەنۋ، زەرتتەۋ ارقىلى ءتىل - ادەبيەت وقىتۋىندا ۇزدىكسىز شىت جاڭا بەينەنى بارلىققا كەلتىرۋدە .

پايدالانعا ماتەريالدار:

«ورتا مەكتەپ ءتىل-ادەبيەت جاڭا ساباق وقىتۋ ادىستەمەسى»نيە ۋىنجىن ، جوعارى وقۋ-اعارتۋ باسپاسى ، 2000-جىلى 11-اي ؛

«ءتىل-ادەبيەت تاربيەسىنە نازار»نيە ۋىنجۇن ، حۋادوڭ پەداگوگيكالىق ۆىنۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى ، 2002-جىلى 2-اي ؛

«ءتىل-ادەبيەت پەداگوگيكاسى»جاڭ حوڭلىڭ ، بيجىڭ پەداگوگيكالىق ۆىنۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى ، 1997-جىلى 9-اي ؛

«ورتالاۋ مەكتەپ ءتىل-ادەبيەت جاڭا ساباق وقىتۋ ادىستەمەسى»نيە ۋىنجىن ، جوعارى وقۋ-اعارتۋ باسپاسى ، 2000-جىلى 10-اي ؛

ىلە پەداگوگيكالىق شۋەيۋانى فيلولوگيا شۋەيۋانى