قۇماربەك ساقارين جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىنگى جۇڭگو قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ ىشىنەن شىققان ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلى، وتكىر ءتىلدى، وقىرماندار جۇرەگىن تەبىرەنتەتىن ەرەكشە سەزىمگە باي ولەڭ، داستاندارىمەن شىعارماشىلىقتاعى وزگەگە وقسامايتىن ەرەكشەلىگىمەن حالىقتىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن العان ايگىلى اقىنداردىڭ ءبىرى.
مەن قۇماربەك اعامەن 1964-جىلى موري ورتا مەكتەبىندە ورتالاۋدىڭ 2-جىلدىعىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە تانىسقان ەدىم، سول جىلى كوكتەمدە شينجياڭ داشۋەسىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن اۋەلقان قالي ۇلى مۇعالىم باستاپ ءبىر كلاس وقۋشى مەكتەبىمىزگە پراكتيكاعا كەلدى. ءبىزدىڭ كلاسقا جاكەن وتار، قۇداش سابانشى، اقاپباي، قاناعات، قۇماربەك ساقارين بەسەۋى ءبولىنىپتى.
پراكتيكاعا كەلگەن وقۋشىلار وزدەرى بولىنگەن كلاستىڭ ساباقتارىن مۇعالىمدەردەن وتكىزىپ الىپ وتە باستادى. پراكتيكانت مۇعالىمدەرمەن ساباقتا، ەڭبەكتە بىرگە بولىپ تەز تانىسىپ كەتتىك. ەسىمدە قالۋىنشا قۇماربەك اعانىڭ قوڭىر شيبارقىت سىم-شاپانى بار ەدى، ون شاقتى كۇننەن كەيىن قاناعات پەن قۇماربەك اعا باسقا كلاسقا اۋىسىپ كەتتى، كىمنەن ەستىگەنىن بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ كلاستاعى اعزام قابي ۇلى:
-قۇماربەك وسى كەلگەن پراكتيكانتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتى اقىن دەپ ەستىدىم، ءبىزدىڭ كلاستان كەتپەسە جاقسى ەدى،- دەدى. تام گازەتتەرگە ازداپ ولەڭ جازىپ ءجۇرۋشى ەدىم. اقىن دەگەن ءسوز اسەر ەتسە كەرەك، قۇماربەك اعا كەزىگە قالسا بولدى جۇگىرىپ بارىپ امانداسىپ ءجۇردىم. بۇل مەنىڭ قۇماربەك اعامەن تۇڭعىش كەزىگىپ تانىسقان كەزىم بولاتىن.
شينجياڭ وقۋ- اعارتۋ باسپاسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە، 1980-جىلدان باستاپ كونە جازۋ قالپىنا كەلىپ، ءار ۇلتتىڭ ورتا- باستاۋىش مەكتەپ ادەبيەت وقۋلىقتارىن قۇراستىرۋ قىزمەتى باستالدى. باسشىلىق مەنى ادەبيەت وقۋلىعىن قۇراستىرۋ گرۋپپاسىنا ءبولدى، ەسىمدە قالۋىنشا وقۋلىققا شىعارما تالداعان كەزىمدە، قولىما قۇماربەك اعانىڭ «ءتاتتى الما» اتتى شاعىن داستانى ءتۇستى. وقىپ كورسەم ەرەكشە كۇشتى شابىتپەن جازىلعان ادام جانىن تەبىرەنتەتىن باۋراۋ قۋاتى كۇشتى، وقۋشى بالالارعا تاربيەلىك قۇنى وتە جوعارى، قاراپايىم ۇعىنىقتى تىلمەن جازىلعان، باستاۋىش مەكتەپتىڭ ادەبيەت وقۋلىعىنا باپ كەلەتىن تاماشا كوركەم شىعارما ەكەن. قاتتى قۋاندىم، ول كەزدە مۇنداي شىعارمالار شىنىن ايتقاندا وتە از بولاتىن، باستاۋىش مەكتەپتىڭ 3-كلاس ادەبيەت وقۋلىعىنا كىرگىزگەنىم ءالى ەسىمدە. 1982-جىلى « شۇعىلا » جۋرنالىنا اۋىسىپ كەتتىم. كەيىنگى وقۋلىقتاردا بارما، بىلمەيمىن.
قۇماربەك اعانىڭ شىعارمالارى تۋرالى بۇدان بۇرىن دا ەداۋىر جاقسى باعالار بەرىلگەن ماقالالار جاريالانعان ەدى. بۇدان كەيىن دە زەرتتەۋشىلەر مەن سىنشىلار بۇل كىسىنىڭ ولەڭ، داستاندارى تۋرالى جان- جاقتىلى ىزدەنىپ، قۇماربەك اعانىڭ ادەبيەتتەگى قول جەتكىزگەن تابىستارى مەن ونەر بيىگىندەگى جەتكەن دەڭگەيىن كورسەتىپ، ەلىمىز قازاق ادەبيەتىندەگى ورىنىن تۇراقتاندىراتىنىنا سەنەمىن، قۇماربەك اعا قايتىس بولعانىنا بيىل 26جىل بولىپتى، سولايدا قۇماربەك اعا وقىرمان جۇرەگىنەن كەتكەن جوق، بۇل شىعارماشىلىق ەڭبەكتىڭ قۇدىرەتى.
ءوز باسىم سىنشى ەمەسپىن، سولايدا قۇماربەك اعانىڭ شىعارماسىنان ەڭ العاش قولىما ءتيىپ، ماعان سەزىمدىك جاقتان تەرەڭ اسەر بەرگەن وسى «ءتاتتى الما» داستانى بولعاندىقتان، وسى شىعارماسى جايلى قىسقاشا اسەرىمدى ايتقىم كەلدى.
«ءتاتتى الما» 1973-جىلى جازىلعان شىعارما ەكەن، «ءتاتتى الما» قۇرلىمدىق تۇلعاسىنان وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ ءدال سول داۋىردەگى اۋىل- قىستاقتارىنىڭ شىنايى تۇرمىسى بەينەلەنگەن شىعارما، سول داۋىردە جاساعان ياعني سول ءداۋىردى باسىنان وتكىزگەن ادامدار وقىپ، كوزالدىنا سول ءداۋىردىڭ سۋرەتى كورىنە قالارى انىق.
بۇل داستان كولەمى جاعىنان شاعىن بولعانىمەن، وقىرماندارعا بەرەتىن رۋحي اسەرى جاعىنان قامتيتىن كولەمى وتە كەڭ، ادامداردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە تەبىرەنىس تۋدىراتىن سەزىمدىك لەبى ەرەكشە كۇشتى. سوندىقتان بۇل داستان يدەيا كوتەرۋ جاعىندا، تومەندەگىدەي بىرنەشە ءتۇرلى ەرەكشەلىگىمەن قۇندى شىعارما دەپ قارايمىن.
«ءتاتتى الما» ءۇستىرت عانا وقىپ تەرەڭىنە ۇڭىلمەگەن كىسىگە تاپتىق كۇرەس جىرلانعان شىعارما سياقتى بىلىنەدى، ال، شىعارمانى ءتۇسىنىپ تەرەڭىنە بويلاپ وقىعان كىسى، بۇل شىعارمانىڭ جاۋىزدىق پەن ادامگەرشىلىك اراسىنداعى قيان كەسكى كۇرەس جەرىنە جەتە ايتىلعان، اسا تەرەڭ يدەيا كوتەرگەن شىعارما ەكەنىن بىردەن- اق اڭعارادى، كوپشىلىككە بەلگىلى جاۋىزدىق پەن ادامگەرشىلىك، ادامدىق بولىمىس، كۇللى دۇنيەدە ادام اتاۋلىنىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىگى كۇشتى مەيىرلىسى، قاي- قاشاندا باسقالاردىڭ جەلكەسىنە مىنگىسى كەلىپ تۇراتىن قاسكۇنەم جاۋىزى بولاتىنى شىندىق. سول سياقتى كونە جۇڭگودا ءومىر سۇرگەن بايلاردىڭ دا جاۋىزى، ادامگەرشىلىگى كۇشتى جاقسى بولعانى انىق، بۇل قاي- قاي جەردىڭ ءبارىن دە بار.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان كەزدە پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىز جاۋىزداردى جانىشتادى. ادامگەرشىلىگى كۇشتى جاقسىلارىن ءمان بەرىپ بىرلىكساپقا قاتىناستىردى. ساۋاتتىلارىن باسشىلىق ورىندارعا قويىپ پايدالاندى. «ءتاتتى الما» داعى باي سولاردىڭ ىشىندەگى جانىشتاۋعا ءتيىستى جاۋىز بايدىڭ ۋاكىلى ەكەنى انىق. شىعارمانى وقىپ وتىرعاندا ادام بالاسىنا جانى اشىمايتىن راقىمسىز جاۋىز بايعا ەرەكشە كەكتەنىپ، قادر اتتى ديقاننىڭ ايەلىنىڭ ايانىشتى ولىمىنە، باسپاناسىز دالادا قالىپ، سۋىقتان اۋىرۋ بولىپ ولگەن بالاسىنىڭ ولىمىنە جانىڭىز اشىپ، كوزىڭىزبەن كورىپ وتىرعانداي قينالاسىز. كوكىرەگىڭىزدەن سول كونە قوعامعا دەگەن اسىرەسە سول قوعام مەيىلىنشە ەسىرتكەن جاۋىز بايعا دەگەن كەك كوتەرىلەدى. «ءتاتتى الما» جالپىلىق جاقتان ايتقاندا، جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىنعى ەسكى فەودالدىق قوعامداعى زۇلىمدىق اسقىنعان، ۇشىنا شىققان تەڭسىزدىكتى ءبىر ءۇيلى جاننىڭ كەشىرمەسى ارقىلى، وقىرماننىڭ كوڭىلىنەن ماڭگى وشپەيتىن دەڭگەيدە وتە جەتكىزىپ ايتقان تەرەڭ يدەيالى شىعارما.
«ءتاتتى المانى» قايتالاپ وقىعان وقىرماندار اعاشقا تاڭىلىپ، تاياقتان ءولىمىشى بولىپ جانى ەرەكشە قينالعان بالاسى ءۇشىن شىرىلداپ، جاۋىزدىڭ قولىنان تاياقتان اقتىق دەمىن ۇزگەن انانىڭ ءولىمى، وقىرمانداردى جىلاتاتىن دەڭگەيدە وتە اسەرلى سۋرەتتەلگەن ، كۇللى تىرلىك اتاۋلى دا اناسى عانا بالاسى ءۇشىن باسىن ءباي تىگىپ، ۇرپاعى ءۇشىن جانىن قيادى. داستاندا انانىڭ ءولىمى وتە اسەرلى دە جاندى بەينەلەنگەن. ومىردەگى ريال تۇرمىستا انانىڭ بالاسىن تاعى باسقا جاماندىقتارعا قيمايتىن كەرەمەتىن، ادامدار باسىنداعى باسقالاي قىيىندىقتارعا مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن جايشىلىقتا، باسىنا كەلمەگەن ادامدار بىلە بەرمەيدى. بىزدىڭ قازاق «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەيدى، سەنى دۇنيەگە كەلتىرۋشى، سەنى ىستىعىڭا كۇيىپ، سۋىعىڭا توڭىپ ءجۇرىپ ادام قاتارىنا قوسقان انانىڭ قادىرى ارينە التىننان ءجۇز ەسە، ءتىپتى شەكسىز قىمبات دەسەك، ەشقاشان ارتىق ايتقان بولمايمىز. «ءتاتتى الما» داستانى تاعى ءبىر تۇرعىسىنان ۇڭىلسەك، انالاردىڭ ۇلىلىعىن ەرەكشە بيىك يدەيا ەتىپ كوتەرگەن، انالاردىڭ ادامدىق ومىردە ورنىنىڭ ۇرپاعى ءۇشىن ولشەۋسىز قۇنعا يە ەكەنىن، وقىرمانداردىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتە وتىرىپ جەتكىزگەن اسا وسكەلەڭ يدەيالى ولمەس شىعارما. سونىمەن بىرگە ۇرپاقتاردى انالارىن سۇيە بىلۋگە، انالاردىڭ بالالارى ءۇشىن تەڭدەسسىز ۇلى ادام ەكەنىن شىن جۇرەكتەرىنەن ءتۇسىنىپ، انالارىن ماڭگى قۇرمەتتەپ وتەتىن اسا وسكەلەڭ احىلاقتى، ءمورالدى ادام بولۋعا تاربيەلەيتىن اسا باعاسىز قۇنعا يە تەرەڭ يدەيالى شىعارما.
تاعى ءبىر تۇرعىدان «ءتاتتى الما» داستانىنا ۇڭىلەر بولساق، مىناۋ باي- باقىتتى زاماندا تۋىلىپ، شالقىعان تۇرمىستا ەسەيىپ، دۇنيەنى قونىشىنان باسىپ، الاتاۋ اشاسىنان كەلمەي شاشىلىپ جۇرگەن جاستاردىڭ كەيبىرى جامانشىلىقتارعا ارالاسىپ اتا- انالارىن قاقساتسا، ەندى ءبىر ءبولىمىنىڭ وقۋىن دۇرىس وقىماي، اتا- انالارىنىڭ تىرناشتاپ جيعان اقشالارىن كەلسە- كەلمەس شاشىپ توزدىرىپ جۇرگەنىن ەستىپ تە كورىپ تە ءجۇرمىز.
«ءتاتتى الما» داستانى بۇگىنگى جاستاردى ۇرپاعى ءۇشىن يگىلىك، باقىت جاراتۋ جولىندا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تىيمەي قۇلشىنىپ، قيندىقتاردى كەشىپ جۇرگەن اتا- انالارىنىڭ قادىرىن بىلۋگە، ەش قيىنشىلىقسىز شالقىتىپ جۇرگىزىپ قويعان باي- باقىتتى جاڭا زاماننىڭ، وسىنداي زامان ورناتقان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن ۇكىمەتتىڭ شىنايى قامقورلىعىنىڭ قادىرىن بىلۋگە، قوعامدى، ءومىردى تەرەڭ تۇسىنۋگە جەتەلەيتىن اسا اسقاق يدەيالى شىعارما.
سايىپ كەلگەندە قۇماربەك اعانىڭ «ءتاتتى الماسى» ءتىلى وبىرازدى، قاراپايىم ءارى جاتتىق، وقىرماندارعا ەرەكشە ۇعىمدى شىعارما. ىقشام ايتىلعان ءبىر ءۇيلى جاننىڭ ايانىشتى كەشىرمەسىنىڭ سۋرەتى سىزىلعان ءاربىر شۋماقتان، وقىرمانداردىڭ جۇرەگىنە تىكە اسەر ەتەتىن، كوزگە جاس ىركىلتەتىن ەلجىرەگەن سەزىمدەر توگىلىپ تۇرعانىن بىلەسىز. دۇنيەدە ادام بالاسى بار جەردىڭ ءبارىن دە ارينە قايىرشى بار، ءبىراق قايىرشىنىڭ ءتۇرى كوپ، ءبىرى جان باعۋعا شاماسى جوق كەمتار بولسا، كەيبىرەۋى جالقاۋلىقتان قايىر تىلەيتىنى دە بارشىعار. مىنا «ءتاتتى الما» داعى قادىردىڭ قايىرشىعا اينالۋى ولارعا مۇلدە ۇقسامايدى. ول پەيىلى تار دۇنيەقور ەرەكشە جاۋىز بايدىڭ قىساسىنان، بىلايشا ايتقاندا قوعامدىق ادىلەتسىزدىكتەن ەرىكسىز قايىرشىعا اينالادى. بۇل وسى شىعارمانىڭ وقىرمانداردىڭ جان دۇنيەسىنە تەرەڭ اسەر ەتەتىن ەڭ نەگىزگى ارقاۋى دەسەك قاتە بولمايدى. بۇل داستاننىڭ وقىرماندار جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الۋىنىڭ سەبەبى: ءدال جوعارىداعىداي وقيعاعا تەرەڭ يدەيالارعا قۇرىلعان جازۋ شەبەرلىگى مەن وقىرمانداردىڭ وي جۇيەسىنە تىكە اسەر ەتەتىن وتە قويۋ سەزىمدىك بوياۋ بەرە العان ءتىل شەشەندىگى ەكەنى انىق.
اقىن- جازۋشىنىڭ جازۋ شەبەرلىگى تۋرالى ءسوز اشقاندا مىناداي ءۇش ۇعىمدى تەورياشىلار ۇنەمى ايتادى.
ءبىرىنشى:ۋاقيعانىڭ شىنايىلىعى،
ەكىنشى:كوتەرگەن يدەيانىڭ تەرەڭدىگى،
ءۇشىنشى:ءتىلىنىڭ وبىرازدىلىعى بۇل شىعارماشىلىق تۋرالى ايتىلعان قورتىندى ەكەنى انىق. قۇماربەك اعانىڭ ولەڭدەرى بولسىن، داستاندارى بولسىن، وسى ايتقان جازۋ شەبەرلىگىنىڭ ۇلگىسىنەن شەتتەمەيدى، رەيال ومىردەن بايقاعاندا تۇرمىس بوياۋى قانىق، كوتەرگەن يدەياسى تەرەڭ حالىقتىق تىلمەن جازىلعان شىعارمالار حالىقتىڭ قالاۋىنان شىعىپ، ولاردىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الادى.
قۇماربەك اعانىڭ ولەڭدەرى بولسىن، داستاندارى بولسىن، وسى ايتقان جازۋ شەبەرلىگىنىڭ ۇلگىسىنەن شەتتەمەيدى. «ءتاتتى المانىڭ» تاتتىلىگى ءدال وسى جەرىندە. رەيال ومىردەن بايقاعاندا تۇرمىس بوياۋى قانىق، كوتەگەن يدەياسى تەرەڭ، حالىقتىق تىلمەن جازىلعان شىعارمالار حالىقتىڭ قالاۋىنان شىعىپ، ولاردىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الادى.
ادەتتە ادامدار ۇلىلىقتىڭ، بيىكتىكتىڭ قاراپايىمدىلىقتان تۋاتىنىن بىلە بەرمەيدى. جىلتىر سوزدەرمەن ۇقساتۋلاردى بەتالدى تىقپالاپ، كوپ قولدانعان شىعارمالاردى شەشەندىككە بالايدى. سويلەم جۇيەلى قۇرىلىپ، تىڭ سوزدەر ارقىلى جۇتىندىرىلسا، سويلەمدەگى ايتىلعان وي وقىرمانداردى تولعاندىرا السا، بۇل ارينە شەبەرلىك ءارى شەشەندىك بولارى انىق.
مەن قۇماربەك اعانىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىن وقىعانمىن، «دوستارعا» دەگەن ولەڭىن جاتقادا بىلەمىن، بۇل كىسىنىڭ ولەڭ- داستاندارىن قينالماي وقيسىڭ، بۇل شىعارماداعى سويلەمنىڭ وتە جاتتىق، تىلگە جەڭىل قۇرىلعانىن دالەلدەيدى. شەشەندىك دەگەن بۇدان ارتىق بولماسا كەرەك.
الداعى جەردە قۇماربەك ساقارين اعامىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ حالىق جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنەن تەرەڭ ورىن الىپ، قالىڭ وقىرماندارعا تىرلىك جولىنىڭ كۇدىرلىگىن ۇعىندراتىن وقۋلىق بولا بەرەتىنىنە سەنەمىن.
سوڭىندا قۇماربەك اعانىڭ 80جىلدىعىن ۇيىمداستىرعان ازاماتتارعا شىن جۇرەگىمنەن راحىمەت ايتىپ، العىس بىلدىرەمىن.
