«ادامزاتتىڭ جىرى ەڭ قوردالى، ەڭ قۇبىلمالى جىر، ءبىزدى ەڭ مەڭگەرىپ كەتەتىن جىر، ادامزات جىر پاتشاسى» دەگەن ەدى ءاي چيڭ. بالكىم سول ايتقان جىرشىمىزدىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ قۇماربەك ساقاري ۇلى بولار. ول:
دەمەن- اۋ تەك ادامدىق اتقا ءمازبىن،
تىرلىككە مەن كەلگەلى باتپادى از كۇن.
شىن ءومىر سۋرەتىڭدى ءتۇسىر ماعان،
كىرشىكسىز ءبىر جاپىراق اق قاعازبىن، _ دەپ جازعان ەدى. ول بالعانىڭ سابىنداي كەلتە ءومىرىنىڭ ءار ءبىر بەتىنە وشپەس ولەڭ جازىپ كەتتى. ول ءولىم مەن ءومىر تايتالاسقان جەكپە- جەكتە:
قاسقا اتتى جىعا سالىپ تاۋ ىعىنا،
بۇيىرىپ ونىڭ تىنىش قالۋىنا.
ەرلىكتىڭ كۇيىن شەرتكەم پۋلەمەتپەن،
اجالدىڭ توي جاساعان ساۋىعىندا، _ دەپ ەرلىكتىڭ ەرەنعايىپ داستانىن جازدى. ويتكەنى تورقاسقا ونىڭ باپتاعان بايگەنىڭ قۇلاگەرى ەمەس، قان مايدانداعى قان سوقتا جاۋىنگەر سەرىگى ەدى.
«بۋرىل تاي» انا الدىندا قۇنان بولىپ شىقپاي تاي قالپىندا كىسىنەسە، كوكەك جەر- كوكتى تاۋدان قۇلاپ اققان ءداريانىڭ مىڭ بۇرالعان تولقىنىنداي ۇنىمەن ون سەگىز مىڭ عالامدى ەركىنەن ايىرىپ باۋراسا، زەينەپتىڭ جوقتاعان كوكەكتىڭ اتىن _ سىڭسىعان ورمان، تۋسىعان ساحارا، ماڭعاز تاۋ، تۇنىق كول، تۋلاعان ءداريا، اسپان اياسىندا ايالسىز قانات قاققان قۇس تىزبەگىنەن تارتىپ ەستىمەگەنى جوق. قۇماڭ وسىلاردىڭ بارىنە ماحاببات پەن ەركىندىكتىڭ جىرىن قۇلاعىنا قۇيىپ، عۇمىرلىق شارباتىمەن سۋسىنداتتى. كوكەك پەن زەينەپتىڭ قارعىسقا ۇشىراعان قارالى حالىن ەڭىرەي وتىرىپ، ەلجىرەي جازدى.
قۋانىش پەن قايعى ەگىز جاساماعان جۇرەك جۇرەك پە، ءتايىر دەگەن... ءسويتىپ زەينەپتى:
باۋ- باقشا جاپىراعىن جايدى بۇعان،
بەيشارا ايتادى ىلعي قايعىلى ءان.
«كوكەكتى كوردىڭدەرمە؟» كوكەك، كوكەك،
سۇرايدى تاڭ ساۋلەسى اي نۇرىنان (كوكەك داستانىنان)، _ دەپ سۇڭقىلداتىپ تاڭدايىنان قان تامدىرىپ بايىزداتتى. ول ارمانىنا جەتە الماي زاماندار بويى الەمدى كەزىپ كەلەدى. ماڭگىگە كەزە بەرمەك. شەرگە شەمەن زەينەپ ولەرمەندەنە سۇراپ، وزەۋرەي جاۋاپ كۇتەدى. سوندا قۇماڭ زەينەپكە:
ءدىن ءسوزىن كوكەيىنە جازىپ العان،
قاتىرىپ قارا توستىك ازىق العان.
سۇراۋشى بولما ءبىراق كوپ جورتتىڭ دەپ،
ءشول كەزىپ تۇيە مىنگەن قاجىلاردان، _ دەپ اقىل ايتادى.
داشۋە پارتاسىنان كوتەرىلىپ قوعام تابالدىرىعىن اتتاعان قۇماربەك قوس مىندەت ارقالادى. ونىڭ ءبىرى، حالىقتىڭ قاراپايىم قالاۋلى وقىتۋشىسى بولۋ، ۇرپاق ءۇشىن جۇرەك قانىن سارقا جۇمساۋ. ەكىنشى، ايىر كومەي، وراق ءتىلدى اقىن بولۋ ەدى. ەكەۋىندە ەگەي ورىندادى. وتىز جىلدىق ولەڭ ساپارىندا ءوز ءومىرىنىڭ اق بەتىنە ءۇمىتتىڭ «جەز بۇيداسىن»، ارماننىڭ «التىن قازىعىن»، تىرلىكتىڭ «ءتاتتى الماسىن» جازىپ وسەر ۇرپاق، تۋار تاريحقا ومىرشەڭ ادەبي ءسوز قالدىرىپ كەتتى. باسىندا بۇلاعى بار وزەن ۇزاققا اعادى. ونىڭ جىرلارى _ سارقىلماس قايناردان شىققان جىرلار بولاتىن. سوندىقتان ونىڭ جاسىن ايمەن، جىلمەن ەمەس، زامانمەن ەسەپتەۋ كەرەك.
قۇماربەك قابانىڭ قارا ويىنان شىققان التايدىڭ اسقارىنا، ىلە القابىنان پاميردىڭ بيىگىنە، جوڭعار جوتاسىنان قاشقاردىڭ قالاسىنا، توڭىن ايىرىپ، توپىراعىن توسەنگەن قىزىلسۋدىڭ اقتاۋ اۋدانىنا دەيىن باسقان ىزىنە جىر ۇرىعىن سەپتى. ول ۇرىقتان قاۋاشاعىن جارىپ گۇل اتار وركەن ءونىپ شىقتى. ويعا سالىڭىزشى، وركەننەن وزعان بولمىس قايدا بار؟ ويتكەنى ونىڭ ءون بويىنان جايقالعان تىرشىلىك شەشەك اتادى ەمەس پە؟ جوعارىداعى جيناقتاردا 122 پارشا ولەڭ، 3 تولعاۋ، 10 داستان جارىق كوردى. تالعامپاز اقىن ارماننىڭ تالعار بيىگىندە تۇرىپ وقىرمان قاۋىمعا:
دەمەسسىڭ تىلىنەن بال تامىزىپ تۇر،
ءوزىڭ دە ۇق، وزگەگەدە ناعىز ۇقتىر.
جاراسا قاجەتىڭە سورەڭە قوي،
ايتپەسە وتىنىڭا تامىزدىق قىل، _ دەپ جىرلادى. قۇماربەك ماحابباتى مەن قارعىسى ايقىن، وسكەن ورتاسىن، وسىرگەن زامانىن بەرىلە ءسۇيىپ، كەرىلە جازاتىن كەربەز شۋماقتارى ارقىلى كوڭىلىڭدى كونشىتەتىن كوركەم پوەزيانىڭ شەبەرى بولاتىن. ونىڭ جازعاندارى ءتۇپ- تۇقيانىمەن جۇيە- جۇيەڭدى بوساتىپ، سەزىمىڭدى سەرپىلتىپ، جانىڭمەن توعىسىپ، شىمىرلاپ بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ جاتاتىن. اق ەدىل، اق كوكىرەك ارمانشىل اقىن ەكەندىگىن دوسى دا، دۇسپانى دا مويىندايتىن. مەزگىلگە تابىنىپ مەرزىممەن ساناسپايتىن ادەبيەت الەمى، اقىن قيالىنىڭ كوكجيەگى شەكسىز بولعاندىقتان ادۋىندارمەن تالاسپايتىن. جەتپەدى، جەتپەي جاتىر، جەتپەدى عوي دەيتىن كىشپەيىلدىلىكتىڭ بۋرىل تايىمەن تەپەڭدەپ ءجۇرىپ- اق ۇشقىر وي ۇشپا بيىككە قۇلاش سەرمەيتىن جانى جاز، كوڭىلى كوكتەم، قاهارى قىس، سالىمى كۇز، كۇمبىرلەپ كۇي توككەن، سىبەرلەپ جىر توككەن دارىن يەسى بولاتىن. ول تابيعات اناسىنا تارتىپ تۋعان ەدى. قۇماربەكتىڭ سىرشىل ليريكالارىنىڭ كوبى اقاۋسىز جان سەزىمگە جۇكتى، جان وزەكتى بوساتىپ، جان جۇيەنى يىتەتىن نازىكتىگىمەن ساعىنىش ارقالاتىپ وتىرىپ وقۋشىسىن تەرەڭنەن تەبىرەندىرەتىن، وبىرازدى وي، بەدەرلى ءتىل، لوگيكالىق ءبىلىم ارقىلى «جەتى ولشەپ ءبىر كەسىپ» كەرەگىن كەلىستىرىپ الاتىن. ول ويناقى دا ويلى شىنشىلدىعىمەن، مەرۋەرتتەي تازالىعىمەن جارقىراپ شىعا كەلەتىن. بۇلدىرلىعى دا، بۇكپەسىزدىگى دە جوق دارقان ءومىردىڭ قاس تاسىنداي سۋرەتىن سىزعان، «ىشكەن اسى تاماعىنان كورىنەتىن» تابيعي سۇلۋ پوەزيا بولاتىن.
_ راس پا؟
_ راس.
قۇماربەك دۇنيەگە قوناق بولعالى كەلگەن جوق. بايگەسىنە قوسىپ كەرگىتسەدە، كەمەلىنە كەلتىرىپ وربىتسەدە، باقىت بەرسە مارسيىپ، جاداۋلىق كورسە تام ءسۇزىپ جاسىپ وتىرمادى. جىر تىڭداپ تۋىپ، جىر جازىپ ءولدى. «جەز بۇيدا» دەگەن ولەڭىندە:
جىعىلدىق تۇيەدەن دە، وگىزدەن دە،
تىرشىلىك وڭاي نانىن جەگىزگەن بە؟
كوز اشقان تۋمادايىن سول ءبىر شاقتا- اق،
ويلاۋشى ەك قۇيىلۋدى تەڭىزدەرگە.
قاراڭىزشى! تاۋدا تالابىنان الاسا تۇر عوي. تالاپتىڭ تايىنا مىنگەن قۇماربەك زاڭعارىنا قالاي ۇمتىلادى؟ ءسابي جۇرەك ساۋساعىن الىستاعى ايعا قاراي سوزسا، ارماننىڭ اق جاۋلىعى كوز ۇشىندا بۇلدىرايدى. تاۋ قاپتالىنان تۋلاپ اققان كوزدى بۇلاق قۋانا تولقىن اتادى. تەڭىزگە، تەڭىز بولعاندادا اق جايقىن كوكجيەكپەن استاسقان، كوك جۇلدىزىن كوكىرەگىندە جۋساتقان شەكسىزدىك ۇكىم ءسۇرىپ كەمەل تاپقان، شالقار جايساڭدىك مەڭگەرگەن دۇنيەگە قوسىلماقشى. ارماننىڭ اق سۇڭقارى شالقىعان سەزىممەن تاڭعالارلىق قارقىندا اسپاننىڭ اق شاربى بۇلتىنا ءمىنىپ ءجۇزىپ بارادى... قۇماڭنىڭ ءۇش جيناعى شينجياڭ قازاق پوەزياسىنىڭ التىن قورىنا كوزدى تۋما بولىپ قوسىلدى. ونىڭ ءوزى التاي اسقارى اياسىندا وسىرگەن، ايعايعا شاۋىپ ايىلىن ۇزگەن، ويپاڭنان ورعىپ، قايقاڭنان قارعىپ اسقان كەدەيدىڭ قارا قاسقاسى _ ماڭعابىل تۇلپارى ەدى دەسەك ارتىق كەتپەيدى. بۇل باعامىز جەتپەسە جەتپەگەن شىعار، ءار كەز ارتىق ەمەستىگىنە سەنەمىز. اكەسى التى جاسىندا، شەشەسى نۇريا ون ءتورت جاسىندا قايتىس بولىپ، كوكىرەگىن قايعى ەرتە باستان قاجىتقان اقىن ساعىنىش جىرلارىن سارقىراتا توكتى. ءومىر بايان سيپاتتى ولەڭى «ومىرگە قادام» دا:
اق شىنىداي الماي جاتىپ كەتىلگەن،
التى جاستا اكەسى ولگەن جەتىم ەم.
سىنىق كوڭىلىم قايدا بارسام وسپەگەن،
اكە ورنىنا قايعى ءسۇيىپ بەتىمنەن.
ءومىردى رەاليستىك تۇرعىدا تانۋ دەگەنىمىز وسىنداي بولسا كەرەك. اكە ايمالايتىن ۋىز بەتىنە قايعىعا سۇيدىرگەن قامىرىقتى ءسابيدىڭ قالامىنىڭ وتكىرلىگىن كورىپ وتىرعان شىعارسىزدار. تاعدىر ماعان جەتىم سۇعاناق دەگەن اتتى جازدى. اكەم قويعان ەسىمىن جەر استىنا وزىمەن بىرگە اكەتتى دە، جالاڭ اياق، جالبىر توندى جەتىمدى قاراعان، بۇتادا ءىلىپ تارتىپ سايقى مازاق ەتەتىن بولدى. جاناشىر جالعىز اپەكەم جەتەلەپ مەكتەپكە اپاردى. ءتور الدىندا ءبىر سۋرەت بىزگە تانيتىنداي ميىعىنان كۇلىپ تۇر. مىنا ادام كىم بولادى دەپ سۇرادىم. اپەكەم:
ونىڭداعى ىشكە سيماي شاتتىعى،
كىرپىگىنە قونا قاپتى جاس شىعى.
جاۋاپ بەردى ول «بولۋ كەرەك بۇل ادام
جەتىمدەردىڭ مەكتەبىنىڭ باستىعى».
مىنە بۇل ءسابي سانانىڭ شاناعىنا ءدوپ سيعان كوسەمنىڭ وبىرازى، مۇنان پاك سۇيىسپەنشىلىك وتەمە؟ مۇنى جەتىمدىك تۇرمىستىڭ جەز ەلەگىنەن وتكەن قۇماربەك عانا ايتىپ جازا الاتىن، كۇركىرەپ داۋىل سوعىپ، دۇركىرەپ تولقىن اتسادا قايماعى بۇزىلمايتىن، تۇنىق كوكىرەكتەن تۇلەپ ۇشقان بالدىرعان جىردىڭ العاشقى قارلىعاشتارى ەدى دەسەك بولاتىن شىعار.
دەسەڭدە مىناۋ شالقىپ قۇلاشتارى،
اقىننىڭ بولار بالكىم ءبىر اسقاعى.
ءوزىڭ ءبىل گۇڭچانداڭنىڭ باستاۋىندا،
وسىناۋ ايتقانىمنىڭ راس ءبارى.
ەسىكتەن تورگە دەيىن داۋ- دامايى جوق تالاسسىز شىندىق. ارامزا ايعايدان ادال سىبىر جاقسى...
باستابىندا ايتقانىمىزداي قۇماربەك كوكىرەگى كوكتەمنىڭ شات قۋاتتى جاپىراعىن جايعان جاۋقازىنىنداي كىرشىكسىز ەدى. سوندىقتان ول بەرىلە ءسۇيىپ كوسىلە جازاتىن «امالىم نە بالالىق» دەيتىن ولەڭىندە:
قىر، ادىر گۇلىن اشىپ تەرە كەت دەپ،
اق ساعىم اق تولقىنداي بولەپ ەد كوپ.
امالىم نە، بالالىق كەتتىڭ شىعىپ،
الاقانىم استىنان كوبەلەك بوپ، _ دەپ بال بالالىق شاققا الاقانىنا سالىپ الديلەپ وتىرىپ قوشىن ايتتى. جايلاۋى گۇل اتقان ەركەلىك بۇلدىراپ كەتە باردى. اقىن جۇرەگىن شىم- شىم ەتكىزىپ قامىرىقسىز قايعى قىرساۋلادى. الدىندا بولاشاق قول بۇلعايدى. وسىدان كەيىن ولەڭگە كىرىسىپ كەتتى. سوندا:
الداعىنى جانىممەن قالاپ وبەم،
كوكىرەگىمە بۇلبۇل بوپ قونادى ولەڭ.
كۇندەر وتسە قۇربىما سىرىمدى اشام،
جىگىت شاققا مارقايىپ تولا بەرەم (كۇندەر وتسە)، _ دەپ جازىپ تالاي تاڭدى كوز ىلمەي اتىرىپ، تالاي كۇندى قيالمەن باتىردى. پوەزيانىڭ بايتاق الەمى وعان ەسىگىن ەركىن اشىپ بەردى. اقىن ەلەۋسىز كىرىپ، ەكپىندەي وي قارمادى، ىزدەندى، شارشادى، ءبىراق تالمادى. تالاپتىعا نۇر جاۋدى، كوكىرەگىنە بۇلبۇل بوپ ولەڭ قوندى. ۇزدىگە ۇزىلدىرە، اتىراپتى ۇيىتا سايرادى. قۇماڭ جىگىت شاققادا قادام تاستادى. وسكەلەڭ ويعا، سىندارلى بويعا جەتتى. كەمەسى كەۋدەسىمەن تولقىن جارىپ ءومىر مۇحيتىن كەشە بەردى.
شينجياڭ داشۋەنىڭ ءتىل- ادەبيەت فاكۋلتەتىن تاۋىسىپ، قىزىلسۋدىڭ اقتاۋ اۋدانىنا بارىپ وقىتۋشىلىق قىزمەتپەن شۇعىلداندى. ول كەز سولشىلدىق سويقاننىڭ ەلەۋرەپ تۇرعان مەزگىلى بولاتىن. الا قۇيىن اپەرباقاندىق جان قالتاسىنداعى جاۋمەن جارماسا كەتەتىن ادەت باس كوتەرتپەيتىن. ءبىراق وقۋشىلاردا ءبولىس قايدا شىقسا سوعان بارۋعا دايىندىق كورەتىن، بارلىعىمدى حالىققا، پارتياعا ارنايمىن دەيتىن تاماشا ءمورال بار ەدى. قۇماربەكتى دە سول ورتاعا وسى ءبىر مىزعىماس سەنىم جەتەكتەپ بارعاندىعىندا شەك جوق. سول كەزدە جازعان «اتۇشتاعى العاشقى وي» دەيتىن ولەڭىندە:
جەدىم اتۇش نانىڭدى،
الپىس جىڭنان ايىنا.
سەنىڭ وسى ءدامىڭدى،
وڭاي ۇمىتايىن با؟ _ دەپ ءبىر لەكىتىپ الىپ،
قازاقشا قايلا ۇردىم،
تابانىڭا بويلاتىپ.
ۇيىقتاي الماي قايعىردىم،
جامباسىما وي باتىپ.
كوپ تاسىڭنان كەتىلىپ،
قايىرىلدى ۇشى قايلانىڭ.
كوك تاسىڭا جەتىلىپ،
قايراتىمدى قايرادىم.
ولەڭ جازدىم كوپ ويلاپ،
ەڭبەك قىلدىم قۇلشىنا.
مالتا تاستى كەڭ ايماق،
قايسار جاستى ءبىر سىنا.
تالىقپاس جىگەر، شالىقپاس قايرات، بەرىلگەن جۇرەك، كىرشىكسىز تىلەك، قايناعان ءومىر، جايناعان كوڭىل، سەرى سەزىم، سەرگەك وي ارقىلى وكپە قولقاڭدى سۋىرا جىرلاۋ دەگەنىمىز وسى بولار. وسىنى ايتىپ وتىرعان اقىن سۇرگىندە ءجۇردى. كوز جاس، كوكىرەگى قاياۋلى ەدى دەسەك قۇماربەك ءۇشىن نامىس ەمەس پە، ادامنىڭ كوزىنەن ساعىنىشتىڭ دا جاسى شىعادى. مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشى قوعام تابالدىرىعىن اتتاعان شاعىندا وقىتۋشىسىن، ساباقتاستارىن، وتىرعان پارتاسىن دا ساعىنادى، ادام كوكىرەگى الا بۇرتقان ساعىنىشتىڭ دا، جەلە جورتقان قايعىنىڭ دا مەكەنى.
قۇماربەك ايتپاقشى ويىن سيموۆلداۋ ارقىلى ۇقتىراتىن، وقىرماندى لوگيكالىق قيسىن قۇرساۋىمەن الاقانىندا الديلەيتىن تاماشا اقىن بولاتىن. «ورمانعا» دەيتىن ولەڭىندە بوبەكپەن سىرلاسا كەلىپ:
بالا قۇمار ادام دەگەن،
اكەڭ سەنىڭ كۇندە «ءۇي» دەيدى.
كىرپىش قۇيسا ساعان دەگەن،
ماحابباتىن بىرگە يلەيدى.
وتىن الدى بۇرقاسىندا،
سەزگەنى جوق ۇسىنگەنىن.
قوينىندا سەن ءجۇردىڭ سوندا،
بويعا تاراپ ىستىق دەمىڭ.
بوبەگىنىڭ اتىن اتاپ،
قاسىڭا انە اكەڭ كەلدى.
وتىن ەمەس ماحابباتى،
ۇيگە ارقالاپ اكەلگەنى.
قانداي ءمۇلايىم، قانداي ىستىق، قانداي ءمولدىر. كوزدى قايناردان اتىلىپ شىققان، شۇمەكتەپ سورعالاعان قانداي اسەم ءشاربات سەزىم دەسەڭىزشى! قۇرىق بويلاماس تەرەڭنەن، قول جەتپەس بيىكتەن، وي شالدىعار الىستان ولەڭنىڭ ارقاۋىن الۋ دەگەنىمىز وسى بولماي ما؟
«الدىمىزدا تۇرار ول» ىندا: ايلار ءوتىپ، جىلدار جىلجيدى. بەس جىل بەستى اساۋداي تۋلاپ وتە شىقتى. الدىمىزدا بارماعىن كوتەرىپ وقىتۋشى سويلەپ تۇر. ءبىز ونى جانىمىزداي جاقسى كورىپ، جاۋدىراي قارايمىز. ونىڭ ءار ءبىر ءسوزى، ءار ءبىر ارەكەتى ارماننىڭ ايعاعى توبەسىنە شاقىرىپ تۇرعان سياقتى. ساباقحانا ءىشى تىم- تىرىس، ۇيىپ قالعانداي. ول ءبىزدى بارماعىنىڭ ۇشىمەن ومىرگە باستاپ بارادى.
ءومىر ءوزى ۇيرەتەر،
بىلمەيسىڭدەر ءالى كوپ.
اعىزباساڭ كۇندە تەر،
تىرشىلىكتىڭ ءمانى جوق.
جەمىستى اعاش باسىن ءيىپ تۇرادى... «حالىق» دەپ وسەدى ونىڭ سۇيىكتى ۇلانى. وزدەرىڭدى ءبىلىمى زور، الىپ ساناماڭدار. «اسقاق بولساڭ اسپاققا اسىلارسىڭ، باسەڭ بولساڭ بايگەگە قوسىلارسىڭ» دەگەندى بىزگە ەمەۋرىنىمەن ۇقتىردى دا:
وقۋشى بول قاي- قاشان،
وسى مەنىڭ تىلەگىم.
سەندەر وزىپ بايگە الساڭ،
مەن مىڭ جاسقا كىرەمىن، _ دەپ سويلەتىپ قاراپايىم حالىق وقىتۋشىسىنىڭ داشۋە مىنبەسىندەگى ادەمى وبىرازىن جاسادى. بۇدان ارتىلتۋ مۇمكىن ەمەس تە شىعار. وقۋشىلار الدىندا مايشام جانىپ تۇر، تاۋسىلعانشا مازداي بەرمەك. كۇلىمسىرەپ باس بارماعىن كوتەرەدى. جانىپ تۇرىپ تا، جالىنداپ تۇرىپ تا تۇگەمەك.
«كوكتەم جىرى» الەمدى اياداي ۇستەلىنىڭ ۇستىنە جايىپ تاستاپ، وعان ويشىلدىقپەن ءۇڭىلىپ قىرپۋلى دا قىمبات وي ايتقانىنا كوكىرەگىڭ جىلىپ، كوڭىلىڭ شالقىعانىن بايقاماي قالاسىز. باسقا ءبىر قانشا قالامگەرلەر كوكتەم تۋرالى ولەڭ جازسا بولعانى، «بۇلبۇل سايرادى، دالاسى جاينادى، ەڭبەگى قاينادى» دەپ سىلدىر تابيعات كورىنىسىن بەينەلەيدى. سوڭىندا ءوز كوڭىل كۇيىن قوسادى دا، ويىن اياقتاي سالادى. بەينە ءبولىسىن ورىنداعان بالا سياقتى، كوكتەمدى جىلىنا ءبىر اق رەت كەلەدى دەپ قارايدى. ال قۇماربەك بۇل تاقىرىپتا ءوزىنىڭ جەتەلىلىگىن كورسەتتى. كوكتەم كەلدى، قاردىڭ باسىن قار الدى جاۋىپ تۇرىپ، بۇل كوشىنەن ءبىر جاباعى تۇسكەندەي وتكەن قىستان جىلعادا تەڭگە قالدى. كوكتەم، قىستا ميۋا اعاش تامىرىنا ءسىڭىپ تاراپ جاتتى. كوكتەمنىڭ دابىلىنا قۇلاعىڭدى سالشى، انە جىل قۇسى بولىپ قايتا ورالدى. كوكتەم جىلقىنىڭ تابىندادا ءجۇر. قۋلىق بيە بولىپ قۇلىنداپ تۇر. قاسيەتتى ءوسىمتال زاتتاردىڭ بويىندا كوكتەم قۇپيا گۇل اتادى. كوكتەم _ ادامزاتتىڭ ارمانى، ونىڭ يەسى تۋعان ۇرپاق دەپ ايتا كەلىپ:
كوكتەم، كوكتەم، كوركى عوي دۇنيەنىڭ،
تىرشىلىككە شىرقاعان جاراسىمدى ءان.
مەن كورەمىن كوكتەمدى كۇنىنە مىڭ،
تابيعاتتان، ادامدار اراسىنان.
بۇل ءاي چيڭنىڭ «پوەزيا ءتىلى يدەيا مەن سەزىمدى قامتيتىن بولۋ كەرەك. ءتىلدىڭ ىشكى استارى قۇپيا يشاراتشىلدىق پەن شابىتتاندىرعىشقا باي بولۋى كەرەك»-دەپ ايتقانىنداي بولىپ وتىر. ويعا سالىڭىزشى، قۇماڭ كوكتەمدى جىلىنا ءبىر عانا ەمەس، كۇنىنە مىڭ تۋدىرىپ وتىر ەمەس پە. ول كوكتەمدى جاس جىگىت پەن جاس قىزداردىڭ كەلبەتىنەن، قىرىق گرادۋستىق ايازدا اسپانمەن تالاسقان اسقار شىڭنان، گۇل اتقان قارعالداقتىڭ كۇلتەسىنەن، قاراعاي مەن ارشانىڭ جاسىل جاپىراعىنان، قاڭتاردا تۋعان اق ىنگەننىڭ بوتاسىنان، توگىلگەن نۇردان، سەبىلگەن ۇرىقتان، الىس ارمان ۇزاق بولاشاقتان كورىپ وتىرعانىنا تالاس جۇرمەيدى.
مىڭداعان، ون مىڭداعان ۇرپاقتاردىڭ ارداقتى دا التىن ۇياسى بولعان التاي ورتا مەكتەبى تۇمسىعىنان سىپىرىپ الىپ شارانادان شايقاپ، بالاپاننان باۋلىپ ەرجەتكىزىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا جىبەرگەن وقۋشىلارى ىشىنەن تالعامى بويىنشا اقىندىقتىڭ ازاپتى جولىن تاڭداپ العان ابدەنباي باجاي ۇلى، شاكەن وڭالباي ۇلى، دۋتان ساكەي ۇلى، بەردىبەك قۇرجىقاي ۇلى، جۇماجان ءابىلعازى ۇلى، قالتاي شال ۇلى، شامەن يسا ۇلى، قاپيپا جاپان قىزى، بايتىك دۇيسەباي ۇلى قاتارلى اقىن- جازۋشىلاردىڭ بىردە ءبىرىنىڭ قالام تەربەمەگەنى جوق. ءار قايسىسى ءار قىرىنان جىرلاپ كوردى. بالكىم جەتكىزدى، ءيا جەتكىزە المادى، ال قۇماربەك وزگەشە شابىتپەن ويقاستاپ تا، وي تاستاپ تا جىرلادى. ونىڭ جازعان ولەڭدەرىنىڭ ءار ءبىر جولىنان، ءار ءبىر كۋليتىنەن ساعىنىشتىڭ لەبى ەسسە، وعان سايكەسە ءوزىنىڭ دە ءمولدىر ماحابباتى سارقىراپ اعىپ جاتتى. ويتكەنى ونىڭ جانىندا ىرىق بەرمەس، ىرقىڭا كونبەس تەڭىزدەي تەربەلىس بار ەدى...
كاۋسارىڭا قانىپ ەم،
كوپ بولدى الىس كەتكەلى.
سەن ىستىقسىڭ بارىنەن،
التاي ورتا مەكتەبى.
بىلمەدىم بە ەركەلەپ،
ەسكە الدىم سول جىلدى الىس.
قۇماربەگى تەنتەك ەد،
مۇعالىمى سىنداعىش.
مۇڭلى دا، مۇڭسىزدا ەمەس، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ مەكتەبىن ساعىنعان بالانىڭ الىستان ساعىنىش سازى كەلەدى. بالا ەلەگىزە ەلجىرەيدى. ءتىپتى مۇعالىمدەرىنىڭ سىنىن دا قازىر ەستىگەن بولسا ول باقىتقا كەنەلەرمە ەدى، قايتەر ەدى؟
كلاس، شاكىرت سانى بار،
جۇرگەن شىعار ەستە وسى.
سەكىلدى ەك ءبىر جانى بار،
مەندەلەيەۆ كەستەسى.
وسى جەردە اقىننىڭ ءبىر قيانعا باستاپ وتىرعانىن وقىرمان بايقاماسا كەرەك. مەندەلەيەۆ كەستەسى جوعارىدان تومەن قاراساڭ دا، سولىنان وڭىنا قاراي ىزدەسەڭ دە بۇلجىماس ءبىر عىلىمي جۇيەگە قۇرىلعان. ول كەستەدەن ەلەمەنتتەردىڭ الاتىن ورنىن، اتومدىق سالماعىن، ءتىپتى عالىمدار ءالى تاۋىپ بولماعان ەلەمەنتتەردىڭ الاتىن ورنىن اتومدىق سالماعىن دا تاۋىپ الۋعا بولادى. كەستە اياعى جوق جۇرەتىن، اۋزى جوق سويلەيتىن جانى بار زاتقا ۇقسايدى. ونى عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىق جان جۇيەسىن باۋراعان اقىن قانداي ارلەندىرىپ جىبەرگەنىن بايقايسىزبا؟ ءبىر كۋليت ولەڭدە بۇكىل حيميا عىلىمىنىڭ جۇرەگى دە، قۇماربەك ساباقتاستارىنىڭ جىگەرى دە تۇپ- تۇنىق كوز الدىڭدا سالتانات قۇرادى.
جىر جازىپ ءان جاتتادىم،
سەندەر ەسكە الار دەپ.
جاماندىققا باسپادىم،
سەندەر ەستىپ قالار دەپ.
جابىلسادا زور جالا،
سويلەمەدىم وتىرىك.
قويارمىن دەپ سەندەردىڭ،
قادىرىڭدى كەتىرىپ.
كەلمەدى وڭاي باس ۇرعىم،
ماقتانا سىر اشامىن.
بەينە قوجاناسىردىڭ،
بەيىتى بوپ جاسادىم.
دەمەك، ول بارلىعىنا ءتوزدى. بەرى جىعىل دەسە ارى جىعىلدى. ەڭىسكە يتەرسە ورگە قاراي قۇلادى. حالىق اڭىزدارىندا قوجاناسىردىڭ زيراتىن بەتكەيگە سالىپتى دا، ونىڭ جوعارعى جاعىنان تىرەۋمەن تىرەپ قويىپتى. وعان كۇلمەگەن ادامنىڭ اۋزى قيسايادى دەۋشى ەدى. قۇماربەك تە وسىلاي جاساعاندىعىن ايتا كەلىپ، وقىتۋشىلارىنا بىلاي دوكىلات جاسايدى:
جاعىمسىمادىم باسقاعا،
تەرىسىمدى وڭ دەر دەپ.
ساباق ءوتتىم جاستارعا،
ءبىر كەزدەگى سەندەر بوپ.
ءسويتىپ، تۇيمەدەي باسپەن تۇيەدەي جۇك كوتەرىپ كەلە جاتقانىن ماقتانىشپەن جازىپ اياعىنا لەپ بەلگىسىن قويىپ ولەڭىن اياقتايدى. قۇماربەك ولەڭدەرىندە ءومىر ءوربىپ، تىرشىلىك تىنىسى اعىلىپ، قايشىلىق مۇيىزدەسىپ، قۋانىش پەن قايعى الما كەزەك ايقاسىپ، دەگبىرسىزدىك دەدەكتەسىپ، قىم- قۋىت الاساپىراندىق ۇكىم ءسۇرىپ جاتادى دا، تالعام تارازىنىڭ ەكشەۋىنەن وتكەنى عانا جاساۋ ۇقىعىنا يە بولىپ مىندەت الادى. قالعانىن اياماي ءوز قولىمەن قويا سالادى. وعان ءتىپتى اتتەگەن- اي دا ايتىپ جاتپايدى. سوندىقتان ونىڭ ولەڭدەرى ويشىلدىعىمەن، سىرشىلدىعىمەن، سىمباتتىلىعىمەن، اشتى- تاتتىلىگىمەن ءوز قۇدىرەتىن كورسەتىپ تۇرادى. «ورالۋ ويلارى»، «ارمان جانە مەن»، «بالام ءۇشىن ءبارى دە»، «ءومىر، ساعان عاشىقپىن»، «قيا جولدا»، « ارداگەرلەر ارقىلى»، «مەنىڭ اۋىلىم» دەيتىن ولەڭدەرى جوعارىداعى ويلارىمىزعا مىسال بولا الادى. مىناۋ سونىڭ جاۋابى:
شىن سىرىڭدى تۋىسىم بايان قىلدىڭ،
جورعا جوقتا كەلەدى جاياۋ جۇرگىم.
قۇنسىز ولەڭ قۇلاعىن ساسىتار دەپ،
وقۋشىمدى توتەنشە اياپ ءجۇرمىن، اياپ ءجۇرمىن.
ءداپ باسىپ ايتۋ، ءمولت جىبەرمەۋ، شاشاۋ شىعارماۋ، قيىنعا قىرقالاپ جەتۋ، اياعىندا ويعا بايىرقالاتۋ قۇماربەك پوەزياسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى.
جاقىن با، الدە شاقىرعان كۇن دە مەنى
كەلەشەك پەن بۇگىننىڭ ىرگەلەرى.
نارەستەممەن تۋىلعان قۇرداس بولىپ،
ماعان تاعى كوپ ارمان بىرگە كەلدى.
ادام شىركىن ارمانعا قاناما اقىر،
كەيدە وتىرىپ ايتامىن بالاما اقىل.
مەنىڭ جاڭا ارمانىم ۇل- قىزىممەن،
بىردەي ءوسىپ ۇلكەيىپ بارا جاتىر (ارمان جانە مەن)، _ دەسە، «بالام ءۇشىن ءبارى دە» سىندە:
باسام ەندى اكەنىڭ جولىن سۋىت،
بالام ءۇشىن ءبارى دە سونى شىن ۇق.
راحاتشىل جىلداردا ىشكەن تۇزدىڭ،
جاۋىرىنىمنان تۇرادى سورى شىعىپ.
«قۇرداستىڭ قۇدايى، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر» دەگەندەي تەل ءوسىپ تەتە جاساعاندارىڭ ايتىڭدارشى، بىزدە باسىمىزعا ءۇي تىگىپ، باۋىرىمىزعا قازان استىق. بالالى- شاعالى بولدىق. ءبىزدى دە ارمان تەربەتتى، العا شاقىردى، ۇمتىلدىردى، ۇمىتتەندىردى. جەتتىك تە، جەتپەدىك تە. اقىن ويلاعاندى بىزدە ويلادىق. ءبىراق ونىڭ ايتقانىنىڭ ىق جاعىنا بارا المادىق. ادامزات ارمان ارقالاپ تۋىپ، ارمانمەن جاسايدى. ارمانسىز جاساۋ حايۋانشا جاساۋ بولادى. قۇماربەك كوكىرەگىندەدە ارمان كەتتى، ول ارمان _ ارداگەر اقىن ارمانى ەدى. جاساي تۇسسە كەسەك جىر تۋىپ، كەرەمەت وي ايتىپ بۇدان ارى ءبىزدى تابىندىرارما ەدى، قايتەر ەدى؟ قۇماربەك قيىس قونىپ، شەت جايلاپ ءجۇرىپ تۋعان جەرىنە ورالدى. ول نوسەر بولىپ توگىلدى. كىندىك قانى تامعان توپىراقتى بار زەيىن- زەردەسىمەن جاتا قاپ ايقارا قۇشاقتاپ ءسۇيدى. اۋىلى قانشا الىس بولسادا ونىڭ كىشكەنتاي كوكىرەگىنە سيىپ كەتتى. تەبىرەنگەن اقىن تەربەتىلگەن جۇرەكپەن قۇبىلىستار الەمىنە قۇلاش ۇردى. بۇرىن بۇزاۋىن داۋىسىنان تانيتىن ەدى، ەندى قاراسا ءبارى وزگەرگەن بايتانىستىق ءسۇر باسىپ تۇر دەي كەلىپ:
ءبىر لەنتاسىن ءومىردىڭ،
ورتاسىنان ۇزە ساپ.
مەنىڭ ولاق كوڭىلىم،
ءبىر كورىنىس تۇر جاساپ.
كەتەر ەمەس ويىمنان،
نەگە بۇلاي تونالعان؟
ءار تانىسىم بويىنان،
ءبىر تانىسىم جوعالعان، _ دەپ توسىن ءبىر وي ايتتى.
قالامگەر قاۋىم تاڭ- تاماشا بولىپ اۋزىمىز اڭقيدى دا قالدى. باسقامىزدا ايتپاقشى بولعان ەدىك. ەبىن تاۋىپ، ەت جۇرەكتىڭ لەبىزىن ءبىلدىرۋ قيىنعا سوعىپ ەدى. جوعالىتقانىمىز بار بولاتىن. ول بىزگە بەيمالىم بولدى. ۋاقىت ءمورىن باسقان شىرايلارعا ۇڭىلە قارادىق. تانىمادىق، ءتىپتى ءبىر كەزدەگى وتاسقان جۇبايىمىزدى دا بەيتانىس جان بولۋ كەرەك دەپ شامالادىق... ال قۇماربەك عانا كۇيزەلە ىزدەنىپ، توقسان تولعانا كەلىپ ەپ- ەلەۋسىز ءار تانىسىنىڭ بويىنان ءبىر تانىسىن جوعالىتقاندىعىن ورتاعا تاستاي سالدى. التىننان ارداقتى، كۇمىستەن سالماقتى دەگەن ءسوز وسى بولار. ارامتەر بولعانىمىزدىڭ ارقامىزدان شىپ- شىپ تەر شىقتى. «ويلاماعان مي، كوپ تۇرعان سۋ ساسيدى» دەگەن وسى شىعار دەپ قالا بەردىك.
«مەنىڭ اۋىلىم» نۇردان ءپىشىپ، تابيعاتتان تىلەپ، تاريحتان ويىپ العانداي ومىرشەڭدىكپەن توعىسىپ، وسكەلەڭدىكپەن قاۋىشقان جىر شولپانى.
قۇنارلى جەر قىستاۋى دا قياقتى،
سول مەكەننىڭ تاۋ سۋىنان كۇي اپتى.
قانداي شەشەن قاراپايىم شالدارى،
وزدەرىنىڭ دومبىراسى سياقتى.
كادىمگى شاناعىنان قوڭىراۋلاپ كۇي توگەتىن قازاقتىڭ توعىز پەرنەلى قوس ىشەكتى دومبىراسى سياقتى شالدارى قانداي جارقىن جاندى ەدى دەسەڭىزشى! قىزىعادا، قىزعانادا قىزىعىنا ءماز بولاسىز. ءتىپتى قىزىر پايعامپاردىڭ ەلەسىنەن باتا العان با ەكەن دەپ قالاسىز. داڭعىل كوكىرەك، دارا تۇلعا، كىرشىكسىزدىك، جومارتتىق، ادامدىق جۇرەك، دارقان ىقىلاستىڭ ءبارى وسى اۋىلعا ورىن تەپكەندەي. اۋەل دەسەڭ ۇيگە كىرگەن جىلاندى ولتىرمەي باسىنا اق تامىزىپ شىعارادى. الماس توپشى قىراندى، ۇكىلەگەن جۇيرىكتى ارداقتايدى. ساناسىنا ىزگىلىك پەرىشتەسى ەجەلدەن مەكەندەگەن.
تاراپ جۇرگەن اڭىز بولىپ ءان بولىپ،
ارمانىمەن ەلگە بەرىپ ءسان كورىك.
ۇلى تۇر عوي اتا جاۋمەن الىسىپ،
جەر قوينىنا قىزى كىرگەن قان بولىپ.
باسىنا دۋلىعا، ۇستىنە ساۋىت كيىپ، قالقان تاعىپ، الماس قىلىش اسىنىپ جەكپە- جەككە شىعىپ اتا جاۋمەن ايقاستا ولگەن، كەكتەن تۋىپ، وتتان جارالعانداي قۇم شاينا دەسە تاس شايناعان قىزدار رۋحىنا كوك تاڭىرىنە جالبارىپ، «جانناتتان ورىن بەر» دەگىڭ كەلەدى.
ادالدىققا بىلگەندىكتەن باس ءيىپ،
تاۋ كوتەرگەن تالاي- تالاي جاس يىق.
ۇل تۋىلسا اتىن قويىپ اسقاردىڭ،
اكەسى ولسە مولا سالعان تاس ءۇيىپ.
زامان وزدى، كونە توزدى. ءبىراق ۇرپاق بۇل اۋىلدا قيساپسىز ءوستى. اۋىل دا قۇلاشىن كەڭ جايدى. تىرلىك بابىمەن كەيدە ءبولىنىپ جۇرسەدە ولەڭدە قۇشاقتاسىپ جاتادى. ءبىرىن- ءبىرى وكپەگە قيسادا ولىمگە استە قيمايدى دەپ ولەڭدى اياقتاتادى. ويعا باتىپ وتىرىپ قايران اقىن- اي دەيسىڭ بارماعىڭدى تىستەپ.
«التىن كىلەم» _ اقىن جەر ۇيىعى سانالعان ىلەنى سەگىز قىرىنان اۋدارىپ- توڭكەرىپ سەرپىندى تىلمەن جىرلاي كەلە:
جىر جولىندا جۇرمەسەمدە ساندالىپ،
الدى- ارتىمدى كوپ شولامىن اڭعارىپ.
ىلەلىككە جىر وقۋدان جاسقانام،
اراسىندا وتىرما دەپ تاڭجارىق، _ دەۋ ارقىلى تاڭجارىق مارتەبەسىن ءتاڭىر تاۋداي اسپانمەن تىلدەستىرسە، «ارداگەرلەر» دەگەن ولەڭىندە:
اقىنىم اسقار بيىك تاۋعا ۇقساعان،
ءانىڭنىڭ ۇيلەسۋى زاڭدى سوعان.
بولعان سوڭ ەڭسەڭ بيىك ءبىر كەزدەرى،
اپات قار اياماي- اق جاۋدى ساعان، _ دەپ اقساقالدى اسقار اتانىڭ عاسىرمەن قۇرالىپتاس جاسىن جىر ەتىپ بار تىرلىك تىنىسىن ءبىر كۋليت ولەڭگە سيدىرىپ، شينجياڭ قازاق پوەزياسىنىڭ ەكى كوش باسشىسىنىڭ شىعار بيىگىن التىن قالاممەن جازىپ كەتتى.
«ەكى ساباق» _ ەگەر ماڭدايىڭنان باق تايسا ەسىركەۋشىڭ كوبەيەدى، باق قونساشى؟ كۇنشىلدەرىڭ كوبەيەدى. وندايدا كۇنشىلدىك جوق مەكەندى تابۋ قيىن. ءومىر فيلوسوفياسى وسىنداي بولادى. سوندا اقىن:
بۇل تابيعات بەرگەنىمەن از دارىن،
ءوز وتىمدى ءوزىم ۇرلەپ مازدادىم.
ىزدەيمىن دەپ كۇنشىلدىك جوق مەكەندى،
اسان قايعى بولىپ كەتە جازدادىم، _ دەدى ەمەس پە.
قۇماربەك تابيعات سيلاعان تالانتىمەن تاس قياعا ورلەگەن، تابيعاتتىڭ تاس ەمشەگىن ءيىتىپ بەرمەسىن تارتىپ الاتىن.
بۇل ءومىردى جىرلاساڭ شىن قۇمارتىپ،
كۇنشىلدەن دە، كىمشىلدەن دە شىق ارتىپ.
كۇندەستەردىڭ كوبەيۋى ءبىلىپ قوي،
ەسىركەۋشىڭ كوبەيگەننەن مىڭ ارتىق.
ەردى ەسىركەگەنىڭ _ قورلاعانىڭ، كۇندەستەردىڭ كوبەيگەنى جاقسى بولعانى دەپ جار ساپ تۇرعانى قانداي تاماشا! قارسى الدىڭدا قايىسپاس قايسار تۇلعا ەرەۋىلدەپ تۇرعان جوق پا؟ بۇل قۇماربەك عانا سويلەپ جەتكىزەتىن تەلەگەي تەرەڭ ساباق. قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ تىڭداي بەرىڭىز.
جوعارىدا ايتقان ون داستانىمىز _ «التىن قازىق»، «كوكەك داستان»، «قارعالداقتار»، «ءبىزدىڭ اكيۋ»، «ەسىكتەن تورگە دەيىن»، قاشقاردا ءزىل قارا تاس»، «ءتاتتى الما»، «بۋرىل تاي»، «تورقاسقا» قاتارلىلار. بۇل داستانداردىڭ بارلىعى دا ءتورت اياعىن تەڭ باسقان، ۇستىنەن سۋ توگىلمەس مايدا قوڭىر شۋماقتارمەن بەزەلگەن دەسەك ارتىق ايتقان بولامىز. مەنىڭشە بولعاندا «ءبىزدىڭ اكيۋ» داستانى وسى ايتقانىمىزعا مىسال بولا الادى. لۋشۇن جازعان اكيۋدى مەن ازاتتىقتان كەيىنگى اۋىل بەلسەندىلەرىنە ۇقساتقىم كەلمەيدى. مەن ونى سوناۋ فەوداليزمدە جاتقان كونە جۇڭگونىڭ نەمەسە كونە جۇڭگو ديقاندارىنىڭ وبىرازى دەپ تۇسىنەمىن. ول توڭكەرىس جاساعىسى كەلەدى، امال نەشىك! باعىت سىلتەۋشىسى جوق ياعني پرولەتاريات باسشىلىعىنىڭ بولماۋى ونى تۇيىققا تىرەپ وتىر. مەنىڭ ونى قادىرلەۋىم _ شىعىستىڭ الىبىنىڭ قالامىنان تۋعان نارەستە بولعاندىعى ءۇشىن ەمەس، باستاۋشىسى كەلىسكەندە كەرەمەت ەرلىكتەر جاساپ، توڭكەرىس جاسايتىندىعىنا سەنگەندىگىمنەن.
جۇمىسشى، ديقان ارمياسىنىڭ جيىرما بەس مىڭ ليلىك جورىعى سونىڭ پارمەندى دالەلى. ولاردىڭ رۇيجيننەن يان- انعا دەيىنگى قان سوقتا ىزىنە قاراڭىز...
پوەما العاش باسپا بەتىندە جارىق كورگەن كەزدە مەنىڭ كوزقاراسىم جوعارىداعىداي بولعان. كەزىندە لەبىز بىلدىرە الماعانىما وكىنەمىن.
ال بۇدان باسقا پوەمالارى _ الۋان ءتۇرلى بوياۋىمەن سەگىز قىرىنان قاراساڭ دا نۇر توگىپ شۇعىلا شاشادى. تابيعات پەن سەزىم بىتە قايناسقان، ءولىم مەن ءومىر سايىسقا تۇسكەن، ماحاببات پەن ىزگىلىك تۋىن كوتەرگەن، ۇرەي مەن باتىرلىق ەگەسكەن، قاپساعاي تاۋ قاباعىن ءتۇيىپ بۇلتىن جامىلسا، اسپان ءتاڭىرى جانارىنان نۇرىن سەبەلەگەن، قايعى مەن قۋانىش ءبىر ساتتە، ءبىر مەزەتتە، ءبىر كەۋدەدە قاتار ءومىر سۇرگەن الاساپىران بولمىسقا تولارساقتاي تولعاندىعىمەن كوزگە تۇسەدى. «ءتاتتى الما» _ ەكى فورماتسيا شەندەستىرىلىپ، بۇگىنگى ءداۋىر رۋحى تاماشا جىرلانىپ، ومىرگە ۇيلەسىمدى، تۇرمىسقا جاناسىمدىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، زامانداسىن تامساندىرعان كەمەلدى داستاننىڭ ءبىرى.
بەيجيڭ جانە ۇرىمجىدەن وقۋ تاۋىسقان ءبىر توپ جاس قايتا تاربيە الۋعا گۇڭشىعا كەلىپ ديقاندارمەن بىرگە قايتا ەڭبەك ىستەپ، كەدەيلەردىڭ باسىنان وتكەن تاۋقىمەتىن تىڭداپ گۇڭشىنىڭ بۇگىنگى ەڭبەك ادامىن جىرلايدى. ءشوپتىڭ باسىنان ءدارى جاساپ اۋىرعانداردى ەمدەيدى. گۇڭشى باعىنان الما ۇزۋگە كەتكەن بويجەتكەندەر مەن كەلىندەرگە جانە زيالى جاستارعا باعىبان قارت اڭگىمە ايتىپ وتىر. جەمىسىن كوتەرە الماعان الما اعاشتارى باسىن يەدى.
وسى وتىرعان باعىمىز،
اۋلاسى ەدى ءبىر بايدىڭ.
اققان مۇندا قانىمىز،
مالاي ەم تىنبايتىن.
مىناۋ تۇرعان ورىكتى،
سول اۋلاعا مەن ەككەم.
اۋلا ءىشى كورىكتى،
سايا بولسىن دەپ ەككەم، _ دەپ باستاپ كەتتى اڭگىمەسىن. ايەلىمىز ەكەۋىمىز قۇلدىق ءومىر كەشە ءجۇرىپ، استىعىن ورىپ قىرمانىن باستىرىپ بەرەتىنبىز.
مەن ەگىنىن ەككەندە،
قولىم جاقسى كۇشى بار.
ءبارىن دايار ەتكەندە،
قولىم جامان كۇسى بار، _ بولىپ ءجۇرىپ جاسادىم، ءيت كورمەيتىن كۇندى كوردىم. ول كەزدە باي مىنەتىن كوك ەسەك بىزدەن باقىتتى ەدى. ايەلىم مىنا ورىك اعاشىنىڭ تۇبىندە ەل جاتار شاقتا جالعىز ۇلىنا تولعاتتى. ول قۇلىنشاقتاي قۇلدىراپ جۇرگەن كەزىندە پىسقان ورىكتى رۇحساتسىز ءۇزىپ قويعاندىعى ءۇشىن بايدىڭ قاتىنى تەرەككە تاڭىپ قويىپ جانىن شىرقىراتا ۇرعاندىقتان، بولىسقان اناسىنادا سول قورلىقتى كورسەتكەن ەدى. اناسى تاياقتان جان ءۇزدى. اتا- بالا ەكەۋىمىزدى ۇيدەن ايداپ شىعىپ قاڭعىرتىپ جىبەردى. قايىر سۇرادىق. ءبىز ىشپەگەن ۋ، ءبىز كەشپەگەن سۋ قالمادى دەسە، اقىن:
قايىرشىنىڭ حالىندەي،
دۇنيەدە قيىن جوق.
قايىرشىنىڭ جولىنداي،
تاۋسىلمايتىن شيىر جوق، _ دەپ باياندايدى. اقىرى قادىردىڭ جالعىزى وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ دۇنيەدەن كوشەدى.
نەنى عانا كورمەدىم،
توزاقتا _ سۇم ومىردە.
نەگە بىرگە ولمەدىم،
مەنىڭ جانىم تەمىرمە؟ _ دەپ ەگىلەدى. جۇرت يمانىن بۇلعايسىڭ دەپ زيراتتان باي وعان ورىن بەرگىزبەيدى. سوندىقتان ءبىر جىلعاعا اپارىپ جەرلەپ:
قايىرشىنىڭ بالاسىن،
قاسقىرلارىڭ جەمەسىن.
سەنەن تاپسىن پاناسىن،
جالعىز قالدىم دەمەسىن، _ دەپ ءمىناجات وقيدى. جيىنعا قاتىناسقان بارلىق جاستار اڭگىمەنى ۇيىپ تىڭدايدى. اۋىر كۇرسىنەدى. اق مەرۋەرت جاس تامشىسى الدارىنا توگىلەدى.
تارتپاسا ولار بۇل شەردى،
دەمە نەگە جىلادى.
قارت ەگەگەن سەمسەردى،
كوز جاسىمەن سۋاردى.
ولاردىڭ تۇلا بويىن باسقان مۇڭ نامىس وتىن ۇرلەدى. ول وت ءار كوكىرەكتە لاۋلاپ جاتتى.
ازاتتىقتىڭ ارايلى تاڭى اتتى. قادىر قارت بايدان ەسەسىن قايتاردى. كوممۋنيستىك مانيفەستە كورسەتىلگەندەي «پرولەتارلار بۇل توڭكەرىستە وزدەرىنىڭ بۇعاۋلارىنان باسقا ەشتەڭەدە جوعالتپايدى، ولار بۇكىل دۇنيەگە يە بولادى» دەگەنىندەي بولدى.
كەلگەنىنشە گۇڭچانداڭ،
باقىت بەرگەن قۋاتىم.
قايىرشىلار الەمدە،
ادرەسسىز تۇراتىن.
گۇڭشى باعى قۇلاشىن جايدى، اۋماعى كەڭەيدى. ميۋاسى دا ات- كوپىر مولايدى. جەمىس اعاشتارىنىڭ ءتۇرى دە وراسان كوبەيدى. وعان قارت باعىبان قادىر يەلىك ەتتى. جاستار ورنىنا تۇرىپ قاتار بولا قالىستى. اقساقالدىڭ قولىنان بىردەن الما الىپ اۋىزدارىنا سالدى.
بىزدە بىردەن العاسىن،
بىلدىك تەرەڭ ءمانى بار.
وسى باقتىڭ الماسىن،
وسى ءومىردىڭ ءدامى بار، _ دەپ قورتىندى جاسادى اقىن. كورىپ وتىرسىزدار عوي، كەشەگى قايىرشىنىڭ بۇگىن ادرەسى بار، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان «باقىت گۇڭشىسىنىڭ باعىبانى قادىرعا ءتيسىن» دەپ جازساڭدار بولعانى، تيمەي قالارما ەكەن دەپ كۇماندانباڭىزدار...
بۇل داستان بايبالام ايعايى جوق، ىڭ- شىڭسىز ەركىڭدى بۋىپ، ادامداردى ازاتتىق تاڭىنا قۇربىلاسىنداي بوي ۇردىرىپ، ەمىرەنە العىسىن جاۋدىرتىپ تۇر دەسەك ارتىق ايتقان بولماسپىز. داستانعا كەيبىرەۋلەر قانداي تاڭبا باسسا مەيلى، ءبىز «ادەبيەت ءوز ءداۋىرىنىڭ ءۇنى» ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. «التىن قازىق» پوەماسى _ اقىندىقتىڭ اق جارىلقاپ جۇرەك قانىمەن جازىلعان، مارتەبەسىن ايعا الديلەتىپ، بەسىگىن تۋلاعان تولقىندارعا تەربەتكىزگەن، بوستاندىقتىڭ قىمباتتىلىعىن الەمگە ءپاش ەتىپ، سول ءۇشىن وت كەشىپ، سۋ جالداۋدان تايىنبايتىن مۇقالماس جىگەردىڭ، تۋعان جەرگە دەگەن اسىل ماحابباتتىڭ اسپانىمەن استاسقان ءتىل جەتپەس پوەتيكاسى دەۋىمىزگە تالاس جۇرمەيدى. قۇماربەك وسى پوەماسىندا پوەزيانىڭ ءبىر بيىگىنە ەڭكەيىپ ءجۇرىپ تە، ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ تە شىققانىن ءوزى دە بىلمەي قالعان بولۋى كەرەك. وسى داستانى قۇماربەكتىڭ سۋرەتكەر اقىن ەكەندىگىن تانىتادى.
شىڭدارى سۇس كورسەتىپ ايعا باققان،
پاميردىڭ مۇزارت تاۋىن جايلاپ اققان.
اتتان ساپ باۋىرىنان ەر زاراپشان،
ازۋىن ارىستانداي قايراپ اققان.
جىگەرىن جارتاسقا جانىعان زاراپشان قانداي ايباتتى، ەرەۋىل جاساعان تولقىندار دۇرمەگى قالاي اتتان سالادى؟!
تاۋسىلماي جاعاسىنان جۇت لاڭى،
تاسقا ۇرىپ ءوزىن- ءوزى قۇتىرادى.
تولقىندار الاقانى كەشكى ايدىننان،
شۋماعىن جۇلدىزداردىڭ سىپىرادى.
جانىمەن عانا سەزىنەتىن سۋرەت قوي. قاعازعا قالاي ءتۇسىردى ەكەن، اسپان كول- كوسىر قىپ جۇلدىزداردان شاشۋ شاشىپ تۇرسا، كوپ تولقىن التىن سىبىرتكىسىمەن سىپىرىپ تۇر. قازىردە، بولاشاقتادا وسى اينالىم قايتالانا بەرمەك.
تاۋلارى جاقسىلىقپەن تۋىسپاعان،
اڭ اجال مەكەن ەتكەن قۋىس قاران.
اش بارىس شاتقالىندا اڭدىپ جاتىپ،
جۇرەگىن جاس ەلىكتىڭ ۋىستاعان.
راقىمسىزدىق، تاس باۋىر مەيىرىمسىزدىك جايلاعان ورتا، جۇرەگىڭدى سۋىرىپ الامىن دەپ تۇرعانداي جانىڭ تۇرشىگەدى. شىمىرىكپەس پيعىل شىمبايىنا باتقانىن سەزىنەدى.
بۇل جەردىڭ تابيعاتى بىلمەيدى ولەڭ،
تاۋى دا، وزەنى دە بىردەي كەرەڭ.
تولقىندار شۋىلداسىپ كىرىپ جاتىر،
سەكىلدى قالىڭ قوزى كۇرگەيلەگەن.
ءبىر وزەندى ءبىر اق ۇرتتاپ الاتىن ديۋدىڭ اۋزىنا، جۇمىر جەردىڭ ىشەگىنە كىرىپ زىم- زيا جوعالىپ جاتىر.
اسقارى اسپانمەنەن تالاساتىن،
پاميردا توتە جول جوق ارى اساتىن.
اپانى دەيدى ونى جولبارىستىڭ،
ۇنەمى ايداعارمەن ارباساتىن.
زاراپشان تاۋ استىمەن وتەدى اعىپ،
تىرشىلىكتىڭ جاعاسىنا جارماساتىن.
سال بۋىپ، وزەن مەن قاش قۇل جىگىتتىڭ،
تولقىنمەن كۇرەسكە ساپ پاراساتىن، _ دەپ مۇساعا الۋ جاستار شاماسىنداعى سوقىر قۇل جول سورابىن كورسەتىپ وتىرىپ:
مۇگەدەك بولدىق ويلاپ كەتۋدى ءبىز،
ۇلتان قۇل _ بولۋ ءساۋاپ، كەتۋ قىلمىس.
ۇجىماقتان قاشقاندىقتان جازالانعان،
ءدال ءبىر توپ سوقىر سايتان سەكىلدىمىز، _ دەگەن جولداردى وقىعانىڭىزدا ساي- سۇيەگىڭىز سىرقىرايدى.
ءناسىپ بوپ ولمەي ءتىرى قالسام بارىپ،
كورەر ەم تۋعان جەردەن ساۋلە جارىق.
الار ەم ماڭدايداعى قوس ۇڭگىرگە،
تاتىردىڭ الا تاسىن كوز قىپ سالىپ، _ دەپ زار توگەدى. ويتكەنى ولاردىڭ كوزىن تۋعان جەرىنە قاشقاندىعى ءۇشىن قوجايىندارى ويىپ الىپ يتىنە بەرگەن. وسىنداي حالدەگى قۇل بىرەۋ عانا ەمەس، سان ساناقسىز. قۇل ءوزى ءۇشىن دەپ ءبىر قازىق ۇشتاماسادا ونىڭ كوكىرەگىنىڭ پاكتىگىنە شەك كەلتىرۋگە بولمايدى. ءناسىپ ايلاپ تۋعان جەرىنە بارا قالسا، ماڭدايىنداعى قوس ۇڭگىرگە الا تاسىن كوز قىپ سالىپ السا ارمانىنا جەتەدى. نەتكەن جايساڭ، نەتكەن تەلەگەي تىلەك دەسەڭىزشى! مۇنداي قيال پەرىشتەنىڭ دە باسىنا ورالمايدى.
زاراپشان باۋىرىنداعى ەمىپ- ءسۇيىپ،
پاميردىڭ تۇرادى ەكەن ەمشەگى ءيىپ.
التىن ءسۇت تامىپ كەلىپ تاڭدايىنا،
سۇڭگى بوپ قالادى ەكەن توبەدە ۇيىپ.
ساقتاعان قازىناسىن الىستا ءوزى،
قۋلاردىڭ تۇسپەسىن دەپ تانىس كوزى.
تاسقا ۇرىپ تەنتەك تولقىن ەزەدى ەكەن،
زاراپشان التىندى وزەن (پارسى ءسوزى).
ۇڭگىردىڭ توبەسىندە ەمشەك- ەمشەك بولىپ سۇڭگى بوپ ۇيىپ قالعان التىن بار ەدى. مۇسا قولىنداعى سىرىعىن جان دارمەن قارماعاندا ءبىر تاستىڭ قۋىسىنا قىستىرىلىپ ايىرىلىپ قالعان، وسى كەزدە سالدىڭ ۇستىنە تۇسكەن ءبىر كەسەك التىندى ول بايقاماعان دا بولاتىن.
ۇڭگىردىڭ امان شىقتى اۋىزىنان،
شىققانداي قارا جەردىڭ قاۋىزىنان.
الدىندا ساپىرىلىپ جاتىر ايدىن،
كوك شالعىن سەكىلدەنىپ داۋىل ۇرعان.
تاۋى جاسىل، سايى سارالا گۇل اتقان، جاعاسىندا ۇكىلى تالى باسىن ءيىپ، قازى ۇركىپ، بۇعىسى قاشقان، ورمانى ويشىلدىقپەن بۇراتىلعان تانىس اتىراپ قاشقىن قۇلدىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. قۋانىشتان جۇرەگى جارىلارداي دۇرسىلدەدى. ارتىنا قاراپ ەدى، جانىپ جاتقان ءبىر كەسەك التىندى كوردى. ونى قولىنا الىپ جاعاعا ەكى- ءۇش مەتر ءسال جاقىنداعاندا التىنىن جەرگە قاعىپ جان دارمەن سەكىردى. جەر باسقانىنا شۇكىر...
بەس تەڭگەگە ساتىلعان جەتىم ۇلان، ءوزىن ساتىپ قاجىلاعان جاۋىزدىڭ الدىندا تۇردى. بازاردىڭ ىعىنا قاراي ءبولىپ بەرىڭىز، التىنىمدى ولشەتەيىن دەپ كەلدىم. اقىڭىزعا ەكى مىسقال بەرەمىن دەگەندى ەستىگەندە بايەكەڭ ەس- اقىلىنان ايىرىلىپ قالادى.
«التىن» دەپ ۇمىتقان باي ۇياتتى دا،
وپ- وڭاي مۇنداي ولجا سي اپتى ما.
سۇرادى سەندەگى التىن ۇساق ەمەس،
قوزىنىڭ قۇمالاعى سياقتى ما؟ _ دەپ سۇرايدى. جەڭىنەن شىعارعان مۇسانىڭ التىنىن كورگەندە ۇجدانسىز باي تىزەرلەپ وتىرا قاپ قىزىر پايعامپاردى كورگەندەي قولىن جايادى. بويدا قانى توقتاپ قالعانداي مەلشيەدى دە قالادى. ساتىپ بەر، ون جەردە قورا جايىم بار، جەردە بەرەمىن دەپ جالبارادى. سوندا مۇقاڭ:
قارعىستان كۇسەت الىپ جۇرگەن وسى،
التىن دەپ ادامداردىڭ كىرگەن ەسى.
ول كەزدە دۇنيەنىڭ قازىعى سول،
ماتالعان قوجا اقىلى، قۇل دەنەسى، _ دەپ ءبىر قيىرعا تارتادى.
التىن باستا باق تۇرعاندا عانا التىن، باق تايعاندا قاسيەتىن جويىپ كەتەدى. ۇلكەندىگى ات باسىنداي بولسادا تۋعان جەردىڭ ۋىس توپىراعىنا قايدان جەتسىن. مۇسا قورا جايعا جان اكەسىنەن تارتىپ العان جەتى مۋ جەرگە التىنىن بەرە سالادى. ول ءبىر قالا ورناتسادا جەتەتىن ەدى. بايعا التىندى تەگىن بەرىپ تۇرعانىن، اكەدەن قالعان جەرگە ءوزىنىڭ بۇدان كەيىن مۇراگەرلىك ەتەتىنىن جاريا ەتكەندە عانا:
كۇتپەگەن ءسوزدىڭ بۇلاي وزگەرۋىن،
جىلادى ەل، تانىپ جاهان كەزگەن ۇلىن.
ال مۇسا قۇشاقتاپ اپ سۇيە بەردى،
قاپ- قارا توپىراعىن ءوز جەرىنىڭ، _ دەپ داستان دا، مۇسادا مۇراتىنا جەتىپ توقتاعان. داستانعا قاراپ وتىرىپ كينو جاساۋعادا، رومان جازۋعادا بولادى. قۇماربەك قالامىنىڭ قۇدىرەتى دە وسىندا جاتىر... دۇنيەدەن نە كەرەمەت ادامنىڭ بۇلبۇلى، اقىننىڭ ءدۇلدۇلى ءوتتى. ولار ولەڭگە ءتۇپسىز تەرەڭدىكپەن تۇرلىشە باعالاردى بەردى. الىپ اباي:
ولەڭ _ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
جۇپ- جۇمىر تەگىس كەلسىن اينالاسى، _ دەسە، ارداگەر لەرمەنتوۆ:
ومىردە ويعا ءتۇسىپ كەم- كەتىگىڭ،
تۋلاعىش مىنەزىڭ بار جۇرەك سەنىڭ.
سوندا سەنىڭ وتىڭدى باساتۇعىن،
وسى ولەڭ وقيتۇعىن دۇعام مەنىڭ، _ دەپ جازدى. ال تاتاردىڭ عابدوللا توقايى:
ولەرمىن ولەڭدەتىپ ولگەندەدە،
تارتىنبان ازىرەيىلدەي كورگەندەدە.
مەن كەتەم، سەن قالارسىڭ دەپ جىرلارمىن،
دەنەمدى توپىراقپەن كومگەندەدە، _ دەپ ولەڭ جازۋ ءۇشىن ازىرەيىلدەن تارتىنىپ، ولىمنەن قورىقپايتىندىعىن مەڭزەسە، كەمەڭگەرلەردىڭ شاراپاتى ءتيىپ، سالقىنى سارايىنا سىڭگەن قۇماربەك «ولەڭ جانە مەن» دەگەن ولەڭىندە:
بەزىلدەتكەن كۇي، ولەڭ،
كەيدە ىڭىلداپ ءان سالىپ.
بوشالاعان تۇيەمەن،
بىرگە كەتەم قاڭعىرىپ.
قايتام الىس بەلەستەن،
ەلگە بۇرىپ بەتىمدى.
اق بوتاسى ىلەسكەن،
اقباس ىنگەن سەكىلدى، _ دەپ بولىستى بۇيىنتاق وبىرازبەن بەرە كەلە:
بۇلتقا بىرگە سۇڭگيمىن،
نايزاعايمەن جارقىلداپ.
جەر بەتىنە جىر قۇيدىم،
جەل نوسەر بوپ اڭقىلداپ، _ دەۋ ارقىلى ۇلىلاردىڭ ۇرپاعى بولۋعا ءمۇناسىپ ەكەندىگىن ايتىپ، 96- جىلى كوكەكتىڭ 8- جۇلدىزىندا ەلۋ ءتورت جاسىندا بىزبەن ماڭگى قوشتاستى. وكىنىشتىسى _ ءبىز ونى ەندى ماڭگى كورە المايمىز. 1959- جىلى پوەزيا باعىنا تالاپتىڭ تايىن ءمىنىپ كەلگەن قۇماربەك وتىز جەتى جىل ولەڭدەتىپ، تالاپ تالعارىنا ۇمتىلدى. جەل نوسەر بوپ اڭقىلداپ، جەر بەتىنە جىر قۇيدى.
قۇماڭ ولەڭدى باسىمەن ويلاپ جانىمەن جازاتىن، سوندىقتان ول وسكەلەڭ، ومىرشەڭ جىرلاردىڭ جاراتۋشىسى بولدى. وسكەلەڭ زات ۇزاق جاسايدى. ۋاقىت وتكەن سايىن قاس تاسىنداي جارقىراي بەرەدى. زاماندار قۇشاعى ونى جاتىرقاماي الاقانىندا الديلەيدى... مارحۇم بالاسىنا ارناپ ءبىر كەزدە:
ارمان قىپ پەرىشتەدەي ءبىر سۇلۋدى،
ءبىر شىنى بالدى جۇتشى، ءبىر شىنى ۋدى.
بايقاشى دۇنيەنىڭ ءدامى قانداي،
ۇيرەنشى قايعىرۋدى، كۇرسىنۋدى، _ دەگەن ەدى. ورنىندا بار وڭالار دەگەندەي ونىڭ بالاسى ءابدىراقىمان «التاي اياسى» نىڭ 96- جىلى 3- سانىندا جاريالانعان «جاپىراق جانى مۇڭايىپ» دەگەن جوقتاۋىندا:
پانيدە ماڭگى اتىڭدى وشپەس بىلەدى ەل،
باقيعا بارىپ شارشادىم دەمە، تۇرەگەل.
قولىڭا ۇشقىر «جەز بۇيداڭدى» ال، ءمىن اتقا،
جانناتتا ماڭگى اقىندىق تۋىن تىگە بەر، _ دەپ كۇڭىرەنەدى. وعان دا اكتەرشىلىگى بالىن تاتقىزسا، اكە قازاسى ءبىر شىنى ۋىن ىشكىزگەن سەكىلدى. قاراشى، اقىننىڭ اق بوتاسى قالاي ەڭىرەگەن؟ مەندە ساعان توپىراعىڭ تورقا بولسىن ايتىپ وتىرمىن.
ومىراۋىمدى جاس جۋىپ بارادى...
دايىنداعان : قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ القاسى
