ۇستازدىڭ ورالۋى
ۇلاعاتتى ۇستاز، ايدىك اقىن قۇماربەك ساقاريىننىڭ سۇيەگى تۋعان جەرىنە كوشىرىلىپ اكەلىنگەندە ءوزى كوشىپ كەلگەندەي ءبىر كۇي كەشكەنىمىز بار، سونىڭ ءوزىن كوڭىلگە مەدەت تۇتتىق. ەندى بۇگىن 80 جاسىنا وراي ەسكە الىپ وتىرۋىمىز اقىن رۋحىنىڭ قايتا ورالۋى ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىز ءارى ءار كەز ءوز وربيتاسىمەن اينالىپ كەلىپ وتىراتىندىعىنا كوزىمىز جەتتى، ەندەشە العاشقى ورالۋىنان باستايىق.
1981-جىلدىڭ كۇزى ءبىز ويلاپ تا ۇلگىرە الماعان تاڭعاجايىپتارىمەن قارسى الىپ تۇرعانىن جاڭا وقۋ ماۋسىمى باستالىسىمەن-اق اڭعارا باستادىق. وزىمىزشە مولشەرلەگەنىمىز تولىق ورتا ساتىسىنا كوتەرىلگەن سوڭ جوعارى جىلدىقتاعى مۇعالىمداردان ساباق تىڭداپ، ءار جاقتان كەلگەن ساباقتاستارمەن تانىساتىندىعىمىز ەدى. كوبىرەك اڭسارىمىزدىڭ اۋعانى قايسى مۇعالىمنىڭ سىنىبىنا بولىنگەنىمىز بەن وندا بۇرىنعى ساباقتاستاردان كىمدەردىڭ بار ەكەندىگى توڭىرەگىندە بولاتىن.
انە-مىنە دەگەنشە سىنىپتارعا ءبولىنىپ ءار قايسى ساباق قوڭىراۋى كۇمبىرلەي جونەلدى. العاشىندا بارلىعى دا توسىن، بارلىعى دا اسەرلى سەزىلىپ جاتتى. باستاۋىش-ورتالاۋداعىداي ەمەس ەسەيىپ قالعان كىسىمىسىپ ءار جاڭالىققا تالداۋ جاساي سويلەپ، وزگەشە كوزعاراس ايتاتىن سياقتانامىز با، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ۇدىرەيىسىپ تۇرعان باسقا تاۋدىڭ بۇعى-مارالدارىنىڭ الدىندا ءشوپتىڭ سونىسىنا، سۋدىڭ تۇنىعىنا بۇرىن جەتكىمىز كەلىپ تۇراتىنداي ەدىك. ءار مۇعالىمنىڭ وتكەن ساباعىن، ءتۇر-تۇلعاسىن، ءسوز-سويلەمىن قالت جىبەرمەي باقىلاۋعا تىرىساتىنبىز. بىرتە-بىرتە تاي-قۇلىنداي تەز ۇيىرلەسىپ كەتتىك تە ىشىمىزدەن ءار ۇستازىمىزدىڭ ءسوز-ارەكەتىن اينىتپاي قايتالايتىن ارتيستەر دە شىعا باستادى. قالعانىمىز ونىڭ بەينەلەۋىنە ءماز بولىپ كۇلىپ جىرعاپ قالاتىنبىز. مۇنىمىز ۇستازداردى مازاق قىلۋ ەمەس قايتا كوبىنەكي ولارعا قىزىعۋ، تابىنۋدان تۋاتىن ەلىكتەۋ ەدى. قالاي دەسەك تە ولار اۋىلىمىزداعى ەل مويىندايتىن ايگىلى ادامدار بولاتىن. قازىر ويلاپ وتىرساق جەتپىسىنشى جىلداردىڭ اياعى سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسى بۇرقاسىندى جىلداردان كەيىنگى ەلدىڭ ەندى-ەندى ەس جيىپ ، العاشقى ستۋدەنتتەر قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسا باستاعان ءبىر ءداۋىرى ەكەن. ادامداردىڭ مادەنيەتكە، وقۋ-اعارتۋعا اڭقاسىنىڭ اۋىپ شولىركەپ تۇرعان ۋاقىتى دا سول كەز. ءدال سول كەزدە ءبىز تالەيىمىز كەلىپ تولىق ورتا باسپالداعىنا قادام تاستاپپىز.
ءار مۇعالىمنىڭ ءىس-قيمىلى، ءار ساباقتىڭ ءوز قىزىعى ۇيگە بارعاندا دا بىراز اڭگىمەنىڭ تيەگىنە اينالىپ جاتتى. ول كەزدىڭ ادامدارى ۇلكەن-كىشىسى ارالاس ورتاق اڭگمەگە كىرە الاتىن عوي، بالا بولساق تا ءبىزدىڭ ايتقاندارىمىزعا قۇلاق ءتۇرىپ وتىراتىن. سوندا عوي اۋداندى ءدۇر ەتكىزگەن قىزىقتىڭ ءوزى دەيمىز بە كوكەسى دەيمىز بە ۇلكەن جاڭالىقتىڭ كۋاشىسى دا، جارشىسى دا ءوزىمىز بولعانىمىز. نە ماقساتپەن سۇراعانىن قايدام دارداي-دارداي ادامدار وسى جونىندە بىزبەن اتتان ءتۇسىپ وتىرىپ اڭگىمەلەستى.
الگىندە كەستە ءتىل-ادەبيەت ساباعىن كورسەتكەن. قانداي مۇعالىم وتەدى ەكەن دەگەن اۋەستىكپەن ءبىر-بىرىمىزبەن كۇبىرلەسىپ تىقىرشىپ وتىرعانبىز. ەسىك اشىلىپ مۇعالىمنىڭ قاراسى كورىنىسىمەن ورنىمىزدان تۇرىپ قۇرمەت كورسەتۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز. ورتا بويلىدان ءسال بيىكتەۋ دەمبەلشە ادامنىڭ جايتاڭداي جۇرگەن جەڭىل قيمىلى سىرعىپ بارىپ سويلەۋ مىنبەسىنە توقتادى دا "راحمەت!" دەدى ەكى قولىن ۇستەلدەن جوعارى كوتەرىپ، الاقانىن توڭكەرگەن قالپى. قۇتتى دريجەردىڭ ۇلكەن ءبىر وركەستىردى باسقارعالى تۇرعانداعى قيمىلى كوز الدىما كەلگەن ەدى. قايتەر ەكەن دەپ سىناپ ءبىز تۇرمىز. ارادا بەس سەكنۋندتاي ۇنسىزدىك وتەر-وتپەستە قارسىداعى ادام ويناقشىعان كوزىمەن جالپىمىزدى ءبىر شولىپ ۇلگىردى. بۇركىتتىڭ بە، قارشىعانىڭ با، ايتەۋىر وتكىر كوك كوز. سوسىن:" سوناۋ قاشقار-قىزىلسۋدان تۋعان جەرىمە سەندەر سياقتى قازاق بوق مۇرىندارىن تاربيەگەلى كەلگەن كوك كوز، جۋان باس سارى جىگىت -قۇماربەك ساقاريىن دەگەن مەن بولام!" دەپ سالعانى ەش ەكىلەنبەستەن. توبە قۇيقام شىم وتە تۇسكەنىن عانا بىلەمىن، قايدا قارارىمدى بىلمەي اۋزىم اڭقيىپ وتىرا بەرىپپىن. قانشاما مۇعالىمنىڭ الدىندا بولىپ، تانىستىعىن ەستىسەك تە ءدال مىناداي ەركىن، قويان قولتىق، بۇكپەسىز كەتكەن تۇلعانى كورمەپپىز. سىنىپتىڭ ىشىندە ۇشاتىن شىبىن دا قالماعانداي دىبىس جوق، بارلىعى الگى ءسوزدىڭ سالماعىن كوتەرە الماي مالگىپ قالعانداي. ءبىزدىڭ قيالىمىزشا مۇعالىم الدىمەن كەلەدى، ودان كەيىن جىلى جۇزبەن كۇلىمسىرەيدى دە "مەن قۇماربەك دەگەن مۇعالىمدارىڭىز بولامىن، بۇدان بىلاي سىزدەرگە ءتىل-ادەبيەت ساباعىن وتەمىن، قارسى الاسىزدار ما؟" دەپ كەلۋگە ءتيىس ەدى. ءبىراق ويلاماعان جەردەن اۋزىمىزدى كۇن شىعىستان قاراتىپ وتىرماي ما، سوسىن دوڭگەلەنگەن قيمىلمەن ساباعىمىزدى باستايمىز دەگەندەي قارا تاقتاعا بۇرىلعاندا بارىپ ىشكە ءتۇسىپ كەتكەن دىبىسىمىز شىققانداي بولدى. كىم ەكەنىن بىلمەيمىن ارت جاقتان ىشەگەن تارتقان سياقتى قىستىققان ءبىر ءۇن شىعىپ بارىپ قىسقا قايىرىپ جوق بولدى.
تولىق ورتانىڭ ءبىرىنشى ماۋسىمى. تۇڭعىش كەزدەسۋىمىز بولعاسىن وزىمىزشە ءبىرىنشى ساباقتى اشىپ وتىرعانبىز. مۇعالىم قارا تاقتاعا <<اكيۋدىڭ رەسمي ءومىر بايانى>> دەپ جازىپ ۇلگىرىپتى. وقۋلىقتىڭ جۋان ورتاسىنان باستاپ وتەدى دەگەندى ءۇش ەمەس-اۋ وسى جاسقا كەلگەنشە تالاي ۇيىقتاپ جۇرسەك تە تۇسىمىزدە دە كورمەپپىز. شۋ ەتە تۇستىك "مۇعالىم، مىناۋ ءبىرىنشى ساباق ەمەس!" ءبىر ءبولىمىمىز كىتاپتى سىلدىرلاتىپ جاڭاعى ساباقتى ىزدەپ جاتىرمىز. و زاماندا بۇ زامان وقۋلىقتىڭ رەتىن بۇزىپ تەرىس وقىتقاندى تۇڭعىش رەت كورگەنىمىز. بۇل وقيعا سول كۇنى-اق مەكتەپتى قويىپ اۋدان ورتالىعىن دۇرىلدەتىپ جىبەردى-اۋ دەيمىن. سوندا بۇل قانداي وقىتۋ بولعانى؟ كوپ-كورىم وقۋلىقتىڭ رەتىن بۇزعان دەگەن نە سۇمدىق؟ باسپا قالاي قۇراستىرۋدى بىلمەي وتىر ما؟ ءار ءتۇرلى كۇڭكىل-سۇڭكىل سۇراۋلار كولدەنەڭدەسە كەرەك، بىرازىن ءبىز دە ەستىپ قالىپ جۇردىك. ايتقاندار ايتتى، وعان بولا ءبىرىنشى بەت مىنا جاقتا قالىپ قويىپتى-اۋ دەگەن قۇماڭ جوق، ۇدىرە تارتا بەردى. كەيىن ءوزىم دە كادۋەلگىدەي مۇعالىم اعاسى بولىپ قالعان كەزدە ويلاپ وتىرسام سونداعى وقۋلىقتىڭ قۇراستىرىلۋىنا، ىشكى مامۇنىنا، تاڭدالعان تەكستەرگە كوڭىلى تولمايدى ەكەن.
ءسۇيتىپ تولىق ورتانىڭ ءبىرىنشى ساباعىن اكيۋ جارىقتىقتان باستاعان ەدىك. ءبىزدى تاعى ءبىر ءتانتى قىلعانى جازۋىنىڭ توتەنشە كوركەمدىگى بولدى. بوردى ۇستاۋىنان با، جازۋ ادىسىنەن بە ايتەۋ ءبىر حيكىمەت بارداي كورىندى. مۇعالىم شىعارما جازىلعان كەزدەگى قوعامدىق جاعدايعا توقتالعان كەزدە" شينحاي يىنحىلابىنىڭ الدى-ارتىندا..." دەپ قالدى دا "كەشىرىڭىزدەر!" دەدى الاقانىنىڭ سىرتىمەن اۋزىن كولىگەيلەپ. سوسىن دەرەۋ شينحاي توڭكەرىسىنىڭ الدى-ارتىندا جۇڭگو اۋىل-قىستاقتارىنداعى قورلاۋ مەن ەزگىگە ابدەن ۇشىراعان مىڭداعان-ميلليونداعان ويراندالعان ديقانداردىڭ كەشىرمەلەرىن تانىستىرىپ كەتە باردى. رۋحي جەڭىمپازىمىزدىڭ بىردە جانىڭ اشيتىن بەيشارالىعىن، بىردە كۇلمەسەڭ اۋزىڭ قيساياتىن بايانسىز قىلىقتارىن اينىتپاي بەينەلەپ اسا ءبىر ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ۇستازىمىزدىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز تىلدىك-مەتوديكالىق شەبەرلىگىنە ءسۇيىنىپ وتىرىپ قوڭىراۋ سوعىلىپ، كەلەسى مۇعالىمنىڭ كەلگەنىن بىلمەي دە قالىپپىز. نەسىن ايتاسىڭ ەكى ەزۋ ەكى قۇلاقتا جىرعادىق تا قالدىق. ارالىق ۇزىلىسكە شىققان سوڭ ال كەپ دۋىلدا. بۇل ساباقتان العان اسەرلەرى مەن تاڭدانىستارىن جاسىرا الماعان ساباقتاستارىمنىڭ كوپكە دەيىن كوزدەرى كۇلىمدەپ جۇزدەرى البىراپ تۇردى. "يىنحىلاپ" ءسوزىنىڭ ۇيعۇرشا "تۇڭكەرىس" ۇعىمىن بەرەتىنىن، مۇعالىمنىڭ وسى كەلىسىندە جيىرما جىل بويى ۇيعۇر، قىرعىز ارالاس مەكتەپتە ساباق ءوتىپ كەلگەنىن بىرتە-بىرتە ءوز اۋزىنان ەستىپ تولىق بىلە باستادىق. مۇمكىن سودان تارتىپ ول كىسىنىڭ اۋزىنان جارتى اۋىز بوتەن ءسوز ەستىدىم دەگەندەر بولسا، قۇلاعى تاس كەرەڭ بولىپ قالعان دا شىعار.
كەيدە انا تىلىندە كوپ-كورىم وقۋىن ءبىتىرىپ، ءۇش-ءتورت جىل سىرتتا جۇرەر-جۇرمەس بۇرىن ءار ءتۇرلى شۇلدىرلەپ تۇرعانداردى كورگەندە قۇماڭنىڭ انا تىلىنە دەگەن شەكسىز ماحابباتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ەسكە تۇسەدى. بۇل كۇندە ءتىل ماسەلەسى اسا ءىرى تۇيتكىلدەردىڭ ءبىرى بولىپ كەتكەنى راس. الەمدىك وركەنيەتكە ۇمتىلعان داۋىردە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇيلەسىمدىلەرى عانا ساقتالۋى مۇمكىن دەي تۇرساق تا تىلگە بۇل كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇلدە بولمايدى. الەمدىك وركەنيەت ءبىر قازاندا توعىتىلعان زاماندا ءوز انا ءتىلىن قورعاۋ تەك سول ۇلت ازاماتتارىنىڭ ەنشىسىنە عانا بەرىلگەن ازاپ پەن داڭق.
<<اكيۋدىڭ رەسمي ءومىر بايانى>> عانا ەمەس لۋشۇننىڭ باسقادا شىعارمالارىن وتە ءبىر شابىتپەن وتەتىنىن كەيىن بىلدىك، <<ءدارى>>، <<تىلەۋ>>، <<كۇڭيجي>> قاتارلى اڭگىمەلەرگە جاساعان تالداۋلارى ساباقتاستاردىڭ ەسىندە قالعاندىعى سونشا باس قوسۋلارداعى اڭگىمەلەرىنىڭ تۇزدىعى بولىپ وتىرادى. اكيۋ وبرازىنا تەرەڭ بويلاپ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىن <<ءبىزدىڭ اكيۋ>> داستانىن وقىعان ادام بىردەن اڭعارادى دەپ ويلايمىن. بۇل داستاندا رەسپۋبريكامىز قۇرىلۋدىڭ الدىنعى كەزەڭىنەن تارتىپ سولشىلدىقتىڭ سويىلى تاستالعانعا دەيىنگى، توراعا ماۋزىدۇڭ ايتقانداي بىرىنشىدەن اقپىز، ەكىنشىدەن كەدەيمىز دەيتىن داۋىردەگى اكيۋشىلدىق اجۋا ەتىلگەن. بۇل جەردەن ءبىر بايقايتىنىمىز اكيۋداعى رۋحي جەڭىمپازدىق ءارالدا وزىمەن بىرگە كەتپەپتى. ول ۇلت تالعامايتىن كورىنەدى. كەرەك دەسەڭ ءار ءداۋىردىڭ ءوز اكيۋى تۋىنداپ وتىراتىن سىڭايلى. قۇماڭنىڭ داستانىنىڭ ارتىقشىلىعى دا وسى تۇستان كورىنەدى، ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى سارقىنى تاۋسىلمايتىن قۇلدىق سانانى، تۋمىستى تاعى ءبىر ساتى كوتەرىپ پاش ەتكەندىگى. كوپ جاعدايدا اكيۋ وبرازىن جۇڭگونىڭ جارتىلاي وتار، جارتىلاي پەودال كەزەڭىنە عانا ءتان رۋحي جەڭىمپازدىق دەپ كەلدىك. ەندى اكيۋ تۋمايتىنداي ويلاعانبىز. قۇماڭنىڭ كورەگەندىگى ونى 20- عاسىردىڭ 80-جىلدارىنا دەيىن ۇزارتتى. مۇمكىن "اكيۋشىلدىق" كيىمىن الماستىرىپ ءبىزدىڭ توڭىرەگىمىزدە دە جۇرمەسىنە كىم كەپىل. داستان ادامدارعا وسى قىرىنان قۇنىن ايگىلەي تۇسەدى. بۇل ءوزى ساتيرالىق داستان، ءتىلى وتكىر، استارلى، سۋرەتكەرلىگى كۇشتى. نەگىزى ءبىزدىڭ اكيۋ وتە كۇردەلى وبراز، كەيدە اتىنا قاراپ الدىنعىنىڭ ءبىر سىڭارى سياقتى كورىنگەنىمەن ءبىزدىڭ اكيۋ ءوز الدىنا دارا جاراتىلعان كەيىپكەر. اسىرەسە ونىڭ ءبىر تەرىنىڭ ىشىندە ەكى ءتۇرلى قۇبىلۋى ادامعا ۇلكەن وي سالادى. بۇل وبراز زەرتتەۋشىلەردى قىزىقتىرماي قويمايدى. كۇلىپ وتىرىپ ىزاڭ كەلەدى، بەيشارالىعىنا جانىڭ اشيدى. امال جوق، اقيحي ءومىر سولاي، وعان داستان كىنالى ەمەس. قۇماڭنىڭ كوپ ايتاتىن ءبىر ءسوزى "بەتىڭ قيسىق بولسا ايناعا وكپەلەمە" دەگەنىنە توقتايدى.
جالپى سول كەزدىڭ وزىندىك ءبىر تاماشا ارتىقشىلىعى بولدى. ادەبيەت پەن مادەنيەتكە عاشىق بولىپ قالعانداي ءبىر حال. كوپ ۇيلەردە كەلگەن قوناققا كىتاپ وقىپ بەرۋ داعدىسى بار-دى. ارينە اعارتۋشىلار كوتەرگەن ءبىزدىڭ شاڭىراقتا سونىڭ ىشىندە. <<اباي>>،<<اباي جولى>>، <<ەكىنشى كەزدەسۋ>>، <<تۇرمە حالى>>، <<ارقالىق باتىر>>، <<قىزىل جارتاس>>، <<جاستىق جىرى>> ت.ب. شىعارمالار قولدان-قولعا قىدىرىپ جۇرەتىن.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە قۇماربەك مۇعالىم داستاننىڭ تەوريالىق ۇعىمىن ءتۇسىندىرىپ كەلىپ سوعان ورايلاستىرىپ <<قۇرالاي سۇلۋ>> جىرىن جاتقا سوقتىرتىپ الا جونەلدى. ون سەگىز ۇلى ون سەگىز وتاۋ بولىپ ءتورت قىبىلاسى تۇگەل دەلىنىپ وتىرعان كەلدەن قارتتىڭ جاس كەزىندەگى باتىرلىقتارىن ايتقاندا ءوزى دە شارت ءتۇيىلىپ وڭ قولىمەن اۋانى كەسكىلەپ، ەكى كوزى جالتىلداپ؛ ال قۇرالاي سۇلۋدان قاپيادا ايىرىلعان وكىنىشتى، كۇيىنىشتى جەرىنە كەلگەندە داۋىسى دىرىلدەپ، قارلىعىڭقى شىعا ما، ايتەۋ، اۋزى ءتورتبۇرىشتانىپ، قىلتيىپ قانا كورىنەتىن كۇمىس تىسىنەن ۇشقىن شاشىپ تۇرعان سياقتى سەزىلەتىن. داستاننىڭ ءبىر ساعاتتا تاۋسىلۋى مۇمكىن ەمەس، سوسىن ءبىز شۋلايمىز:
_مۇعالىم، ايتا بەرىڭىز، دەمالىسقا شىقپاي-اق قويايىق!
_جوق، سەندەرگە كەرەك بولماعانمەن ماعان كەرەك.
_مۇعالىم، ەكىنشى ساعات دەنە ماشىعى، سۇراپ الايىق، بولا ما؟
_بولمايدى، باسقا كلاستا ساباعىم بار.
سوسىن ەرتەڭەگى ساباق قاشان كەلەر ەكەن دەپ اڭسايتىندى شىعاردىق. بىردە-ءبىر وقۋشى ساباقتان قالماق تۇگىلى كەشىكپەۋگە قۇلشىناتىن بولدى. وسىنىڭ ارتىنشا <<ارقالىق باتىر>> باستالىپ كەتتى. ارقالىق باتىر التاي-ساۋىر اراسىندا كوپ ءىزى قالعان تاريحي تۇلعا بولعاندىقتان ول تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر بۇرىننان قۇلاعىمىزدا بار عوي. ارقالىق كوتەرگەن دەيتىن ەكى ساندىق تاس قابا وزەنىنىڭ جاعاسىندا جاتسا داستان ءبىزدى نەگە قىزىقتىرماسىن. ونىڭ ۇستىنە مۇعالىم <<قۇرالاي سۇلۋداعى>> قۇرالايدى جولبارىس جارىپ كەتەتىن قوپالى كولدى ەرتىستىڭ اياعىنداعى(ءوز تەريتوريامىز بويىنشا) شوشقالى كولى بولۋى مۇمكىن دەپ قورتىندىلادى. ءوزىڭ جاساپ وتىرعان ولكە باتىرلىققا، ەرلىككە، اڭىزعا تولى بولۋ بالالار ءۇشىن ءتىپتى كەرەمەت ەمەس پە!؟
بۇنىڭ ءبارىن قاي ۋاقىتتا جاتتاپ العان، ونىڭ ۇستىنە بيتتەي مۇدىرسەشى دەپ تاڭعالىپ ءبىز ءجۇرمىز. سۇيتسەك بۇل باستاماسى عانا ەكەن، قۇلاعىڭ بار بولسا ال كەپ تىڭدا. گوگولدىڭ <<تاراس بۋىلبا>>، <<ءولى جاندارى>>؛ ع.مۇسىرەپوۆتىڭ <<قازاق سولداتى>>؛ شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ <<العاشقى ۇستازى>>؛ شولوحوۆتىڭ <<كوتەرىلگەن تىڭى>>؛ ..اباي>>، <<اباي جولى>> روماندارىنان ۇزىندىلەر؛ قوجا ءناسىر-ءديىن اپەندى، الداركوسە جايلى قىزىقتى اڭگىمە-اڭىز، انەكتودتار؛ فاشيزمگە قارسى سوعىستىڭ باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلى جايلى اڭىز بەن اقيحات؛ تالعات بيگەلديىن، راقىمجان قوشقاربايەۆ تۋرالى ەرلىك اڭگىمەلەر؛ پاريجدى سولقىلداتقان ءانشى امىرە قاشاۋباي، قازاق دالاسىنىڭ الىبى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس جايىنداعى عالامات اڭگىمە-حيكاياتتارعا قۇلاعىمىزدىڭ قۇرىشىنىڭ قانعانى سوندا بولاتىن. تولىق ورتا وقىعان ەكى جىلدىڭ جەلىسىندە وسى اڭگىمەلەر بىزگە ۇشان تەڭىز شاتتىق باعىشتاپ، ءبىزدىڭ ادەبيەتكە، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعىمىزدى ءتىپتى دە بەكەمدەي تۇسكەن ەدى. ءبىر عاجابى وسى اڭگىمەلەنگەن پوۆەست، رومان بولسىن، كەيبىر ۇزدىك اڭگىمەلەر بولسىن سول كەزدە كوبىنىڭ قازاقشا باسىلىمى ءالى شىقپاعان بولاتىن. كەيبىر شىعارمالاردى مۇعالىمنىڭ اڭگىمەلەۋىنە قىزىققانىمىزدان ەلدەن سۇراپ، كىتاپ دۇكەنىنەن ىزدەپ قايتالاي تولىقتاپ وقىعانبىز. ءبىزدى كوبىرەك قايران قالتىرعان نارسە ۇزاق، كولەمدى رومانداردىڭ ءوزى باسىلىمىمەن بىردەي شىققانى بولدى. اسىرەسە كەيبىر اسەرلى، كوركەم تۇستارىنىڭ ءسوز-سويلەمىنە دەيىن دالمە-ءدال شىققانىنا تاڭعالماسقا امالىڭ جوق. ءبارى كەشەگىدەي ەسىمدە، <<قازاق سولداتىن>> ءوزى دە ءبىر كوتەرىڭكى كۇيمەن اسەرلى اڭگىمەلەيتىن. ەكىنشى جىلدىققا اياق باسقان جىلى كىتاپ دۇكەنىنە <<قازاق سولداتى>> ءتۇسىپتى دەگەن حاباردى ەستي سالا ەكى وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ جۇگىردىك. توقان سايدەكەي ۇلى دەيتىن ساباقتاسىم تەكستى وتە مانەرلى وقۋشى ەدى، ساتىپ العان بويى اينالما كوشەلەردىڭ ءبىر بۇرىشىندا وتىرا قالىپ وقۋعا كىرىستىك. مىنە قىزىق، ال كەپ وقى، اينا قاتەسى جوق، <<ءدال ءوزى، ءدال ءوزى!>> دەي بەرىپپىز جوعالعان دۇنيەمىزدىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي.
بۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز قۇماڭ وقۋلىقتى تەرمەلەپ كەيبىر ساباقتاردى ءۇزىپ تاستاعانىمەن ەسەسىنە سىرتتان تاڭدامالى، وزىق، كوركەم ادەبيەت ۇلگىلەرىمەن تولىقتىرىپ وتىرعان ەكەن. سول كەزبەن سالىستىرعاندا تولىق ورتا دەڭگيىندە بىزگە وتىلگەن ادەبيەت ءوز ورەسىنەن الدە قايدا بيىك بولىپتى. جاتتاندى، ءبىر سارىندىلىقتان اراشالاپ تىڭ، ىلعارى دۇنيەلەرمەن سۋسىنداتىپ ىلعي دا العا ۇمسىندىرىپ وتىرىپتى.
قۇماڭنىڭ سونشا كوپ داستان، ولەڭ-جىر، پوۆەست، رومانداردى جاتقا الۋى ءارى ونى قالپىن قۇرعاتپاي وتە شەبەرلىكپەن جەتكىزىپ بەرە الۋى ءالىميساقتان بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىراۋلىق-جىرشىلىق ونەرىنىڭ بۇگىنگى زەردەسى ەكەنى انىق. قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەت مۇراسى ءسوز جوق قۇماڭ سياقتى، حيساشى قازىم سياقتى قۇيما قۇلاق، كومەكەي اۋليەلەردىڭ جادىندا بىزگە جەتكەن.
ءار رەتكى جاڭا ساباقتىڭ الدىندا رەتىن تاۋىپ شاعىن ءبىر ولەڭ وقۋ داعدىلى ادەتى بولاتىن. كوبىنە كەز كەلگەن بىرەۋىمىزدى تۇرعىزىپ تالداۋ جاساتتىراتىن. تۇك ايتا الماي قويعاندار بولماسا جاۋابىڭنىڭ قاتە-دۇرىسىمەن ەسەپتەسىپ جاتپاي-اق القاۋ ايتىپ وتىرعىزاتىن. پۋشكين، لەرمانتوۆ، بايرون اۋدارمالارى؛ قاسىم امانجولوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، قادىر مىرزا ءالى ەسىمدەرىمەن ورتا مەكتەپ پارتاسىندا تانىسا باستاپپىز. تالاي ولەڭ وقىلدى، تالاي ولەڭ تالداندى. ءبىراق مىناۋ پالەندىكى، مىناۋ تۇگەندىكى دەپ الدىن الا ايتپايتىن. سول ولەڭدەردىڭ ىشىندە ءبىر مۇنشاسى وزىمەن قالامداس شامەن يسا، بايتىك دۇيسەباي، زاداقان مىڭباي، دۋتان ساكەيلەردىڭ ولەڭى ەكەنىن ارتىنان ءبىلىپ جۇردىك. ول كىسىنىڭ ولەڭ وقىعانداعى سەزىمى مەن ميميكاسى ادامدى ايىرىقشا اسەرلەندىرەتىن. مەيلى قانداي ولەڭدى وقىسىن جان ءبىتىپ قۇلپىرىپ كەتەتىن-دى. سونداي ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى مىناۋ ەدى:
وركەشىندە ۇكىسى،
تۇمارى بار موينىندا.
اپام تىككەن كۇپىسى،
جاراسىپ تۇر بويىندا.
بولسىن اۋلىم بوتاڭ كوپ،
كوك جايلاۋعا كوشە بەر،
بوتاقانىڭ اتان بوپ،
شاڭىراق تا كوتەرەر. ماقتانعانىم ەمەس سالعان جەردەن جاتتاپ تا ۇلگەردىك. ۇيتكەنى بۇرىن بۇنداي ۇلتتىق ناقىشتاعى ولەڭدەر وقۋلىقتاردا جوق بولاتىن. كەيىن بۇنىڭ اۆتورى ءبايتىك دۇيسەباي ۇلى دەيتىن قالامداس اقىن دوسى ەكەنىن بىلدىك. ءوز ايتىسىندا جاقسى كورگەن ولەڭ-داستاندارىن بايىپتاپ ەكى دە ءۇش قايتالاپ وقىسا جاتقا الىپ ۇلگىرەدى ەكەن. سونداي ءبىر ولەڭدى وقىپ بولعاسىن قاسىن كەرىپ اۋزىن ءتورتبۇرىشتاپ تامسانعان الپەتپەن تۇراتىنى بار. سول تامسانىسپەن تۇرىپ <<كىسى قىزىعاتىن ولەڭ!>> دەيتىن. بىزگە دە سونداي مانەرلەپ وقۋ تالابىن قوياتىن. سودان بولار كەيدە تەكستى وقىتىپ قالاما دەگەن قاۋىپپەن جاڭا ساباقتى الدىن الا وقىپ جاتتىعىپ قوياتىنبىز. سول كەزدە پاراللەل ەكى كلاستان وسى كۇنگى سازگەر، ءانشى، دىبىس اكتەرى بەرىك سۇلەيبەك ۇلىنىڭ الدىنا تۇسەر جان بولمايتىن. گاپ زۋىلداتىپ وقۋدا عانا ەمەس، ءار كەيىپكەردىڭ وبرازىنا ساي داۋىس شىعارىپ، پىسحيكاسىنا ساي داۋىس قۇبىلتا ءبىلۋ كەرەك قوي، بەرىك سول كەزدە قۇماڭنىڭ جەتەكتەۋىمەن اكتەرلىك بەيىمىن بايقاتا باستاعان تالاپتى بولاتىن.
اكتەر دەگەننەن شىعادى، قۇماڭ تۇرعان بويىندا ءارتيس ەدى، ولەڭ وقىسادا وپەرالىق ساحنادا وبراز سومداپ تۇرعانداي قۇيقۇلجىتاتىن. ءبىر جولى جاعىمدى-جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرىنە مىسال كەلتىرە وتىرىپ ءبىر تىزەسىن كوتەرە ۇرشىعىن سانىنا جانىپ شىر كوبەلەك اينالدىرعان بولىپ، تاعى ءبىر قولىمەن ۇرشىقتى كوتەرىپ ءجىپ يىرگەن كەمپىردىڭ بەينەسىنە كەلە قالعاندا وتىرعان بالالار تاڭ-تاماشا بولىپ قاراپ قالعانىمىز بار. نە وبراز بولسادا كوز الدىڭا ءبىر بەلگىسىن ەلەستەتپەي كەتپەيتىن. تىلدىك بەينەلەۋ ءوز الدىنا دا ارەكەت-قيمىل، ميميكا قوسىلعاندا ءتىپتى جايناپ قۇلپىرىپ كەتەتىن. سونداي ءبىر وبرازداردى كورسەتىپ قانداي حارەكتىر ەكەندىگىن جۇمباقتايتىن. جاڭاعى ءجىپ ءيىرىپ وتىرعان كەمپىر تىىش وتىرماي، ءۇي ماڭىندا ويناپ جۇرگەن بالالاردى قايراپ وتىرىپتى:
_قانە، كىم مىقتى بولسا انداعى شالشىق سۋدان جۇگىرىپ وتە شىعادى، شاقايىم سۋ بولىپ قالادى دەيتىندەر ناشار بولىپ قالادى. كانە، مىناۋ اتاسىنىڭ بالاسىن كورەيىك، كەيىن مىقتى جىگىت بولا الا ما ەكەن، بولا الماي ما ەكەن؟_دەپ ەرەگەستىرىپ ءماز بولىپ ءوزى ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى كۇنشۋاقتا ءجىپ ءيىرىپ وتىر دەپ قويادى دا قۇتتى ۇرشىق يىرگەن قالىپقا كەلىپ، ەرنىن سىلپ ەتكىزەتىنىن قايتەرسىڭ. ءبىز تاماشا تياتىرىنداعى قۇدايبەرگەن سولتانعازيىننان بۇرىن قۇماڭنىڭ سومداعان كەمپىرلەرىن كورىپ كوزايدىن بولعان ەدىك. كەيىن تاماشانى كورگەندە قۇماڭنىڭ بويىنداعى جاسىرىن جاتقان ارتيستىك دارىنعا قايران قالعانىم بار.
كەيدە وقۋشىلارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ ازىلدەسىپ كەتەتىنى تاعى بار، ءبىراق قاي قىرىمىزدان تۇسەرىمىزدى ويلاپ تارتىنشاقتاپ باسپايمىز. جازعىتۇرىم كەزى. دەمالىس ءۇزىلىسى بولاتىن، ءبارىمىز توپتاسىپ نە ايتار ەكەن دەگەندەي ماڭايىنان كەتپەيمىز. ءسۇيتىپ تۇرعاندا:
_ۇلداردىڭ ىشىندە ەڭ كۇشتىسى كىم؟_ دەپ سۇراپ قالدى. ءبىر قانشامىز قيباتايدى اتادىق، ءبىر قانشامىز نابيوللانى كورسەتتىك قايتەر ەكەن دەگەن اۋەستىكپەن. نابيوللا سول كەزدە سۇيەكتى، قارا ەتى تولىق، بويى دا قۇماڭنان قالىسپايتىن، قىرقىلداپ كۇلىپ جانىندا تۇرعان. "بالۋانعا" جوعارىدان تومەن قاراپ ءبىراز تۇردى دا ۇش-مۇش جوق:
_كۇرەسەسىڭ بە، قانشا كۇشىڭ بار؟_دەدى. ساسىپ قالعان نابيوللا ەسىن تەز جيىپ قىرقىلداعان كۇيى :_جىعىلىپ قالساڭىز ءبىر جەرىڭىز سىنباسا دا اۋىرسىنىپ قالادى عوي،_دەپ جاتىر وزىنشە ازىلدەگەن بولىپ.
_ءما، مىنانىڭ زورىن قارا، مەنىمەنەن بەلدەسپەكشى، قارا دا تۇر، بالۋانعا وڭ-سولى بىردەي دەگەن،_دەپ ارپاق-قۇرپاق ۇستاسا كەتكەندە نابيوللاعا دا جان كەرەك ەكەن:
_قويدىم مۇعالىم، ءسىز كۇشتىسىز،_دەپ ەكى يىعىنان قاپسىرا ۇستاعان قولدان قۇتىلا الماي شەگىنشەكتەپ ءجۇر. وعان قوياتىن قۇماڭ كورىنبەيدى :
_كۇش اتاسىن تانىماس دەگەن، جىعىلساق قارا جەر كوتەرەدى، بارىڭدى سال، ايانبا، مەن رۇحساتىمدى بەردىم، ەندى قاشساڭ ىنجىقسىڭ، ەزسىڭ،_دەپ قايراپ جاتىر. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىز شۋلاپ كەتىپپىز.
_مۇعالىم! اساۋ جامباس، مۇعالىم! قىرقاي شال، نابيوللا! ىشتەن ال!_دەپ تۇرعاندار شۋلاپ كەتتىك، مۇعالىمنىڭ قايراۋى اسەر ەتىپ كەتكەن سىڭايلى، نابيوللامىز دا باعاناعىداي ەمەس جونى كۇجىرەيىپ شىن با شىنعا كەلىپ قالعان سىڭاي تانىتىپ تىرەسە باستاعان ەدى. قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرگەن ۇستازىمىز بوساتا سالدى دا:
_مىنە، ءبىزدىڭ قازاقى قىزبالىق دەگەن وسى، بالۋان دەسە، كوكپار دەسە ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايتىن كوزسىز ەرلىك ءالى بار ەكەن، مەنى مىناۋ مۇعالىم-اۋ دەيتىن تۇرلەرىڭ جوق قوي ءوزى،_دەپ وزىنەن-ءوزى ءماز بولىپ تۇر. سوسىن،_ مەن ءبىر ونەر كورسەتەيىن، كۇرەسكەنىمدى شامەن يسا ەستىسە مازاقتاپ ۇياتقا قالتىرادى. قاشقاردان ۇيرەنىپ كەلگەن ءبىر ونەرىم بار، سونى تاماشالاڭدار. ىشتەرىڭدە مىنا تەرەكتىڭ باسىنا شىعاتىن كىم بار؟_دەدى. ءبارىمىزدە شىعا الامىز دەگەندەي الاقانعا تۇكىردىك. تۇرعانداردىڭ ءبىرى :
_ ەركىن شىعادى، ناق قۋ تاقىمنىڭ ءوزى، شىققاندا قىل ۇشىنا ءبىراق شىعادى،_دەپ ماقتاۋىن اسىرىپ جىبەردى. ەركىن شاپانىن شەشىپ وڭتايلانا باستادى. كلاستىڭ الدىندا عانا ءبىر قاتار ءزاۋلىم ۇيەڭكى- بايتەرەك بار بولاتىن، ءبارىمىز دۋىلداسىپ سونىڭ ءبىرىنىڭ تۇبىنە كەلدىك. قۇماڭ شالقايا قاراپ، ءبىزدىڭ وڭىردە كەزدەسە بەرمەيتىن قىسقا ماڭداي شاپكىسىن الشىسىنان كيىپ الىپ:
_انا ورتان بەلىندەگى جۋان اشانى كوردىڭ بە؟_دەدى ەركىنگە ناقتاپ. _كوردىم، ونداي قىل ۇشى ەمەس ەكەن عوي،_دەدى ەركىنىمىزدە ءوزىنە ابدەن سەنەتىن بەينەمەن.
_كورسەڭ سەن سول اشاعا ءمىنىپ وتىراسىڭ، مەن سويىلمەن دىڭىنەن ءبىردى ۇرامىن، سول ساتتە سەن وزدىگىڭنەن توپ ەتە تۇسەسىڭ، سەنەسىڭ بە؟
_سوندا مەن اعاشتان ۇستاۋىما بولا ما؟
_بولادى، الدىمەن ورنىعىپ ءمىنىپ الاسىڭ، اعاشتان تاس قىپ قۇشاقتاپ الاسىڭ، مەن سويىلمەن ءبىردى قويعاندا جەرگە دومالاماي، شىداپ وتىرا الاسىڭ با؟
_شىداماعاندا،_ەراعاڭ وتە سەنىمدى، ەكى قولىن ىسقىلاپ شالبارىنىڭ بالاعىن ءتۇردى.
_ال وندا شىعا بەر، قازىر مەنىڭ ساعاتىم عوي، باسقالارىڭ سىنىپقا كىرە بەرىڭدەر، كلاستاعى وتىننان ماعان لايىقتى سويىل دايىنداي بەرىڭدەر،_دەپ تاپسىردى. سول-اق بولدى مىسىقشا ورمەلەگەن تەلپەكباي ءاپ-ساتتە نۇسقاعان اشاعا ءمىنىپ جەردەگىلەرگە جىمىڭداي باستادى. قىزىعىن كورمەككە تۇرا بەرمەكشى ەدىك، كىرۋ قوڭىراۋى سوعىلىپ امالسىزدان سىنىپقا كىردىك. ەكى كوزىمىز تەرەكتىڭ باسىنداعى جابىسىپ وتىرعان ەركىندە. ول مىقتى قولىن قويا بەرەيىن دەسە قۇماڭ كەلىپ سويىلمەن اعاشتى ءبىر سالعاندا ۇشىپ كەتپەيىن دەگەن ساقتىقپەن ايىرىلاتىن ەمەس. ون مينوت ءوتتى، مەكتەپ الاڭىندا اعاش باسىندا وتىرعان بالانى ءار كىم ءار كىمدەر كورگەن دە بولۋ كەرەك، ءبىراق باتىردىڭ ولارمەن جۇمىسى جوق، وزىنە تاپسىرىلعان مىندەتتى قاتاڭ تارتىپپەن اتقاراتىن جاۋىنگەردەي اعاشتان بيتتەي دە ايىرىلاتىن ءتۇرى جوق. جارىم ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە شاماسى ءوزىنىڭ الدانعانىن بىلسە كەرەك. ءبىراق ۋادە ۋادە عوي، نەدە بولسا سوڭىنا دەيىن شىداماققا بەل بۋعان سىڭايلى. ەكى كلاستىڭ وقۋشىسى ءبىر ساعات بويى اعاش باسىنداعى ورانگۋتاندى تاماشالاعانداي بولدىق تا وتىردىق. العاشىندا ەركىن عانا ەمەس ءبارىمىز الدانىپپىز. ۋاقىت وتە كەلە سويىلمەن ءبىردى ۇرىپ جەرگە تۇسىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە كوزىمىز جەتە باستادى. ءسۇيتىپ ءبىر ساعات بويى مىقتىلىعىن ايگىلەمەكشى بولعان باتىرىمىز اعاش باسىندا قوناقتاعان ەدى. سوڭىنان الدانعانىمىزدى ءبىلىپ ءبارىمىز كۇلىپ جاتىرمىز، سۇيتسەك ءدال سول كۇنى الداۋ كۇنى ەكەن ەمەس پە!؟ بۇنداي قىزىقتار وقىتۋشى مەن وقۋشىنىڭ ارا قاتناسىن كۇشەيتىپ ءوز ارا تۇسىنىسۋگە، جاقىنداستىرۋعا پايدالى ەكەنىن كەيىن ەركىن ەكەمىز ءوزىمىز وقىتۋشى بولعان كەزدەرىمىزدە كوپ اڭگىمە قىلىپ كۇلىسەتىنبىز.
ادەبيەت وقىتۋشىسى جونىنەن العاندا اقىندىق-جازۋشىلىق ونەرىمەن بىتە قايناسۋ نۇر ۇستىنە نۇر بولارى داۋسىز. قانداي ءبىر كاسىپتىڭ بولماسىن قىرى مەن سىرىنا قانىققان، سول ىسكە تاستاي باتىپ سۋداي سىڭگەن ادامداردىڭ وي-پىكىرىنە بۇنداعى ەل كوبىرەك قۇلاق تۇرەدى عوي. ال، ءتىل-ادەبيەت وقىتۋشىسى بولعان ادام ءوز كاسىبىنىڭ امالياتىنا ارالاسىپ، قانداي بولماسىن ءبىر ءبولىم ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى بولسا وقۋشىلار الدىنداعى سەنىمى مەن مەرەيى ۇستەم بولارى حاق. قانشا جەردە قانشاما ادامعا ادەبيەت مۇعالىمىمىزدىڭ اقىن قۇماربەك ساقاريىن ەكەندىگىن ايتىپ ماقتانعانىمدى ساناپ بەرە المايمىن. شىنىمدى ايتسام قازىردىڭ وزىندە دە ماقتانىش سەزىمىندە وتىرمىن. مەن عانا ەمەس، ساباقتاستاردىڭ ءتۇرلى باس قوسۋلارىندا مەكتەپ قۇشاعىنداعى قىزىققا تولى، قيالعا باي اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە ۇستازداردىڭ ورنى، ارينە قۇماڭنىڭ ورنى ءوز الدىنا ءبىر بولەك. سول كەزدە كوپ تىڭداعان ولەڭدەرىمىزدىڭ ءبىرى:
سالەم قابا
جانارىندا اراي نۇر،
ءور، تاكاپپار سال ءمۇسىن.
ساعىنتتىڭ-اۋ تالاي جىل،
سالەم قابا،
ارمىسىڭ!
سالەم قابا،
ارمىسىڭ؟
ارقالىقتىڭ اۋىلى،
سالەم قابا تاۋلى شىڭ،
دۇركىرەگەن داۋىلى.
...اياسى كەڭ ۇشپاقتاي،
قۇشاعىڭدى جايشى ەندى.
قاشىپ جۇرگەن ۇستاتپاي،
قاشاعانىڭ قايسى ەدى؟
كوكىرەگىڭە قادايىن،
قاي جۇلدىزدى اكەلىپ؟
قاي شولىڭە بارايىن،
قاي تاۋىڭدى كوتەرىپ.
...ەمەسسىڭ جاي باسپانا،
قىزمەتىڭە شىدارمىن.
قىسقا دەسەڭ ماتشاڭا،
تابالدىرىق شىعارمىن.
...قاراسام دا قانبايمىن،
قانداي اسەم كوكتەمىڭ.
اق جاڭبىرىن ماڭدايدىڭ،
ايامايىن دەپ كەلدىم. 1982-جىل
بۇل ولەڭنەن ۇستازىمىزدىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن ىستىق ماحابباتىن جازباي تانىپ وتىراتىنبىز ءارى ءوزىمىز سونداي مەكەندە جاساپ جاتقانىمىزدى شەكسىز ماقتانىش سەزىنەتىن ەدىك. وتكەن ساباعىنا ىلەسە الماساق ءبىز ءۇشىن ماڭداي تەرىن اياماي توگۋگە كەلگەن ادامنىڭ قادىرىنە جەتپەي قالاتىنداي كۇي كەشەتىنبىز. ايتىپ ايتپاي "قاشىپ جۇرگەن ۇستاتپاي، قاشاعانىڭ قايسى ەدى؟" دەگەندەگى پەرنەلەۋدىڭ استارىن ۇعا الماي دال بولعانىمىز راس بولاتىن.
ءبىز قۇماڭداي تاڭعاجايىپ اقىننان وقىپ جاتقانىمىزدى جىر ەتىپ ەلگە ايتاتىنبىز. گازەت-جۋرنالدارعا جاريالانعان ولەڭدەرىن كورگەندە ونىڭ العاشقى وقىرمانى(تىڭدارمانى) ءبىز بولاتىنبىز دەپ دۇرىلدەسەتىن ەدىك. اقىنعا ەلىكتەپ ءسوز ساپتادىق، اقىنعا ەلىكتەپ ءتىل ۇستارتا باستاعانبىز.
<<ساعىنتادى ءالى دە >>دەيتىن ولەڭدى ەرەكشە ءتاتتى ءبىر ماقاممەن وقيتىن-دى. ول كەزدە بۇل ولەڭدى جاتقا بىلمگەن ادام جوق، ءوزى دە بۇلدىرگەندەي ءدامدى، بالا ماحابباتتى تۇرتكىلەگەن ولەڭ تۇرسا نەگە جاتتاماسقا، ءبىراق كىمنىڭ ولەڭى ەكەنىن ايتقان جوق ەدى.
<<وزگەلەرگە دەمەيىك،
مەن دە ازىرشە كەتپەيمىن.
ەكەۋ عانا تەرەيىك،
بۇلدىرگەنىن بەتكەيدىڭ>>.
دەدىڭ، ءسۇيتىپ ەكەۋمىز،
تويازىمىز تولعانشا.
تەرە بەردىك شەشەمىز،
ىزدەيتىن كەز بولعانشا.
كۇرەڭشەگە تايدىڭ دا،
بۇلدىرگەنىڭ توگىلدى.
سەنىڭ وسى "قايعىڭا"،
ورتاق بولدىم سول كۇنى.
جەرگە ورىنسىز توگىلگەن،
جەمىسىڭدى قيمادىم.
بۇلدىرگەندەي كوڭىلمەن ،
بۇلدىرگەنىم سيلادىم.
ءبولىپ الدىق سوندا ءبىز،
ءبىر تويازدىڭ جەمىسىن.
سەن از الدىڭ-مەن ءۇشىن،
مەن كوپ بەردىم_سەن ءۇشىن.
ەندى قاشان كەلەمىز،
ايتىسپادىق ونى ءبىز.
ەندى كىمنەن كورەمىز،
ۇزاي بەردى جولىمىز.
قۇشتار ەدىم دامىنە،
الىس كەتتىم، جول كەزدىم،
ساعىنتادى ءالى دە،
بۇلدىرگەنى سول كەزدىڭ. (1966-جىل، ناۋرىز)
شەرىكتىك ەمتيحان انە الىنادى ،مىنە الىنادى ەكەن دەپ دۋىلداسىپ جۇردىك. جيناقىلار مەن پىسىقتار كونىسپەكتەرىن تولىقتاپ، كۇبىر-سىبىر جاتتاعان بولىپ ءجۇردى. ەمتيحاندى قاشان، قالاي الاتىندىعىن سۇراپ تامىرىن باسقان بولامىز پالەندەي جارىتىمدى جاۋاپ جوق. قوجاناسىردىڭ ەمتيحان جاۋابى دەيتىن انەكتود ايتىپ كۇلدىرىپ قويادى. سودان ءبىر كۇنى القىن-جۇلقىن جەتتى دە قارا تاقتاعا ءبىر تۇراقتى ءسوز جازدى. جازدى دا قوجاناسىردان مۇعالىمى سۇراپتى:_قيىنىنان ءبىر سۇراق سۇرايىن با، وڭايىنان ەكى سۇراق سۇرايىن با؟_ دەپ. قوجەكەڭ تۇرىپتى دا:
_نار تاۋەكەل، قيىنىنان بىرەۋ سۇراڭىز،_دەپتى.
_ادام قالاي پايدا بولعان؟_دەپتى ۇستازى.
_ادام اكەسى مەن شەشەسىنەن جارالعان،_دەپتى قوجەكەڭ.
_ونى وزىمدە بىلەمىن، اۋ باستا قالاي جارالعان؟_دەپتى ۇستازى.
_ۇستازىم، بۇنىڭىز ەكى سۇراۋ بولىپ كەتتى، باستا ءبىر عانا سۇراۋعا جاۋاپ بەرەتىن بولىپ كەلىسكەنبىز دەپتى قوجەكەڭ،_دەپ ءبىر كۇلدىرىپ تاستادى دا،_ ال مەن ۇيتكەم جوق، جەڭىل-جەڭىل بەسەۋ قويدىم،_ دەپ قارا تاقتاعا اسا ءبىر ىجداعاتپەن ساۋساقتارىن سۇيىرلەپ قالعانىن سىپىلداتىپ جازا باستادى.
1.تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ
2.ارقادا جىل جاقسى بولسا ارقار اۋىپ نەسى بار
3.كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ
4.الارمانعا التاۋ از، بەرەرمەنگە بەسەۋ كوپ
5....
بۇل نەسى ەكەن دەپ اڭىرىپ ءبىز وتىرمىز. جازىپ بولدى دا:
_اڭساپ جۇرگەن شەرىكتىك ەمتيحاندارىڭ وسى،_دەگەنىى، ويبايدى سالدىق.
_مىناۋ قالاي ەمتيحان؟
_بۇنى قايتەمىز؟
_تالابى نە، مۇعالىم؟
_وسى بەس تىركەستىڭ ماعىناسىن تۇسىنە وتىرىپ، ءار قايسىسىنا بىردەن شاعىن وقيعالىق سيۋجەت قۇراستىراسىڭدار. ەمتيحان فورماسى اشىق، كىتاپتارىڭنان قاراۋلارىڭا بولادى، ءبىراق ءبىر-بىرىڭنەن كوشىرۋلەرىڭە بولمايدى. قۇراستىرعان وقيعالىقتارىڭ ۇقساس شىقسا، ءتىل قولدانۋلارىڭ ۇقساس شىقسا ەكەۋىڭە دە ءنومىر بەرىلمەيدى،_دەپ ەسكەرتتى. ول ۋاقتا اشىق ەمتيحاندى كىم كورگەن، ءجاي تۇسكەندەي بولدىق تا قالدىق. بىرازدان كەيىن ەسىمىزدى جيعان بولىپ، قاراپ وتىرىپ ولەتىن ەمەس، تاناۋىمىزدى شۇرىلداتىپ ىسكە كىرىسە باستادىق. مولشەرى بىرىنشىگە توقتاۋ سۋعا قارماق سالىپ وتىرعان بالانى، ەكىنشىگە جاۋ شاپتى دەپ ۇركىپ قاشقان اۋىلدى، ۇشىنشىگە ماگنيتوفوندى ەستىپ شوشىنعان اڭقاۋدىڭ قىزىعىن، تورتىنشىگە بازارداعى ساتۋشى مەن الۋشىنىڭ باعا تالاسىن، بەسىنشىگە... دەپ بەسەۋىنە بەس ەپيزوت جازعان بولىپ قويا بەردىم. سوڭىنان باعاسى دا جامان بولمادى. بۇل سىناۋ سول تۇستا وقۋشىلار اراسىندا ايتا قالسىن ءدۇمپۋ قوزعادى. سودان دا بولار كۇنى بۇگىن ەسىمدە قالىپتى. بىرىنشىدەن، اشىق ەمتيحان دەگەن پالەنى تۇڭعىش تاپسىرىپ كوردىك. ەكىنشىدەن، بۇرىن ۇدايى كونىسپەكتەگىنى جاتتاپ الىپ جوعارى ءنومىر الاتىن داعدىعا وزگەرىس ەنگىزىلدى. ءۇشىنشىدەن، سىناۋ سۇراۋلارىن قانشا اقتارساڭدا وتىلگەن وقۋلىق كولەمىنەن تابا المايتىن اماليلىلىعى كۇشتى بولىپ شىقتى. قولدان كەلەر قايران جوق، بىراز دۋىلداپ-دۋىلداپ الىپ اقىرى قويدى. مەكتەپ جاقتان دا ءاسىلى بىلاي بولعانى ءجون ، ۇيتسە دۇرىس بولا قويار ما ەكەن سياقتى كۇڭكىلدەر بولعانعا ۇقسايدى. ءبىز ىشتەي قۋانۋلىمىز...
قىسقاسى، وقۋشىلاردىڭ پراكتيكالىق جازۋ-سىزۋىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىن. ورنىن تاپقان ءبىر اۋىز ءسوز، قيسىنىن كەلتىرگەن ءازىل-وسپاق ەستىپ قالسا ارى قاراي جەتەكتەپ دەمەپ جىبەرەتىن.
ءبىر وقۋشى ولەڭ جازادى ەكەن دەسە، نە اڭگىمە جازۋعا بەيىمى بار ەكەنىن بايقاسا جاقىن تارتىپ جازعاندارىن وقىتىپ شۇيىركەلەسىپ كەتەتىن. سول كەزدىڭ وزىندە مارحۇم بولات قابدىعالىم ۇلى، مۇرات عازەز ۇلى، ايتىس اقىنى گۇلدەن مۇلىك قىزى، ايدىن قايسار ۇلى قاتارلى اقىنداردى مۇشەسىنەن تانىعان-دى.
قىزىعى دا، قيامەتى مولى دا ءار رەتكى جازۋ ماشىعى بولاتىن. مۇعالىم بۇنى ءار قاشان ءۇي تاپسىرماسى ەتىپ ورىنداپ كەلۋگە تاپسىراتىن دا ەكى-ءۇش ساعاتقا ءبولىپ وقىتىپ توپتىق باعالاۋدى ءبىر ءتۇرلى راحات كورەتىن. <<ءالى ەسىمدە>> دەمەكشى، العاشقى جازۋ ماشىعى وقىلىپ جاتىر. قالاعان تاقىرىپتا اڭەگمەسىماق، بايانداۋ سيپاتتى ماقالا جازۋ تاپسىرىلعان. جازىپ كەلگەن ادامشا قۇنجىڭداپ وتىرمىز. نەكەن-ساياق تاپسىرمالار بولماسا قالعاندارى ۇلكەن ەكى داعدىدا باستالىپ، ءبىر ۇلگىدە اياقتالىپ وتىرىپتى. ءبىرى بىلاي:<<ءالى ەسىمدە، دەمالىس كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى، مەن (ناعاشى)اتامنىڭ ۇيىنە بارۋعا جولعا شىقتىم،_دەپ كەلىپ سوڭىندا ،_ۋا، ساباقتاستار، دوستار! ءبىز بۇدان كەيىن جاقسى وقىپ ءارى قىزىل ءارى مامان بولىپ، ءتورتتى وسىزامانداندىرۋ ءۇشىن ءبىر كىسىلىك ۇلەسىمىزدى قوسايىق!>>. ەكىنشى ۇلگى، <<مەن كۇندەگى ادەتىم بويىنشا ەرتە تۇرىپ مەكتەپكە بەتتەدىم، كۇن شايىداي اشىق، اسپاندا تەڭگەدەي دە بۇلت جوق، جول بويى ەگىندەر جايقالىپ، اتىز باسىندا اندەتىپ ديقاندار جۇرسە، مالشىلار كوشى جايلاۋعا بەت الىپتى. جۇمىسشىلار تاعى بىردەمەسىمەن الەك،_دەپ كەلىپ،_سوڭىندا،_جاس دوستار، سۇيىكتى ساباقتاستار، مەن بۇدان بىلاي جاقسى ۇيرەنىپ، ءارى قىزىل ءارى مامان بولىپ، ءتورتتى وسىزامانداندىرۋ ىسىنە ءبىر كىسىلىك ۇلەسىمدى قوسامىن!>>. بارلىعى ءبىر فابريكادان شىققانداي-اق ۇپ-ۇقساس. قىزدار جاعى ۇيالعان بولىپ وقىماي جاتىر، وعان مۇعالىم قوياتىن ەمەس. سابىرلىلىقپەن تىڭداپ بولىپ حالىمىزدىڭ مۇشكىل ەكەنىن ءبىلدى-اۋ دەيمىن. ناعىندا ءبىر-بىرىمىزدەن كوشىرىپ الىپ وتىرعامىز جوق. كوشىرمەگەنمەن وسىلاي باستاپ وسىلاي اياقتاتۋعا ابدەن داعدىلانىپ قالعانىمىزدى وزىمىزدە بىلە بەرمەيدى ەكەنبىز، راسىندا كۇلكىلى. سوسىن كەلەسى جولدان باستاپ<<ءالى ەسىمدە، دەمالىس كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى، كۇندەگى ادەتىم بويىنشا، جاس دوستار، اياۋلى ساباقتاستار>> سياقتى قايىرمالارىمىزدى ەندىگى جەردە الا جۇگىرگەندى قويا باستادىق. ءوزىمىز قانىق بىلەتىن تۇرمىستان ماتەريال تاڭداۋعا، ءمانى بار، ماڭىزى بار دۇنيەلەردى تاۋىپ جازۋعا قاراي بەيىمدەدى. سوندا دا ۇيرەنىپ قالعان اۋىز <<مەن بۇدان كەيىن جاقسى ۇيرەنىپ...>> دەي بەرگەندە توقتاتا قويادى دا باسقاشا اياقتاۋعا جەتەكتەيدى. سۇيتە-سۇيتە اپتا ساناپ، اي ساناپ قاتىپ-سەمىپ قالعان قاساڭ قالىپتاردى بۇزىپ، كادىمگىدەي ماقالا كەيپىنە كەلتىرگەن ەدى.
وسى ورايدا ايتا كەتپەسىمە بولمادى، 1983-جىلى تولىق ورتانى ءبىتىرىپ جوعارى مەكتەپتەن دامەلى جۇرگەندە مەنىڭ شاقىرتۋىم كۇيتۇن قالاسىندا جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن ىلە وبىلىستىق وقۋ-اعارتۋ يىنيستيتۋتىنىڭ العاشقى تاعان كلاسى بولىپ اشىلعان ءتىل-ادەبيەت كاسىبىنەن كەلمەسى بار ما. قۇتتىقتاۋلارعا قوسا ەستيتىن ءسوزىم:_قۇماڭنىڭ شاكىرتى بولامىن دەشى،_بولدى. مەكتەپتەن تانىستىرۋ الامىن دەپ جۇرگەندە قۇماڭا كەزىگىپ سالەم بەردىم. سىناي قاراپ بىراز تۇردى دا:
_سەنەڭ باعىڭ تۇيەنىڭ كوتەنىنەن دە زور بولدى،_دەدى. ول كەزدە جوعارىلاپ وقۋ سالىستىرماسى تومەن بولاتىن، ورتادا دايىندىق ەمتيحان دەگەن ءبىر سۇزگى الپىس پايىزداي وقۋشىنى قىرقىپ تاستايتىن كەز. باسىمدى تىرت-تىرت قاسىپ جىميعان قالپى رازى- حوش بولىپ مەن كەتتىم. ءسۇيتىپ جۇرگەندە كەلەر جىلى كۇزدە قۇماڭنىڭ ءوزى اۋىسىپ سول مەكتەپكە بارا قالماسى بار ما. ساباقتاستارىما تولىق ورتاداعى مۇعالىمىم قۇماربەك ساقاريىن دەگەن اقىن انا كىسى دەپ سىرتىنان ماقتانىپ قويامىن. ءار كەز ۇيىنە بارعاندا الەم ادەبيەتى، ونەر، ولەڭ جايلى اڭگىمەلەرىنە قانىعىپ قايتۋشى ەدىم. قالاي ەكەن ول كىسىنىڭ ءبىر عادەتى ۇلكەن شىنىعا توناردىڭ نانىن جاپىراقتاپ تۋراپ، سارىماي سالىپ جەپ وتىرار ەدى، سوسىن ماعان قاراپ:
_مىنا مەن قۇساپ ۇلكەن شىنىعا تۋراپ، جەڭگەڭنىڭ اق شايىنا سارىمايدان سالىپ سوعىپ الساڭ ەشكىمنەن كەم قور بولمايسىڭ، تارتىبا!_دەيتىن. جەڭگەمىزدە جارالماعان مومىن ادام، جاي عانا جىميىپ،_جەپ الىڭىز،_دەپ قوستاپ قوياتىن. سونىمەن قۇتىلدىم با دەپ جۇرگەندە 1988-1990-جىلدارى ءبىلىم اسىراتىن بولىپ تاعى دا الدىنا باردىم، ءسال ۇيالعانىم بولماسا ىشتەي قۋانۋلىمىن. بۇل جولى قۇماڭ بىزگە ارناۋلى جازۋشىلىق ونەرىن ءوتتى. ال كەپ جاز! باياعىنى بىلەم، ونىڭ ۇستىنە قايتا-قايتا جىلتىڭداپ كەلە بەرگەندە بىردەمە ۇيرەنۋ كەرەك قوي. بۇرىنعىداي ەمەس بىراز كىتاپ وقىپ، ارعى-بەرگى اقىن-جازۋشىلاردى سالىستىرا باستاعان كەزىمىز. ءبىر رەتكى جازۋ ماشىعىن اكەلىپ تاراتتى دا جىبەردى، "ساعان نە دەپ باعا جازىپتى" دەپ ءبىر-بىرىمىزدىكىن كورە باستادىق. قاسىمداعى ەربولات اسىلقان ۇلى دەيتىن ساباقتاسىم وقىپ شىقتى دا "باعاڭدى جاقسى جازعان ەكەن" دەي بەرگەنشە:_جەڭىس!_دەپ اتىمدى اتاپ قالدى، جالت قاراسام ساۋساعىن شوشايتقان قالپى قولىنىڭ باسىن بۇلعاڭ ەتكىزىپ ورنىڭنان تۇرىپ جازعانىڭدى وقى دەگەندەي يشارا جاسادى. وقىمايمىن دەيتىن ەمەس، ءسال كىبىرتىكتەگەن اۋەزبەن وقىپ شىقتىم. ساباقتاستارىم دا قوشتاعاندارىن ءبىلدىرىپ شاپالاق سوعىپ جىبەردى. ال سوسىن تالقىعا سالادى عوي، سالعاندا ارتىقشىلىق-كەمشىلىك جاعىن بىردەي كورسەتۋ تالاپ ەتىلەدى. كوكپارعا تارتقان لاقتاي بولاسىڭ. تاعى ەكى-ءۇش ساباقتاسىمىزدىڭ ماشىعىن وقىتىپ ونى دا كەرگىلەپ-سوزعىلاپ قۇرىس-تىرىسىن جازىپ شىعاردىق. بۇل جولعى شابىت ماعان نە ءداۋىر ءۇمىت ۇشقىنىن بايقاتقانداي بولدى-اۋ دەيمىن، شيمايلارىم ىركەس-تىركەس ەكى-ءۇش رەتكى تاپسىرما ماشىعىندا ساباقتاستاردىڭ تالقىسىنا سالىندى. بۇرىنعىداي ەمەس قۇماڭا دا جاقىنداۋىم جيىلەي بەردى... ەندى ءومىر دەگەن ماقالا ماشىعى ەمەس قوي، وقۋ ءبىتتى، اۋىلىمىزعا قايتتىق، قۇماڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا تاربيەلەيتىن "بوق مۇرىندارىمىزدى" قاتارعا تۇرعىزىپ وزىمىزشە كوسەمسي باستاعان ءبىر كەزەڭ بولاتىن. اۋىلعا كەلىپ جۇرگەن قۇماڭا كەزىگە قالعان ءبىر ساتتە:
_ەستىدىم، كوپ-كورىم مۇعالىم بولىپ قالعان ەكەنسىڭ،_دەدى. ايتىلۋ ەموتسياسىنان-اق ءبىلىپ تۇرمىن، ۇستازىم كوڭىلى تولىپ تۇرعان جوق. ۇيتكەنى "جازعاندارىڭ بولسا كورسەتىپ ال، جاقسى شىقسا گازەت-جۋرنالدارعا بەرىپ كورەيىك" دەپ قولقالاعان كەزدەرى دە بولعان. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن باتىلىم جەتپەي قويعان. قازىردە ەڭبەگىن اقتايتىنداي ەشتەمەنىڭ قاراسى كورىنبەگەن كەزىم.
_ايتەۋ ەل قاتارلى ءجۇرىپ جاتىرمىز،_ دەپ مىڭگىرلەگەن بولدىم. سوسىن تۇرىپ بولات قابدىعالىمنىڭ ءىز-دەرەگىن سۇرادى.
_<<شيماي>> دەپ قالاي قويعان، الگى بولات قايدا ءجۇر، جاعدايى قالاي؟_ دەپ نازارى سولاي قاراي اۋىپ كەتتى. قۇماڭ كەلگەندە شيەكەڭنىڭ دە ابىرويى اسپانداپ كەتەتىنى بار، جانىنان تاستاماي بىرنەشە كۇن ەرتىپ جۇرەتىن، قىزمەتىم قالىپ قويدى دەيتىن بوكەڭ بە، جاڭا ولەڭدەرىن وقىپ، بارعان جەرىندە قۇماڭمەن بىرگە كۇتىمگە الىنىپ جىرعاپ قالاتىن-دى. ەندى قازىر ەكەۋى دە التاي تاۋىنىڭ بوكتەرىندە ىرگەلەس جاتىر...
اۋەلگى سوزگە كوشەيىك، كەيبىر ساباقتارداي ەمەس ءتىل-ادەبيەت ساباعىندا ەنجار، ناۋمەز وتىرۋعا ، ەسىنەپ-قۇسىناپ جاتۋعا كەلىڭكىرەمەيتىن. ءوزى ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەسىن دە باسقالارعا قاتاڭداۋ تالاپ قوياتىن شىعار. ءبارىن باعىپ تۇرعان وتتى جانار قالت جىبەرمەي قاپىسىن تاۋاتىن. بىردە پارتاعا باسىن سالىپ جاتالاقشي بەرگەن ساباقتاسىمىز قايتا-قايتا كوزگە تۇسە بەرسە كەرەك.
_قاراعىم، كۇرىك باسىپ جاتىرسىڭ با؟ بولماسا تۇنىمەن قوي كۇزەتىندە بولىپ پا ەدىڭ؟_دەگەنى الگى ماۋباسقا قىرىنداي قاراپ تۇرعان قالپى. دۋ ەتە تۇستىك، ۇيقىمىز شايداي اشىلدى. بۇندايعا كەلگەندە بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەيتىن. بۇل بۇل ما، قارسى سىنىپتاعى بىرەۋ دىبىستاسا دا ەسىن جيا الماسا كەرەكتى، ورنىنان تۇرعىزىپ قويىپ:
_سەن، نە تۇنىمەن شىلدەحانا كۇزەتىپ پە ەدىڭ؟_دەپتى دەگەندى ەستىگەندە الگى بايقۇس باسىن كوتەرىپ دالاعا شىعا الماي جاتىپ قالىپتى. جازعىتۇرىمعى ۋاق، جەر اياعى قۇرتتاپ، كۇن ىسىپ ادامداردىڭ مالگىپ جۇرەتىن ءبىر كەزى. مىنبەدە تۇرعان مۇعالىم كەنەت قاسىن كەرىپ، اۋزىن تورتبۇرىشتاپ:
_قىزىم، نەمەنە اۋزىڭدى ارانداي اشىپ مەنى جۇتقالى وتىرسىڭ با؟_دەپ سالدى توبەدەن شانشىلىپ. نە بولعانىن مەجەلەي الماي، كۇلەرىمىزدى دە ، جىلارىمىزدى دا بىلمەي قالىپپىز. راسىندا دا قارسى قاراپ وتىرعان كىشىلىك ادامنىڭ اۋزىن ارانداي اشىپ ەسىنەۋى كورەر كوزگە ەرسى ەكەنى ەرسى. "قىز قىلىعىنان، قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم" دەيتىن حالىق دانالىعىنىڭ ءبىر سوگىسى رەتىندە قابىلداعان ەدىك. يۋمەرلى قانجار ءتىل ءوز وبيەكتىسىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندە قۇرعاق سوگىس، جاداعاي كەڭەستەن الدە قايدا اسىپ تۇسەدى. كەيدە جەڭىل ءازىل، جاعىمدى مىسقىل ءار ەكى جاقتى دا جەلپىندىرىپ اراداعى تۇسىنىكتى تەرەڭدەتىپ جايلى ورتا باعىشتايدى.
ول كەزدە ەل جارتىلاي اعاش وتىن، جارتىلاي كومىر جاعاتىن. تومار جارىپ جاتقان قۇماڭنىڭ بەتىنە وتىننىڭ ءبىر باسى كەلىپ ءتيىپ ەداۋىر كوگەرتىپ، ءىسىپ كەتىپتى. وقىتۋشى جونىنەن العاندا ابايسىزدا ءبىر تۇيمەڭ تەرىس تۇيمەلەنسە دە ىڭعايسىزدىق جايت. ءبىراق وقۋشى دا مۇعالىمنىڭ ىڭعايسىزدىعىنا قينالاتىنى حاق. بۇرىنعىداي ءتۇزۋ قاراپ ارسالاڭداي الماي تومسىرايىڭقى ءبىز وتىرمىز. وقۋشىمىز، وقۋشى بولعانىمىزبەن ەندى ءبىر جاعىنان پەندەمىز ەمەس پە. باقساق ونى كەرەك قىلاتىن قۇماڭ كورىنبەيدى. ءوز سۋرەتتەۋىمەن ايتساق "بەيجىڭ ۇيرەگىنشە" جايتاڭداپ مىنبەگە شىقتى. شاپكىنى الدى، ماڭداي دەگەنىڭ كەرە قارىس، باسىنا قۇشاعىڭ جەتپەيتىن شىعار. سوسىن كلاسكومدى تۇرعىزدى دا:
_العاش كەلگەندە كورگەنسىڭدەر، قاپ-قارا، ادەمى، جايناعان وتتاي ەكى كوزىم بار ەدى، سەندەرگە ساباق وتەم دەپ كوزىم كوگەرىپ كەتتى،_دەدى دە وقۋشىلاردى تۇگەندەي باستادى. قىسىلىپ وتىرعانداردىڭ ارقاسى كەڭىپ، ىرجيىپ كۇلۋگە كەلىپ، جازىلىپ سالا بەردىك. قايتىپ ول كىسىنىڭ بەتى-ءجۇزىن اڭگىمە قىلعان ەشكىم جوق. كۇندە كورىپ جۇرگەن قۇماڭ، قالىپسىز ەشنارسە جوق، ءبارى دە لايىعىندا. ءسۇيتىپ ىرىقسىز جاعدايدى ۇتىمدى مەڭگەرىپ وقۋشى-وقىتۋشى ارالىق قاتناسىن جونگە سالىپ وتىراتىن. ءبارى دە وتە شىقتى، تەك ارتىنا قۇماڭنىڭ ايتقان ءسوزى تاراپ جاتتى. قاراپ بايقاساق سول ءسوزدىڭ استارىندا ءبىر وقىتۋشىنىڭ جاپالى دا داڭقتى ەڭبەگى جاتقان جوق پا!؟
قۇماڭداي مول دارىن يەسىن اۋدان قالاشىعىنداعى ورتا مەكتەپكە ىستەتۋ تالانتقا قيانات ەتكەندىك بولار ەدى. ءوزى دە بىلگەن بولۋ كەرەك 1984-جىلى جۇڭعار ويپاتىنداعى ءبىلىم ورداسى شاڭىراق كوتەرگەندە، شاقىرتۋمەن بارىپ، بويىندا بار ءبىلىمىن حالقىمىزدىڭ وقىتۋشىلار قوسىنىن تاربيەلەۋگە جۇمسادى. ىلە وقۋ-اعارتۋ يىنيستيتۋتىنىڭ اۋلاسىندا رازدان ايدارقان، عازەز رايىس، مىرزاقان قۇرمانباي، تۇرسىن بالباعاي، ىبىراي قوجاقىمەت سىندى مارقاسقالار مەن جەكەن قاۋىت، ىدىرىس ادىلقان، بادەلقان قينايات سىندى ىزباسارلارىنىڭ اراسىندا ماڭدايى جارقىراپ الشاڭ باسىپ قۇماڭ ءجۇردى. ىلە وقۋ-اعارتۋ يىنيستيتۋتىنىڭ حالقىمىز وقۋ-اعارتۋىنىڭ كەمەلدەنۋىنە قوسقان ۇشان-تەڭىز ۇلەسىن قوزعاۋدىڭ ءوزى ۇلان-عايىر جىر بولارى بارىمىزگە ايان. ەندىگى جەردە قۇماڭنان ونەگە العان شاكىرتتەر رايونىمىزدىڭ جەر-جەرىندەگى ءتۇيىندى ورتا مەكتەپتەردە ۇستازدىق ەڭبەكتەرىن جالعاستىرىپ جاتتى. سولاردىڭ ىشىنەن تاپەي قايىسقان ۇلى، قىرباق نۇرعالي ۇلى، باقىتجان يمانقۇل ۇلى، كوكەي قاماش ۇلى، قۇماربەك جۋانعان ۇلى جانە مەنىمەن قاتارلاس وقىعان ريزابەك قاسەن ۇلى ت.ب. لار بار ەدى. ءبارى دە قۇماڭنىڭ ساباعىن تىڭداپ ادەبيەتتەگى بەتالىستارىن قالىپتاستىرۋعا ۇلگى ونەگە الىپ، ادەبيەتتە ءوز قىرلارىنان كورىنىپ، سەكسەنىنشى جىلداردان كەيىن قولىنا قالام العان بۋىننىڭ ۋاكىلدەرىنە اينالىپ وتىر.
بۇنىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ وتىرعانىمىز، كەشەگىنى بىلمەسەك، بۇگىنگىنى قورتپاساق ەرتەڭگى كۇندى ءساتتى جاساي الۋ دا قيىن. ءوز باسىم قۇماڭنىڭ جەتەگىندە بولىپ،تولىق ورتادان تارتىپ ارناۋلى كۇرسقا دەيىن لەكسياسىن تىڭداپ، سىنىن ەستۋ باقىتىنا يە بولدىم. وسى كۇندە سول قۋالاپ ءجۇرىپ العان ارناۋلى كۇرىسىمدى ەلدىڭ تولىق كۋرىسىنان تومەن باعالامايمىن. ونىڭ ۇستىنە قۇماڭنىڭ جولىن قۋىپ، اۋلىمداعى ورتا مەكتەپتە ءتىل-ادەبيەت وقىتۋشىسى بولىپ زەينەتكە شىقتىم.
"اكەنىڭ قادىرىن بالالى بولعاندا بىلەسىڭ" دەگەندەي كوپ جايدى كەيىن بارلادىق، ارامىزدان كەتكەن اسىل ۇستازىمىزدىڭ رۋحىنا ارنالعان العاشقى تاعزىم 2005-جىلى 9-ايدا وقىتۋشىلار مەرەكەسى بايلانىسىمەن التاي گازەتىندە جاريالاندى. سول جىلى جانە كەلەر جىلى وقىتۋشىلار مەرەكەسىندە شينجاڭ حالىق راديوسى قازاقشا باعدارلاماسىندا مەرەكەلىك تارتۋ رەتىندە ەفيرگە شىعارىلدى.
ايدىك اقىن، ۇلاعاتتى ۇستازىمىز1996-جىلى 4-ايدىڭ 8-كۇنى كۇيتۇن قالاسىندا ىلە-وقۋ اعارتۋ يىنيستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىندە نە بارى 54 جاسىندا قايتىس بولدى. اقىنىن ساعىنعان حالقى مارحۇمنىڭ سۇيەگىن تۋعان جەرىنە اكەلۋدى ءار كەز ەسكە سالىپ ءجۇردى. بۇل ارمان اقىرى 2017-جىلى 5-ايدىڭ 26-كۇنى ءساتتى ورىندالدى. اقىننىڭ قىزى بوپەن مەن كۇيەۋ بالاسى بولاتجاننىڭ كۇش شىعارۋىندا قابا اۋدانى كوكتاس قىستاعىنداعى قورىمعا اكەلىنىپ اقىن سۇيەگى تابىستالدى. اقىننىڭ تۋىس-تۋعان، ەل-جۇرتى، قاباداعى اقىن-جازۋشى ونەر ادامدارى بولىپ سۇيەككە تۋعان جەر توپىراعىن سالدى. ارينە ىشىندە بولدىق. وسى كۇندە اسقار التاي تاۋىنا بەت العان جولاۋشى ايگىلى اقىن قۇماربەك ساقاريىن جاتقان جەردەن جاناي ءوتىپ مارحۇمدى ەسكە الىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتىپ وتەتىن شىعار دەپ ويلايمىن،
ءوز ولەڭى ويىلىپ جازىلعان قۇلىپتاسى دا بىرگە اكەلىنىپ ورناتىلدى.
<<بۇل تابيعات بەرگەنىمەن از دارىن،
ءوز وتىمدى ءوزىم ۇرلەپ مازدادىم.
ىزدەيمىن دەپ كۇندەستىك جوق مەكەندى ،
اسان قايعى بولىپ كەتە جازدادىم.>> مۇمكىن قوي ۇستىنە بوز تورعا جۇمىرتقالايتىن ەندىگى جيدەلىبايسىن - تۋعان جەر توپىراعى بولار. تۋعان حالقى باردا ، شاكىرتتەرى باردا قۇماڭنىڭ مۇراسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جول تارتا بەرەرى داۋسىز. 2010-جىلى 9-ايدا اۆتونوميالى رايوندىق جازۋشىلار وداعى، شۇعىلا جۋرنالى، قابا اۋداندىق حالىق ۇكمەتى بىرلىكتە تۋعان جەرىندە اعارتۋشى، اقىن قۇماربەك ساقاريىن ۇلىنىڭ شىعارمالارىنا ارنالعان عىلمي تالقى جيىنى اشىلىپ، مەرەي تويى ءوتتى. جيىندا اقىننىڭ شىعارمالارىنا عىلمي زەرتتەۋلەر جاسالىپ، شينجاڭ قازاق ادەبيەتىنەن الاتىن ورنى تۇراقتاندى. ارناۋلار-ەسسەلەر وقىلىپ اعارتۋشى اقىنىمىزدىڭ ۇلاعاتتارى ناسيحاتتالدى. سول ورايدا اقىننىڭ 1981-1983-جىلدارى وقىتقان ءبىر ءبولىم وقۋشىلارى ۇستازعا دەگەن ساعىنىشتارى مەن قۇرمەتىن ايگىلەۋ ماقساتىندا سول كەزدەگى ورىنباسار اۋدان اكىمى ءارى شاكىرتى تالعات ساپيوللا ۇلى مەن سەرجان مۇقامەتوللا باس بولىپ، باسقامىز قوستاپ دەگەندەي جيىرماعا جۋىق شاكىرتى اقىننىڭ جۇبايىنا ات مىنگىزىپ قۇرمەت بىلدىرگەن ەدىك. اقىن ۇستازىمىزدان تابارىك رەتىندە قالعان <<ءتاتتى الما>>، <<تەمىر قازىق>>، <<جەز بۇيدا>> جىر جيناقتارى ءار ءبىر شاكىرتتەرىنىڭ كىتاپ سورەسىندە تۇراتىنى ۇستازدارىنا دەگەن تەرەڭ قۇرمەتتەرى مەن بولاشاققا دەگەن سەنىمدەرىن ايگىلەيتىنى ءسوزسىز.
<<ۇستاز>> تۋرالى ءسوزدى قۇماڭنىڭ ءوزىنە بەرۋدى ءجون كوردىم.
<<...ۇستازدى كوردىڭ بە الدىدا وتىرعان،
ارناشى اقىنىم ولمەيتىن جىر وعان.
ۇرپاقتار تالاسىپ كەزەكپەن وقىعان،
اقجاعال بولعان ءبىر ەڭ جاقسى رومان.>>
ارينە، قۇماڭ-كوپ وقىلعان رومان، ءالى تالاي وقيتىنىمىز شىندىق. بيىل ۇلاعاتتى ۇستاز، ايگىلى اقىن قۇماربەك ساقاري ۇلىنىڭ 80 جاسقا تولۋى بايلانىسىمەن تۋعان حالقى ەسكە الىپ، جىرلارىن جاڭعىرتىپ جاتۋى اقىن رۋحىنىڭ قايتا ورالۋى دەگەن ءسوز. دەمەك قۇماربەك ساقاري ۇلىنىڭ ولەڭدەرى حالىق جادىندا ءار كەز قايتالانىپ تۇراتىن رۋحاني بايلىق. ونىڭ ۇستازدىق ۇلاعاتى شاكىرتتەرىنىڭ جۇرەگىندە جاساي بەرەدى، اقىن رۋحى ءار قاشان الدىمىزدا تۇرا بەرمەك.
2022.04.08
ەسكەرتۋ: بۇل ەسسەنىڭ رەداكسيادان وتكەن نۇسقاسى 2022-جىلعى <<التاي اياسىنىڭ>> 4-سانىندا جاريالاندى.
