بىرلەس جۇرتباي ۇلى
ارينە ادەبيەت-اردىڭ ءىسى. ادەبيەت ادامداردى كوركەمدىككە، ومىرشەڭدىككە باستايتىن، بەرەكە-بىرلىككە، تەرەڭ تۇسىنىككە تابىستايتىن، تامىرى تەرەڭ تاماشا عىلىم. ايتسە كورىنگەن كوك اتتىنى قۇلاعىنان ۇستاتا بەرمەيتىن كىرپىياز ونەر، كىيەلى ونەر. ەندەشە وسىنداي وسكەلەڭ دە قاسىيەتتى ونەردىڭ ولكەسىندە ات شالدىرىپ جۇرگەن، اۋدارماشى،اقىن، جازۋشى، ساتيرىك سەرجان قابەت ۇلى اعامىزدىڭ، جاقىندا عانا ۇلتتار باسپاسى جاعىنان جارىق كورگەن « اياقتالماعان اڭگىمە » اتتى ساتيرالىق جىيناعى، « ءازىلىڭ جاراسسا»، « قىزىم ساعان ايتام...»،« دوس جىلاتىپ ايتادى » قاتارلى تاقىرىبىنان-اق « تاڭباسى» بەلگىلىءار قىيلى ايدارلاردا جول تارتىپ، اۆتوردىڭ ارمان-تالعامى، مايدان-ماقساتى، كەگى جىمداستىرا سىڭىرىلگەن، استارى تەرەڭ، الماس قىلىشتى ساتيرالى كىتاپ.
ساتيرا دەگەنىمىز - ولەڭ نە قارا ءسوز تۇرىمەن جازىلعان، قوعامداعى جاعىمسىز قۇبىلىس-جايلاردى اششى تىلمەن شەنەپ-مىنەپ، شاناپ-ىرەپ ىرىڭىن شىعاراتىن، ادامداردى ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە باستاۋدى ماقسات ەتكەن، كوركەم ۇلگىدەگى شىندىققا قۇرىلعان جاۋىنگەر جانىر.
قوعام ۇردىسىندەگى جاعىمسىز بەينەلەردىڭ ساعىن سىندىرار ساتيرانى - تەك قىلىشتاي ءتىلى، داۋىلداي ءۇنى بار جاۋىنگەر جازۋشى-اقىندارىمىز عانا ايتا الادى، جازا الادى.
انە، « اياقتالماعان اڭگىمە » ا دەگەندە-اق « قارىز » اتتى ساتيرالىق اڭگىمەمەن باستالىپتى. وندا ادەبيەتتى « ەرىككەنىڭ ەرمەگى سانايتىن»، الدە ءبىر« ءمور يەسى » ءسوز بولادى. الدىمەن ۇزىندىگە ۇڭىلەيىك :
...
- ءاي، اپەن بەرى كەلىپ كەتشى.
باستىعىنىڭ داۋىسىن شاقىرىم جەردەن شاتاستىرماي تانىيتىن، ەلگەزەك قارا جىگىت تاباندا قاسىنان تابىلدى.
...
- مەنى سەنبى كۇنگى ناۋىرىز مەرەكەسىنە شاقىردى ما ؟
- ءيا، شاقىردى.
- ەندەشە، ماسەلە قايدا جاتىر ؟
- ءيا، ءيا ماسەلە تويىلىقتا جاتىر ەكەن عوي ؟
قارا جىگىتتىڭ قاڭعىپ كەتكەن كورىپكەلدىگىنە قاباعىن شىتقان باستىعى :
- ءاي، بالا، ءالى شىيكىسىڭ عوي، شىيكىسىڭ، ولەڭدە جاتپاي ما، ولەڭدە....مەرەكەگە باراتىندار وڭكەي تاڭدايىنىڭ استىنا تاڭداي قوسىپ بىتكەن، زار جاق اقىن-جازۋشى سىماقتار بولادى دا، ءسوز بەرمەيدى. مەندە اقىرعان ءبىر مەكەمەنىڭ اعاسىمىن، ساحانادان كورىنىۋىم كەرەك عوي.
- دۇرىس، دۇرىس، ساحانادان كورىنۋىڭىز كەرەك، قالايدا ءمورتى كەلگەندە ولەڭىڭىزدى وقىپ ونەرىڭىزدى كورسەتىپ قالعانىڭىز ءجون...
- ونەر ؟!...سولدا ونەر بولىپ پا ؟ ونداي سوزۋارلىقتى تۋادا سۇبىقانىم سۇيمەيدى، قىزمەت تە بۇرىلتپايدى، ايتپەسە ولەڭ دەگەن نە ءتايىر، بوس جۇرگەن قاتارداعى جاي جان بولسام، ءالى تالاي كىتاپتار شىعارىپ تاستاعان بولار ەدىم-دەدى، ۇيقىلى-وياۋ كۇيدە وتىرعان باستىعى.
اڭگىمە مىنە وسىلاي شارىقتاپ، اقىرى اۋىلداعى اقىن ساباقتاسىنا اتقوسشىسىن جۇمساپ، پەنسياعا شىققان سوڭ، ەسەلەپ قايتاراتىن بولىپ قارىزعا ولەڭ جازدىرىپ تىنعان. ساحانادا دا وقىلىپ، قوعاداي قوپارىلعان قاۋىمنىڭ قولپاش- قۇرمەتىنە دە بولەندى. انە، بىردە قاتتى ۇيقىعا كەتكەن باسەكەڭ، اڭكىر-مۇڭكىردىڭ سىناعىنان سوڭ، جاراتۋشىنىڭ :
- بۇل پەندە، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەن دە، ولەڭ قارىز الىپتى، باسقا قارىز بولسا ۇرپاقتارى جاعىنان قايتا جاتار ەدى، بۇل قارىزدىڭ قايتۋى مۇمكىن ەمەس، توزاققا بارسىن !- دەگەن بۇيىرىعىن ەستىگەندە:
- ويباي جاڭىلدىم-جازدىم قاسيەتتى جاراتقان يەم، راحىم ەتە كور پەندەڭە ! - دەپ شىر-پىر بولعان ءوز داۋىسىنان ءوزى شوشىپ ويانعان.
اڭگىمەنى وقىپ وتىرىپ ەرىكسىز كۇلەسىڭ، كۇرسىنەسىڭ، ويعا كەتەسىڭ. باسقانى ايتپاعاندا تاريىحتىڭ قالاي تاڭبالانىپ جاتقانىن، بولاشاققا ەل قالاي قولىن ارتقانىن ەسكەرىپ تە قويمايتىن، ادەبيەت، مادەنيەت اتاۋلىدان جانى مۇلدەمگە تازا، ءتىپتى ادەبيەتتى « باقسىنىڭ جىنى، بالانىڭ ويىنى سانايتىن »، ادەبيەتتىڭ تاربيەلىك رولىن، ۇگىتتىك قۋاتىن استە اڭعارمايتىن الكەۋدە گەرويىمىزعا جانىڭ اشىيدى.
قىسقاسى « اقىنىن ىزدەگەن اكىمى بار حالىق- باقىتتى » دەيتىن، پاراساتتى ايتىلىمنىڭ اقىيقاتىن وسى اڭگىمەدەن-اق سەزىنەسىڭ.
ءيا، ءبىر قىرىنان ساتيرىكتەردى سايىستاعى قاس باتىرعا بالاساق، قالامى بەينە ءتىيدى ءبىتتى تىندىم قىلاتىن، ۋلى جەبە ىسپەتتى. تۋرا جولدان تايىپ توقتامايتىن توپان اياق توپشىلدىقتىڭ، رۋشىلدىق-جىكشىلدىكتىڭ كەسىرىنەن ادال دا اڭقاۋ جاي بۇقارا، جانىنا باتقان جاعىدايلارىن اڭىس ەتكەنىمەن، كەيدە ارىز-ارماندارى اياقسىز قالىپ جاتاتىن قاۋقارسىز حالدارىن، تانىمالى ساتيرىك سەرجان قابەت ۇلى قالامىنا قالاي الدى ەكەن ؟
تىشقان ءبىر كۇن ارىستانعا بارىپتى،
پاتشامىز دەپ قورعايتۇعۇن حالىقتى.
مىسىق جايلى ءداتىن ايتىپ پاتشاعا،
سورلى بايقۇس نالىپتى.
...
سوندا ارىستان ىزبارلانا قارادى،
الىمسىنباي قاۋقارى جوق قارانى.
- نەدەگەن كوپ مىلجىڭ ەدىڭ الەگىڭ،
جوعال ارى تولىق ەمەس دالەلىڭ !
...
ءدات ايتام دەپ ويلاماعان وت شىقتى،
ارىستاننان مىقتاپ الدى بوقتىقتى.
بۇل قالاي ؟ - دەپ تۇلكىدەن كەپ سۇراسا،
ارىزدانعان دۇشپانى،
ارىستاننىڭ اتالاسى بوپ شىقتى.
بارەكەلدى ! ناعىز اششى شىندىقتىڭ جان داۋىسىن ەستىگەن ەمەس، ءوزىن كورىپ تۇرعاندايسىڭ. سوسىن اڭگىمەسىن جەڭىل عانا وربىتىپ، جەبەدەي تىيگەن اۆتوردىڭ شەبەرلىگىنە سۇيىنەسىڭ.
سەكەڭنىڭ شىعارمالارى نەگىزىنەن جوعارداعى تەكتەس اڭ-ايۋاندارعا ءتىل بەرىپ، ولاردىڭ ارتىقشىلىق-السىزدىكتەرىن دوداعا سالۋ ارقىلى، ادامدارعا ساباق بەرەدى. ماسەلەن : «تۇيمەدەيدى تۇيەدەي قىلىپ»، ءبارىن بىتىرگەندەي-اق جار سالىپ جۇرىپ جول تاباتىن جىلپوستىقتى « تاۋىقتىڭ تەورياسىنان »، جۇرت الدىندا «توبە باسىنداعىلاردى» جاقىنىم نەمەسە اعايىنىم دەپ اسىپ سويلەپ، جالعان جارناما كوتەرگەن جاۋتىكتەردىڭ، اقىرى ءپاش بولعان بەيشارالىق بەينەسىن « قارعانىڭ جارناماسى » نان، جۇرتتان اسقان قۋلىق-سۇمدىقتى « تۇلكىنىڭ تويلىعى »نان، دۇنيەنى تەك ءوز كوزىمەن عانا قاراپ باعالايتىن ءبىر مويىن، بىلەگى جۋان، كوزسىز، وزىمشىلدىكتى « ءپىلدىڭ فيلوسوفياسى »نان، ال، قانداي ءبىر قاۋىپتەن قىيسىنىن تاۋىپ قىيالاپ ءوتىپ، وت پەن سۋعا الدىمەن تۇسەتىن قوي باستاعان سەركەنىڭ، باتىلدىعى مەن بايقاعىشتىعىنا، سونداي-اق سەركەمىزدىڭ ءشوپتىڭ سونىسىن جەپ، سۋدىڭ تۇنىعىن ىشە الاتىن تابىيعىي ايتىلمىش ەرەكشەلەگىنە كوز قىزارتا قالاتىن قوي تۇلىگىن اڭگىمە ەتۋ ارقىلى، ادامدار بويىندا بولىپ جاتاتىن، كەيبىر ايپاراداي السىزدىكتەردى شەگىنە جەتە شەنەگەن شەبەرلىكتى « ەشكىنىڭ ەسكەرتپەسى » نەن كورە الاسىز. ال، جالقاۋلىق، يقۋاتسىزدىق، ارمان-مۇراتسىزدىق قاتارلى كولىككە تەرىس مىنگەن كەرباقبالىققا ەم ىزدەمەك بولساڭىز، « بار بولسا دۇزدە...» ايدارى استىنداعى كومەديالارعا كوز سالىڭىز...
ارينە ساڭلاق ساتيرىكتەر اتقان وعىن جىلتىن كورسەتپەيتىن جىلىمدارعا بولسىن، ءىشى تار، ءتىلى« بال»، قىزىل كوزدى قىزعانشاق زۇلىمدارعا بولسىن نەمەسە اقىرعان ايداعار، البارىنعان الباستىداي نىساناسىنا ءداپ باسىپ ءدال تىيگىزەدى. مايموڭكەلەمەيدى :
و، قۇدىرەت ادامدار بار نە ءتۇرلى،
ءبىزدىڭ جۇكەن جۇعىسقىش بوپ جەتىلدى.
كۇندىز-تۇنى «جويانداردان» قالمايدى،
كورگەن جانعا كولەڭكەسى سەكىلدى.
نەمەسە :
ۇلتتى ەمەس، رۋلاردى ۇران عىپ،
قارعامىزدى كورسەتەمىز قىران عىپ.
ءبىر جاقسىنى جار باسىنان قۇلاتساق،
قاتىنىمىز ۇل تاپقانداي قۋاندىق.
...
قۋعانىمىز قىيسىق مۇيىز سىيىر داۋ،
ويلاعانىڭ وتتىڭ باسىن شىيىرلاۋ.
ەڭ قىسقاسى قىستاق باستىق شىعارۋ،
زۇڭتۇڭداردىڭ سايلامىنان قىيىنداۋ... دەپ، «اباي اتا ارۋاعىنا تابىنىپ، حالقىنا شاعىنىپ» شىيىرىققان اقىن، شىڭعىرعان شىندىقتى كوز الدىڭدا ۇستاپ كورسەتەدى.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنى : بىرەۋگە اقىل ايتىپ، الدىعا سالىپ ايداعاننان گورى، وي سالىپ وياتقان ابزال. ەندەشە بۇل جاعىندا ايىزىڭدى قاندىرىپ، انىعىن ايتار الماس ءجۇزدى ساتيرامىزدىڭ رولى وزگەشە-اق. كىمدى بولسىن وقىپ وتىرىپ كۇلدىرەدى، كۇرسىندىرەدى، ويلاندىرادى. انىعى كەرەك : ولكەمىزدەگى، ولكەمىز ەمەس-اۋ مۇقىم وتانىمىزدىڭ ءور توسىندەگى قانداستارىمىزدان، قىزىلعا تۇسكەن قىرانداي شۇيىلىپ، قانداۋىرداي قاعىپ الار، قارا ءتىلدى ساتيرا ساڭىلاقتارىن ساناققا تۇرعىزساق دۋتان ساكەي ۇلى، جۇنىسقان باقايوۆ، جەڭىس ىرىسقان ۇلى، جەڭىس تولەۋباي ۇلى، سەرجان قابەت ۇلى قاتارلى ساۋساق سانىنا جەتپەيتىن سانامالى ساڭلاقتارىمىزدىڭ عانا « سارى قىمىز » ساتيرالارىمەن سارىعىمىزدى باسىپ كەلەمىز. ارينە ادامدار بىرىڭعاي ءتاتتى تاعامنان گورى، كوبىنەكي قىشقىلدى ۇناتىپ جەيدى. بۇل دەنساۋلىققا پايدالى. ەندەشە اششى- قىشقىلدىعىمەن اڭسارىمىزدى اۋدارىپ، تابەتىمىزدى تارتقان ساتيرانىڭ، سارتاپ بولعان قوعام ۇردىسىندەگى سالماقتى« ىندەتتەردى » ساۋىقتىرار شىيپالى دارىدەي دارىمدىلىعى تىيە بەرگەي !.
سايىپ كەلگەندە « اياقتالماعان اڭگىمە » تىرلىك جولىندا ءتۇرلى شىتىرمان جولدارعا توعىسىپ جاتاتىن كۇردەلى ءومىر قايشىلىقتارىنان، اقىيقاتتى ايپاراداي الدىڭا اكەلىپ، ايىزىڭدى قاندىرار، ادامداردىڭ قاراڭعى قالتارىستاعى « قاۋىپتى وسپەسىن » قانداۋىرلاپ، ساناسىنا ساۋلە شاشار، تاربىيەلىك قۋاتى كۇشتى تارتىمدى كىتاپ.
ولاي بولسا، قوعامدىق ومىردەگى كىسىلىگى ءبىر توبە، ال، ونەر ولكەسىندە اۋدارماشى، اقىن، احپاراتشى، اسابا، جازۋشى، ساتيرىك قاتارلى بىرنەشە توبەدەن بوي كورسەتىپ جۇرگەن، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازامات اعامىز سەرجان قابەت ۇلى _
بۇداندا بىيىكتەرگە سامعاسىن دەپ،
ارمان قاناتى تالماسىن دەپ،
وتباسىنا ورتايماس باقىت ورناسىن دەپ،
ساتيرالارى الەمدى شارلاسىن دەپ،
« اڭگىمەلەرى اياقتالماسىن » !- دەپ تىلەيمىز...
加载评论内容,请稍等......