مارحۇم قۇماربەك ساقارين، 1964-جىلى شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتى ﺀتىل ادەبيەت فاكلتوتىن ﺀبىتىرىپ، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبىلىسىنىڭ اقتاۋ اۋدانىنا ﺀبولىنىپ بارىپ وقىتۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، سودان تابانى كۇرەكتەي 17 جىلدان سوڭ، 1981-جىلى ﺀوز مەكەنى بولعان قابا اۋدانىنا قىزمەتى اۋىسىپ كەلگەن ەكەن. 1984-جىلى كۇيتۇن قالاسىنان ىلە وقۋ- اعارتۋ ينستيتۋتى شاڭىراق كوتەرىپ، جەر- جەردەن بىلىكتى وقىمستىلاردى ۇسىنسپەن شاقىرعان كەزدە، ﺀوزى قۇرالىپتاس تۇياق ايتاقىن ۇلى، قازەز رايس، رازدان ايدارقان، تۇرسىن بالعاباي، مىرزاقان قۇرمانباي قاتارلى ادامدارمەن بىرگە وسى ينستيتۋتقا قىزمەت بابىمەن كەلگەن بولاتىن. مەن 1985-جىلى ۇسىنسپەن ۇرىمجىدەن وسى مەكتەپتىڭ اكىمشىلىك قىزمەتىن، ياعني قوجالىق باسقارماسىنىڭ قىزمەتىن ىستەيتىن بولىپ اۋىسىپ كەلگەن ەدىم. مىنە سودان باستاپ، قۇماربەكپەن قىزمەتتەس بولدىم. ﺀتىپتى ﺀبىر عيماراتتا ەسىكتەس كورشى بولدىق. ىشتەسە تانىسا كەلە، ەكەۋمىز ﺀبىر جەردىڭ اۋاسىنان تىنىس العان، ﺀبىر وزەننىڭ سۋىن ﺀىشىپ، بالىعىنان ﺀنار العان جەرلەس بولىپ شىقتىق. سودان تارتىپ، ەكەۋمىز اعا- ىنىدەي بولىپ، سەميامىزدا قويۋ ارالاسىپ كەتتى. سەميامىزعا الىس- جاقىننان تۋىس- تۋعاندار كەلسە، ﺀوزارا قۇرمەتتەپ شاقىرىسىپ تۇراتىن بولدىق. مەكتەبىمىزدەگى قىزمەتتەستەرىمىز تۇياق، قازەز، تۇرسىن، مىرزاقان قاتارلىلارمەن ۇنەمى دەمالىس- مەرەكە كۇندەرىندە باس قوسىپ، كوڭىل كوتەرىپ شۇيىركەلەسىپ تۇرۋشى ەدىك. قۇماڭ اڭگىمەشىل ادام ەدى. كەيدە داستارقان باسىندا، ﺀاركىم ﺀوز كەزەگىندە ﺀار تاقىرىپتا قىزىقتى اڭگىمە شەرتەتىن. ﺀبىز ىشەك- سىلەمىز قاتقانشا كۇلىپ جىرعاپ قالاتىنبىز. وتىرىستىڭ ﺀبىر كەزەگىندە قۇماڭ، ﺀوزىنىڭ قىزىلسۋ وبىلىسىنىڭ اقتاۋ اۋدانىندا تۇرعان كەزدەگى ﺀبىر قىزىقتى اڭگىمەسىن ايتىپ بەردى. سول كەزدە ول، ﺀبىر اۋىلدىقتا (گۇڭشىدە) ۇگىت كادىرىندىك مىندەت وتەيدى ەكەن. سوندا، ماۋجۋشيدىڭ «مانجاڭحۇڭ» شۇي دياۋگىتۋ ىرعاعىمەن ايتىلاتىن ولەڭى جاريالانعان كەز ەكەن. بۇل ولەڭدى حالىققا ۇگىتتەۋ ﺀۇشىن، اۋدان جاعىنان ﺀبىر اۋىلدىقتاعى قىزمەت ىستەيتىندەردى تۇگەل جيناپ، قىسقا مەرزىمدى كۋرس اشاتىن بولىپ، اۋداننىڭ ﺀبىر ورىنباسار اكىمى (ايەل) ايتارعا ادەبيەتتەن حابارى بار ﺀبىر ازاماتتى مۇعالىمدىققا باستاپ اكەلىپتى. بۇل مۇعالىم الگى ولەڭدى تۇسىندىرە كەلىپ: «شۇي دياۋگىتۋ» دەگەنىمىز- «باسىن كەسىپ سۋعا تاستاۋ» –دەگەن ﺀسوز دەپ، تۇسىندىرە باستاپتى. ەستىپ وتىرعاندار بۇل ﺀسوزدىڭ نەندەي ماعىناسى بار ەكەندىگىنە ﺀجىپ تاعا الماي وتىرعاندا، قۇماڭ قول كوتەرىپ: «اعاسى، ﺀسىزدىڭ مىنا ﺀسوزىڭىز تىم اۋىساي كەتتى- اۋ دەيمىن، جاڭاعى ﺀسوزدىڭ ﺀمان- ماعىناسىن ﺀسىز تۇسىنبەپسىز. ال، مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ول ﺀبىر ولەڭنىڭ ىرعاق اۋەنى ياكي فورماسى دەگەن ﺀسوز» دەيدى. ال، اكىم الگى ﺀوزى باستاپ كەلگەن ادامنىڭ ﺀسوزىن جاقتاپ سويلەپتى ەكەن. سوندا قۇماڭ: «وسى گۇڭشىنىڭ ورتا مەكتەبىندە ادەبيەت ساباعىن وتەتىن حانزۋ وقىتۋشى بارما؟ ەگەر بار بولسا، سونى شاقىرىپ كەلىڭىزدەر» دەيدى. اقىرى شاقىرتىپ كەلگەن حانزۋ مۇعالىم، قۇماڭنىڭ ايتقانى دۇرىس دەپتى. سونىمەن الگى اكىممەن بىرگە كەلگەن مۇعالىم جايىندا قالىپ، قۇماڭ وسى جولعى قىسقا كۋرستىڭ مۇعالىمى بولعان ەكەن. مىنە، قۇماڭ بۇل جەردە ادەبيەتتەن حابارى جوق باسشىنى شەنەسە، ەندى ﺀبىر جاعىنان بىرنەشە اۋىز جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاقپاق، جەلدىرمە سوزدەرىن بىلەتىنىنە مارسيىپ، ﺀوزىن ادەبيەتشى ساناعان شاناعى شاقتى ﺀبىلىمپازدىڭ شىنايى بەت پەردەسىن اللەۋمەتتىڭ الدىندا، سولاي سىپىرىپ العان ەكەن. بۇدان ﺀبىز قۇماڭنىڭ حانزۋ تىلىنەدە وتە جەتتىك، ۋنيۆەرسال ﺀبىلىمدى، ﺀارى اقيقات ﺀۇشىن بەتىڭ بار، ﺀجۇزىڭ بار دەمەيتىن، ادىلەت جولىنداعى كەسكىن ادام ەكەنىن بايقايمىز. قۇماڭ ۇيعۇر، قىرعىز تىلدەرىندە دە ولەڭ جازا بىلەتىن. ول ۇيعۇر تىلىندە جازعان «ﺀىز» دەگەن ولەڭىن، كەيبىر باس قوسۋلاردا ۇيعۇر تىلىندە جاتقا وقىپ بەرۋشى ەدى. ﺀبىر كۇنى ﺀبىر كەزدەسۋدە قۇماڭ، تىلدەردىڭ ﺀوزارا قارىم قاتىناسى جانە حانزۋ ەسكى تىلدەرىندەگى كەيبىر گرامماتيكالىق جۇيەلەرمەن كۇردەلى ءتۇبىر سوزدەر تۋرالى تەرەڭدەپ تولقىپ سويلەپ، ﺀبىر قانشامىزدى اۋىزىنا قاراتقانى ﺀالى ەسىمدە. سوسىن ول، اۋدارما جايىندا: «وسى قازىرگى ﺀىشنارا ادەبي اۋدارمالارعا كوڭىلىم تولمايدى، اۋدارماشىلار دەگەنىمىز- ﺀوزارا ۇلتتار اراسىنداعى ادەبيەت پەن مادەنيەتكە التىن كوپىر سالۋشىلار عوي. ﺀاسىلى جاس اۋدارماشىلار اعا- بۋىن اۋدارماشىلاردان ﺀبىراز ىشكەرىلەي ۇيرەنۋى كەرەك. كەيبىر اۋدارماشىلاردىڭ ۇيرەنۋى جەتەرسىز ەكەن» دەپ كۇرسىندى. سوسىن، مەن: «قۇما، وسى ﺀسىز نەگە ارا- تۇرا اۋدارمايسىز، قارىم- قابىلەتىڭىز جەتىپ تۇر عوي» دەپ ەدىم، ول: «وي، ول شارۋا جوبا- جوسپارىمدا بار، ﺀبىراق، قازىر ەمەس، كەيىنىرەك بولماسا» دەدى... سودان كوپ وتپەي، قۇماڭ نە بارى 54 جاسىندا عانا تۇيىقسىز دۇنيە سالدى. وسى كەزدەردە ويلايمىن، ەگەر ول تاعى ﺀبىر ەڭ بولماعاندا، بەس- ون جىل ﺀومىر سۇرگەن بولسا، قىرۋار جوبا- جوسپارىنداعى شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىن تىندىرىپ كەتەتىن ەدى عوي دەپ. مىنە بۇل دا ﺀبىر مەندە جۇرگەن ماڭگىلىك اتتەگەنى-اي!
قۇماڭ ﺀوزىنىڭ كاسىپتىك قىزمەتىنە وتە جاۋاپكەرلىكپەن قارايتىن ادام ەدى. مەن ۇنەمى وقۋشىلاردان «قۇماڭ ادەبيەت ساباعىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ۇعىنىقتى وتەدى» دەپ ەستيتىنمىن. قۇماڭنىڭ ﺀوز كەشىرمەلەرىنەن جازعان ولەڭدەرىن، ادەبيەت ساباعىن وتەتىن باسقا وقىتۋشىلاردا، اقىن ﺀومىرىن جانە شىعارماشىلىق جولدارىن تانىستىرعان كەزدە مىسالعا الىپ، وقۋشىلاردىڭ ۇيرەنۋ ۇلگىسى ەتىپ وتىراتىن. مىنە، بۇل قۇماڭنىڭ كوزى تىرىسىندە تالانتى مويىندالىپ، وعان كورسەتكەن ساپتاستارى مەن وقۋشىلارىنىڭ قۇرمەتى بولسا كەرەك. ماسەلەن، ىلە سفان داشۋەسىنىڭ دوتسەنتى اقىن جانەتقان تۇتقابەك مۇعالىم قۇماڭنىڭ:
اق شىنىداي الماي جاتىپ كەتىلگەن،
التى جاستا اكەسى ولگەن جەتىم ەم.
سىنىق كوڭىلىم قايدا بارسا وسپەگەن،
اكە ورنىنا قايعى ﺀسۇيىپ بەتىمنەن، _
دەگەن شۋماقتارمەن قۇيىلىپ تۇسەتىن ولەڭىن، ادەبيەت ساباعىنداعى لەكسياسىندا جىڭىشكەلەپ ، جىلىكتەپ تالداپ، قۇماڭ ﺀومىرىن تانىستىرىپ، وقۋشىلارعا «اكەنى ارداقتاي ﺀبىلۋ، اكەنىڭ ۇرپاق ﺀۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ۇعىنۋ، اكەنىڭ قادىر- قىمباتىن، اسىل قاسيەتتەرىن باعالاي ﺀبىلۋ، اكەنىڭ بالا ومىرىنە تىكەلەي جاسايتىن ىقپالدارى جونىندە تەرەڭدەپ تانۋ كەرەك. سەندەر اكە تۋرالى تۇسىنىكتەرىڭدى جازىپ كەلىڭدەر، اكە تۋرالى تەرەڭ تانىم بولماسا وندا، ەل- جۇرتتىڭ مۇڭ- زارىن، شاتتىق- باقىتىن جىرلاۋدىڭ شىنايى سىر- سيپاتىن باعامداي المايسىڭدار» دەپ ايتقان ەكەن....
قۇماڭنىڭ قوعامدىق ومىردە تاپبەرمەدە قاس- قاعىم ﺀساتتىڭ اراسىندا سۋىرىپ سالىپ، ياكي ات سۇرىنگەنشە ﺀسوز تاۋىپ، ﺀداپ باسىپ ايتاتىن سۇتپەن بىتكەن، تابيعي شەشەندىك قىرى وتە باسىم ەدى. ەندى قۇماڭنىڭ سونداي اقىندىق تالانتىنىڭ دالەلى رەتىندە مەن ﺀوزىم ۇناتىپ جاتتاپ العان مىنا ﺀبىر ولەڭى ناق مايداندا جازىلىپتى: مىسالى، 1982-جىلى جازدا، التايدىڭ نارىن قابا جايلاۋىنداعى وتكىزىلگەن اقىندار ايتىسىنداعى ات بايگەسى قيمىلىندا، اقتاناۋ قارا بايگە اتىنىڭ قاتارىنان سۋىرىلىپ وزا شاۋىپ، ﺀبىرىنشى بولىپ كومبەگە جەتىپ جىعىلىپ جان ۇزگەن كەزىندە، جانى سۇيەتىن بايگە اتىنىڭ قازاسىنا قابىرعاسى قايىسىپ، كومبەدە ﺀولىپ جاتقان جۇيرىگىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ، زارەڭىرەپ قايعىرعان يەسىنە ، سونىمەن بىرگە جۇيرىك باپتاپ ، قۇس سالعان جىلقى مىنەز قالىڭ حالقىنا كوڭىل ايتۋ سيپاتىندا جازعان سول ولەڭىن وقىپ كورەيىك:
ﺀولدى جۇيرىك باتىرىپ ﺀبىر كۇيىككە،
كوز ﺀتيىپ پە، كىم ﺀبىلسىن، ﺀتىل ﺀتيىپ پە؟
ﺀيت پەن قۇسقا جەم قىلما ساڭلاعىڭدى،
اپار باسىن، قادىرلەپ ﺀىل بيىككە!
ول جۇگىرىپ اڭسادى الىستى ناق،
بالكىم نامىس شىداتتى شابىسقا ۇزاق.
يەسىنىڭ ﺀۇمىتىن اقتاپ بولعان،
جاتىر ماڭگى دەم الىپ قامىس قۇلاق.
باپتاعان ەد يەسى ەركىن ونى،
جەلدەن شىققان دەلىنگەن جەر تۇلەگى.
جازىعىندا نارىننىڭ ﺀتورت تۇياقپەن،
«اقتاناۋدىڭ شابىسىن» شەرتىپ ﺀولدى.
بۇل ەلدىڭ ەمەس جالعىز جۇيرىگى وسى،
قايعىرما ولگەن اتتىڭ كىم يەسى؟
جۇيرىك قۇلىن تاعى دا تۋار سونداي،
جىلقى وسىرگەن اۋىلدىڭ ﺀبىر بيەسى.
كۇيىنەتىن سالتىڭ- اۋ، قازاق اتقا،
ﺀبىر جىلقى ﺀۇشىن تۇسپەشى ازالى وتقا!
ﺀدال وسى اتتىڭ ﺀولىمىن بەرسە ارمان نە،
ارمانى كوپ ەلدەگى ازاماتقا، _
دەگەن بۇل ولەڭى، سونداعى قالىڭ قاۋىمدى قاتتى اسەرلەندىرگەن ەكەن...
قۇماڭ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ومىرىندە، پارتيانىڭ وقۋ- اعارتۋ ىستەرىنە دە ايانباي تەر توگە ﺀجۇرىپ، ﺀوزىنىڭ جۇيرىل التىن قالامىمەن «ﺀتاتتى الما»، «جەزبۇيدا»، «التىن قازىق» قاتارلى جىر جيناقتارىن حالقىنا ۇسىنىپ ۇلگىردى. سونىمەن قاتار ﺀبىرتالاي عىلمي زەرتتەۋ ماقالالارى دا ﺀتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كورگەن ەدى. اسىرەسە، ونىڭ ولەڭىنە جازىلعان اندەر، «وتانعان ارناۋ»، «ساعىندىم انا» ەستىگەن جاننىڭ ﺀبارىن وزىنە ەلىتىپ، جاراسىمدى كوڭىل، ىستىق مەيىر- ﺀلاززات سيلايدى. مەن ﺀوزىم وسى ﺀان مۋزىكاسى قويىلعاندا، ۋاليسكە شىر اينالىپ كەتۋشى ەدىم.
ەندىگى ومىردە كوڭىل توعايتاتىنى- قۇماڭنىڭ ۇرپاقتارى دا جەتەلى بولىپ ەرجەتتى. ولاردا وتانعا، حالىققا ﺀبىر كىسىلىك ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. وتە- موتە جانكۇيەر قىزى بوپەن اكەسىنىڭ قالتىرىپ كەتكەن رۋحاني مۇرالارىن قۇنىتتاپ، قۇرمەتتەپ، بيىل ونىڭ سەكسەن جاسقا تولعانىن ينتتەرنەتتە ەسكە الىپ، بارلىق قالامگەر، اقىن- جازۋشى، ﺀانشى، مۋزىكانتتاردىڭ باسىن قوسىپ، قارا ورامان حالىق بولىپ ات سالىسىپ ۇلان- اسىر مەرەي توي بولىپ جاتىر. مەن وسى قيمىلعا قاتىناسىپ بىرەر اۋىز لەبىز ﺀبىلدىرۋ ورايىنا يە بولعاندىعىمدى اسا زور قۋانىش سانايمىن. قۇماڭنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ باي- باقىتتى زاماندا، ىستەگەن ىستەرىنىڭ ورگە باسىپ، وتباسىنىڭ باقىتقا كەنەلە بەرۋىنە تىلەكتەسپىن!
قۇماڭ تۋرالى ايتا بەرسەك، اڭگىمە تاۋسىلمايدى. ونىڭ بار بولمىسى، ﺀومىر كەشىرمەلەرى، ونەگەلى ىستەرى قۇلاش- قۇلاش حيكاياتقا تولى جىر- داستاندار بولار ەدى. قۇماڭ تۋرالى كەلەشەك ۇرپاقتار ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن ﺀومىرىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ، حالقىنا ﺀتاتتى سىر عىپ جىرلاپ بەرەتىنىنە سەنەمىن! قۇماڭ ﺀوزى سونداي ماڭگىلىك جىرعا لايىق، جاراتىلىسىنان بوگەنايى بولەك، ەرەكشە مىنەز- قۇلىقتى ادام ەدى.
ول كىسى قازىرگى قوعامدىق ادامدار اراسىنداعى ﺀبىر- ﺀبىرىن كورە المايتىن، وزىنەن اسىپ كەتكەندەرگە قىزعاناتىن، ەتەگىنەن تارتىپ كۇندەستىك ىستەيتىندەرگە قاراتا مىنانداي ولەڭ جازىپ شەنەگەن ەدى:
بۇل تابيعات بەرگەنىمەن از دارىن،
ﺀوز وتىمدى ﺀوزىم ۇرلەپ مازدادىم.
ىزدەيمىن دەپ كۇنشىلدىك جوق مەكەندى،
اسان قايعى بولىپ كەتە جازدادىم.
قۇماڭنىڭ وسىلاي ولەڭ جازىپ وتىرۋى دا، رەال ومىردە ﺀومىر ﺀسۇرىپ وتىرعان شىندىق... مەن ﺀوزىم كەيبىر ادامداردىڭ وسىنداي كۇندەستىك ىستەپ، ﺀوزى ونداي بولا الماعاننان كەيىن، ونىڭ جازعان- سىزعاندارىنا، ىستەگەن قىزمەتتەرىنە قاراتا سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەپ جاعىدايدىڭ رايىنا قاراي بۇتىپ- شاتىپ بىردەمەلەردى دەپ، ول ادامنىڭ ابىرويىنا داق كەلتىرىپ، ﺀتىپتى بۇرىنعى قىزمەت ورنىنان جوتكەتىپ جىبەرۋ ﺀىسى دە بولعانىنان حابارىم بار (تەكسەرە كەلە، ماسەلە، ول دەگەندەي بولماي شىعىپ، ول ادامدى قايتادان ﺀوز سالاۋاتىمەن باسقا ﺀبىر ورىنعا ورنالاستىرعان احۋالدا بولعان). دەمەك، ﺀبىزدىڭ جاپ- جاقسى اقىن- جازۋشىلىقتى كاسىپ ەتىپ، ياكي باسقادا باسشىلىق قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز بەن ازاماتشالارىمىزدىڭ كوكتەي الماۋىنا وسىنداي كۇندەستىك ىندەتىنىڭ كەسىرى ﺀتيىپ وتىرعاندىعى شىندىق. قازىرگى شي جينپيڭ جولداستىڭ جاڭا ﺀداۋىر جۇڭگوشا ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم يدەياسىمەن قارۋلانعان داۋىرىمىزدە، وسى ﺀبىر كۇنشىلدىك دەرت تۇبىرىنەن جويىلسا ەكەن! اقىن- جازۋشىلارىمىزدىڭ وتانىمىز بەن حالقىمىزدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىن كوسىلە جىرلاۋىنا بوگەتتىكتەر بولماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن!
ﺀسوزىمنىڭ سوڭىندا، اسەرلى سەزىممەن مىنا ﺀبىر شۋماق جىردى مارحۇمنىڭ رۋحىنا ارنايمىن:
ﺀجون بىلگەن جان ەدى ول- اسىل تەكتى،
وتانىن، حالقىن جىرلاپ نوسەرلەتتى.
جيىرما جىل ويناپ- كۇلىپ سىرلاس بولعان،
ساعىنا ەسكە الامىن قۇماربەكتى!!!
سوڭى
2022.6.9
دايىنداعان : قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ القاسى
