ۋاقىت اققان جۇلدىزداي نەتكەن تەز، ايدىك اقىن قۇماربەك ساقاريننىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 26 جىل ءوتىپتى. 2022-جىلى 80 جاسقا كەلدى.

1956-جىلدان 1959-جىلعا دەيىن ءۇش جىلدا التاي ايماقتىق ورتا مەكتەپتەن وقىتۋ بىتىرگەن، ۋەنيۆەرسيتەت تابالدىرعىن قاتار اتتاعان اقىن، ابدەنباي باجاي ۇلى، شاكەن وڭالباي ۇلى، دۋتان ساكەي ۇلى، كوبەن اسقار ۇلى، قالتاي شال ۇلى، جۇماجان ءابىلعازى ۇلى، شامەن يسا ۇلى، بايتىك دۇيسەباي ۇلى، بەردىبەك قۇرجىقاي ۇلى، سارقىتجان اقمادي ۇلى، قابىل ىبىراي ۇلى، قۇماربەك ساقاري ۇلى، وسىلاردىڭ قاتارىندا قالام ۇستاپ جۇرگەن ءوزىمدى قوسسام قاتارىمىز ءبىر شوعىر ەدى. قازىر شاكەن، كوبەن ۇشەۋىمىزدەن باسقانىڭ ءبارى دە ارامىزدا جوق.

اعىپ كەتكەن وسى جۇلدىز تۇلعالارىنىڭ ارتىندا ولەڭمەن ونەردەن ورناتىپ كەتكەن اسقاق ەسكەرتكىش، ودان تارالعان جارىق ساۋلەلەر بۇگىندە ءتىرى جۇرگەن بىزدەردىڭ جانە ونەر سۇيەر حالىقتىڭ سانامىزدا وشپەستەي جالىندى جارىعىمەن جاڭعىرادى.

قۇماربەك ساقارينمەن باستاۋىش مەكتەپتەن تانىس ەدىم، 1952-1953-وقۋ جىلىندا قابا اۋدانىندا مۇعالىمدىك قىزمەت ىستەيتىن اعامىز ءابدىراقىماننىڭ جانىنا بارىپ اۋداندىق تولىق باستاۋىش مەكتەپتەن 5- كلاس وقىدىم، قۇماربەك ەرلەر 4- كلاسىندا وقىدى. قۇماربەكتىڭ اپەكەسى بوشەن ءبىزدىڭ كلاستىڭ كلاسكومى ەدى. قۇماربەك اپەكەسىن ىزدەپ ءبىزدىڭ  قىزدار كلاسىنا كوپ كىرىپ- شىعىپ ءجۇرىپ كوزگە تۇسەتىن. ءۇستى- باسى توزىڭقى، ەبدەيسىز، وعان قاراماستان تىم جالىندى، مازاسىزدىعى تۇرقىنان شىعىپ تۇراتىن.

جەمەنەيدەن كوشپ كەلگەن ءبىزدىڭ سەميا قالاداعى ىستەفان دەگەن ورىستىڭ قوراسىنان ەكى بولمەلى تاقتايلى ءۇيىن مايعا الىپ وتىردىق. سۋدى قوراداعى قۇدىقتان ىشۋگە تۋرا كەلىپ، اكە-شەشەمىز قۇدىقتان سۋ ىشپەي 4-ايعا دەيىن جايىلما جاقتان قول شانامەن قار جانە مۇز تاسىپ ىشتىك. 4-ايدا قار- مۇز ەرىپ كەتىپ ىشەتىن سۋ ءۇشىن، قالانىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعىندا ‹‹جاڭا قالا›› دەپ اتالاتىن ورنىنان دۇزبەنبەت دەگەن مۇعالىمنىڭ سالدىرىپ قويعان جاڭا تامىنا كوشىپ كىردىك، قۇماربەكتىڭ سەمياسى كورشىلەس بولدى. ساباقتان بىرگە قايتامىز. سوندا قۇماربەك:

_ ەي، ءابدىراقىمان مۇعالىمنىڭ باۋىرى، _ دەپ ايعاي سالادى. مەن اپەكەم مەن بوشەنگە تىعىلامىن. ول قورقىنىشتار ءار كۇن جالعاسادى. ءابدىراقىمان اعامىز قۇماربەكتىڭ كلاسىنا ەسەپ وتەتىن. اعامىز ماعان 4-كلاستىڭ كلاس جۋرنالىنا ءوزى جوقتاما جاسايتىن بەتكە بالالاردىڭ اتىن كوشىرىپ بەرۋدى ايتتى دا، ءبىر بەت قاعازعا كوشىرىلگەن بالالاردىڭ ات ءتىزىمىن بەردى دە:

_ قاراشى، مىناۋ قۇماربەك تەنتەكتىڭ جازعان ءتىزىمى، جازۋى قانداي ادەمى ونىڭ، _ دەدى.

مەن ءتىزىمدى قاراپ جازىپ وتىرىپ قۇماربەكتى وزىمشە وبىرازدادىم. قۇماربەكتىڭ سول ءبىر وقۋ جىلىندا ويىمدا قالعان وبىرازى وسىنشالىق. مەن 6- كلاستى التاي ورتا مەكتەبىندە وقىدىم (اۋدانداردا وندا ورتالاۋ مەكتەپ جوق). قۇماربەك 1955-1956- وقۋ جىلىندا التاي ورتا مەكتەبىنە كەلىپ 7-كلاس وقىدى.

مەكتەپ الاڭىندا كەزىگىپ قالدىق. وندا ايالداپ امانداسۋ قايدا؟ مەندە ءۇن جوق.

_ ءاي، ءابدىراقىمان مۇعالىمنىڭ باۋىرى، وسىندا وقيسىڭ با؟ _ دەپ جانىمنان جۇرە سويلەپ وتە شىقتى. وسىلاي باستالعان تانىستىق التاي ورتا مەكتەبىندە بىرگە بولعان ءۇش جىلدا تەرەڭدەپ جۇعىستىققا بارا العانى جوق. ءبىز ءبىر زالدىڭ ىشىندە، ىرگەلەس كلاستا وقيتىن ەدىك. قۇماربەك ساباقتاستار ورتاسىندا جالىندى، وتكىر، سوزشەڭ، ءسوزى يۋمەرلى، تاقپاقشىل، كەيدە ۇرىنشاق ەكەندىك داقبىرتى تارالىپ تۇراتىن. قۇماربەكتىڭ ‹‹التاي ورتا مەكتەبى›› دەگەن ولەڭىندە ءوزى تۋرالى:

بىلمەدىم بە ەركەلەپ،

ەسكە الدىم سول جىلدى الىس.

قۇماربەگى تەنتەك ەد،

مۇعالىمى سىنداعىش.

ەسەيەر كىم قاتەسىز،

قاتەلىگىم مول شىعار.

وسكەندىكتەن اكەسىز،

اۋزىم بالكىم زور شىعار، _ دەپ وزىنە باعا بەرگەنىندەي، سول جىلدارداعى ونىڭ مازاسىز داقپىرتىمەن ەسىمدە قالىپتى.

كوز الدىمدا ونىڭ ۇستىندەگى دەنەسىنە شاقسىز كونە توزىڭقى كيىمدەرى مەزگىلدەرگە ۇيلەسىمسىز كورنەتىن. سولاي جالىنداپ تۇرعان جاس ورەننىڭ كەلبەتىنەن ەشبىر جاسىقتىق بايقالمايتىن ەدى.

قۇماربەكتىڭ ‹‹ومىرگە قادام›› دەگەن ولەڭىندە:

الماي جاتىپ اق شىنداي كەتىلگەن،

التى جاستا اكەسى ولگەن جەتىم ەم.

سىنىق كوڭىلىم، قايدا اپارسام وسپەگەن،

اكە ورنىنا قايعى ءسۇيىپ بەتىمنەن، _ دەپ باستالاتىن ونىڭ وسى جەتىم ءومىرىنىڭ ايعاعى ەدى.

التاي ورتا مەكتەبىن بىتىرەتىن 1958-1959- وقۋ جىلدارىندا ءوزىنىڭ اقىندىق تالانتىن تانىتا باستاپ، ساپيوللا باياندى مۇعالىممەن بىرگە مەكتەپتىڭ ويىن- ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ ءان سوزدەرىن جازا باستاعان.

1959-جىلى كۇزدە قۇماربەك شينجياڭ داشۋەنىڭ ءتىل- ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى.

كەشە عانا قۇلىنداي قۇلدىراڭداپ جۇرەتىن بالالىق كۇندەر سيرەپ، اجەپتاۋىر باسىلىپ بوي تارتىپ، امان- سالەمى ورنىعىپ قالعان قۇماربەكپەن وسى داشۋەنىڭ قويىنىندا ءتورت جىل دوستاسىپ وتتىك. بايتىك دۇيسەباي، شامەن يسا، ءتىل ينسيتوتىندا وقيتىن دۋتان ساكەي ءجيى ارالاسىپ تۇردىق.

وتكەن شاقتان سويلەۋ قازىر قيىن- اق، ارمان ۇمىتكە تولى جاستىق جالىندى شاقتىڭ جانىمىزعا جىلۋ، جۇرەگىمىزگە نۇر بەرگەن، ويلارىمىزدى جالعاپ، ءورىسىمىزدى كەڭەيتكەن، ايدىنى قۋانىشقا تولى جان داريامىز تولىقسىعان وسى شاقتارىمىز جونىندەگى ەستە قالعاندار تىم ماردىمسىز، جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەردىڭ بولماعانى وكىنتەدى. ءومىر اتتى كىتاپتىڭ وسى ءبىر ءماندى شاعىنىڭ بەتتەرى اق قالعانداي ءىشىم ۋداي اشيدى.

وتكەن عاسىردىڭ سول 60-جىلدارى تىم اۋىر ەدى. سولاقاي ساياسات، وقۋ سالماعىمىز اۋىر (ساباق ۇيعىر جانە حانزۋ تىلدە وتىلەدى). تۇرمىس تىم كەدەي، زور سەكىرىپ ىلگەرلەۋ دەيتىن ەڭبەك مىندەتىمىز تاعى بار، زات جوق ءارى نورمالى. وسىنداي بولسادا تىرىسىپ وقىپ، ءوز جانىمىزدى رۋحي ازىقتارمەن جاماپ، ءانىمىزدى ايتىپ، ولەڭىمىزدى وقىپ، ءبىر- بىرىمىزگە كۇش قۋات بولاتىنبىز.

قازاقشا ادەبي باسپالاردان ‹‹ادەبيەت- يسكۋستۆا›› (قازىرگى شۇعىلا)، شينجياڭ گازەتى. ونىڭ ماردىمسىز ادەبيەت بەتى بار، باسقا قولىمىزعا ەشتەمە ىلكپەيتىن. قاداۋ- قاداۋ قازاقستاننان باسپالارىنان كەلگەن ادەبي- كىتاپتاردى قولدان- قولعا وتكىزىپ پايدالاناتىنبىز. التاي كىتاپحاناسىنان 59-جىلى 8-ناۋرىزدا سوندا ماعان تانىس بولىپ جۇرگەن قازىرگى جۇبايىم ءسادۋاقاس ‹‹جاس قانات›› ولەڭدەر جيناعىن (قازاقستان اقىندارىنان) شامەننەن بەرىپ جىبەرىپتى، تالاسىپ وقىپ جۇردىك. قۇماربەك ماعان:

_ سەن ماتەماتيكانىڭ تەڭدەۋلەرىن شەشىپ، فيگۋرالارعا تالداۋ دالدەۋ جۇرگىزسەڭدە ولەڭ وقىعانداي سەرگيسىڭ، ول ءتىپتى جەتكىلىكتى. ‹‹جاس قاناتتى›› ماعان بەرىپ تۇر، _ دەپ يەلەنىپ ءجۇردى. 1961-جىلى دۋتان وقۋ ءبىتىرىپ ىلەگە بولىنگەندە سول الىپ كەتتى.

‹‹جاس قانات جيناعىن›› قۇماربەك جاتقا سوعاتىن. ءبىر كۇنى اسحانادان جاتاعىمىزعا شاۋگىممەن شاي كوتەرىپ كەلە جاتسام (كەزەكشى ەدىم)، قولدارىندا قۇرعاق مومالارى بار ءبىزدىڭ باندەگى اقان مەن قۇماربەك كەزىگىپ، ىدىسىمىز جاتاقتا قالىپتى، شايدى سەندەرمەن ىشەيىك دەپ، مەنىمەن بىرگە ءبىزدىڭ جاتاققا كەلدى. ءبىز ءۇش قىز ەكى پارتانى بەتتەستىرگەن تاماق ۇستەلىمىز بار جاعالاي وتىردىق. تەرموسقا بىقتىرعان شاي ءالى جاقسى شىقپاپتى دەپ ەدىم، سوندا قۇماربەك ورنىنان تىك تۇرىپ:

داستارقاندى جايدىڭداعى، قىزاردىڭ سەن كۇلىمدەپ،

بۇزىلادى- اۋ شايدىڭ ءدامى، ءسۇت جوق بولدى بۇگىن دەپ.

ايتپاق ەدىڭ سەبەبىن دە، ايتقىزبادىم ءبىراق تا،

ماعان ونىڭ كەرەگى نە، ءسۇتسىز ىشپەس شىراق پا ەم.

ساۋلەم، سونى الماشى ويعا، جاقسى بولدى بىتكەنى- اق،

كوڭىلىڭدى قارا شايعا، قۇيا بەرشى سۇتتەي اق، _ دەپ

ولەڭدەتە جونەلدى.

مەن ساسقالاقتاپ:

_ ءۇي، بۇنى قاشان جازدىڭ؟ _ دەپپىن.

-ىزتاي مامبەتتىڭ ولەڭى عوي، ‹‹جاس قانات››تان وقىعام، _ دەدى ول. قۇماربەك ‹‹جاس قانات›› تاعى ولەڭدەردى اۆتورلارمەن سۋداي جاتقا ايتاتىن.

ءبىز ءجيى كەزدەسە المايتىنبىز. وقۋ مىندەتىمىز اۋىر، ۇيرەنۋ جانە ەڭبەك مىندەتتەرىمىز بار. اپتاسىنا ءبىر كۇن جەكسەنبىدە تولىق دەم المايمىز، پاكۋلتەتتەردىڭ اراسى الىس. تاماق ۋاقىتىندا ۇلكەن ىستالاۋيدا امانبا، امان دەسىپ قالامىز. كەيدە باسقا جوعارى مەكتەپتەردەن ساباقتاستارىمىز ىزدەپ كەلەدى. بىرىگىپ قالساق قۇماربەك ىلعيدا ‹‹جاس قانات›› تان باسقادا قاسىم امانجول، قاميت ەرعاليدان ولەڭدى جاتقا سوعاتىن. قىرانشا ءدۇر سىلكىنىپ، ورتانى ءبىر ءوزى تولتىرىپ، قاسقا ماڭدايى جارقىراپ وقي جونەلەتىن. وبىرازدى، يۋمەرلى ولەڭدەردى كوپ جاتتايتىن. ءتىپتى كەيدە رومانداردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ اسەرلى مىنەزدەمەلەرىن جاتقا سوعاتىن.

اقىن دۋتان ساكەي ۇلىنىڭ ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبىر قىزعا ارناپ جازعان ‹‹ءبىر قىزدى كورگەنىمدە بۇلدىرشىندەي›› دەگەن ولەڭى 57- جىلى ‹‹ادەبيەت يسكوستۆادا›› باسىلدى. ول قىز قۇماربەكپەن كلاستاس (ورتا مەكتەپتە) داشۋەگە دە بىرگە باردى. دۋتاندا ۇرىمجىدە ستۋدەنت، قايتا جاناسۋدىڭ قامىندا بولىپ، سوڭىندا نە داۋىر كەلىسپ تە قالعانداي بولىپتى. قۇماربەك دۋتانعا تىلەكتەس ورىندا جۇرەدى عوي، ءبىراق وسى كوزگە تۇسە بەرەتىن قىز ۇزاماي دەنە تاربيە ساباعىن بەرەتىن ءبىر××وقىتۋشىمەن ارالاسىپ كەتتى دەپ ەستىلدى. ءبىر كۇنى تاماق ىشەتىن ۇلكەن زالدىڭ الدىندا تۇراتىن حابارلاندىرۋ جازاتىن قارا تاقتاعا ءبىر شۋماق ولەڭ جازىلىپتى. قۇماربەك جازعان ەكەن، ءبىراق ءوشىرىلىپتى دەپ ەستىلدى.

×× ەسىڭدەمە كەشەگى ءومىر، 

كەلەمىز كۇننەن كۇنگە وسە كوڭىل.

الدىڭىز ‹‹ءتاي جي چۋاننان›› نەشە ءنومىر؟

قۇماربەك جازسا ×× قىزعا نارازى بولىپ جازعان عوي دەپ ويلادىم دا، ەرتەسى كەشكى تاماققا شىققاندا، زالدىڭ الدىندا قۇماربەكتى توسىپ تۇرىپ كەزىكتىم.

_ نەمەنە، ولەڭ جازاتىن جەر تابا المادىڭ با؟ قارا دوسكاعا وسىنداي ولەڭ جازىپ بالا بولىپ كەتتىڭ بە؟ _ دەدىم.

_ ولەڭ مەنىكى، ءبىراق دوسكاعا مەن جازبادىم، كىم ايتىپ ءجۇر؟ _ دەپ مويىندامادى. مەندە قۋزاپ كەتپەدىم.

_ وزىنەدە سول سۇلۋىمنىڭ، _ دەپ كۇلىپ قويدى.

ول جىلدار ءبىزدىڭ ارامىزدى جالعاپ تۇراتىن كۇش ارينە ونەرگە، ولەڭگە دەگەن قۇشتارلىق پەن تالعامپازدىق ەدى. باس قوسقانىمىزدا سىرت كوزدەر بىلە بەرمەيتىن ءومىردىڭ قيا جولدارىندا كەزىكتىرگەن قاداۋ- قاداۋ قۋانىشىمىزدى، كوڭىلسىزدىگىمىزدى بۇكپەي وڭاشا وتىرىپ سىر توگەتىنبىز. ازىلمەن اڭگىمە انگە ۇلاسىپ ورنەكتى ولەڭ، ادەمى اندەر شىرقالىپ كەتەتىن. تىم جۇپىنى تۇرمىسىمىزدى وسىلاي بايتىپ، جاس داۋرەنىمىزدى  ماعىنالى، كوڭىلدى وتكىزۋگە تىرساتىن ەدىك.

قۇماربەك ول كەزدە اتى بار اقىن بولماسادا ولەڭگە وتە تالعامپاز، ويى بىزدەن وزىق، سەزىمى نازىك تە تەرەڭ، ءارى سەرگەك تانىمى بار، تاۋەلسىز، ءوز الدىنا كوزقاراسى بار دوسىمىزدىڭ ءبىرى ەدى.

جىگىتتىك اساۋلىعى دا بار، ساقتانا المايتىن قىزبالىعى، سەسكەنبەي سويلەيتىن ەرلىگى دە بار ەدى. جۇرەگى جومارت، جالىندى جاستىعى قوسىلىپ، كەيدە وقىس اۋىر سوزدەردى تارتىنباي ايتا سالاتىن.

قوعامدىق ورتانىڭ جاعدايىنا اسا قىراعى قارايتىن مەزگىل بولسادا ونىڭ توتەسىنەن تۇسە بەرەتىن كەزى دە بار ەدى. ءسۇيتىپ ادامداردىڭ دا، ورتانىڭ دا كوز تۇرتكىسىنە ءىلىنىپ قالاتىن. كەيبىرەۋلەر ونىڭ جىرلارىنان بۇرىن بۇرقىراپ جۇرەتىن ‹‹ەرسى›› سوزدەرىن بۇرىنىراق اۋىزعا الاتىن.

1962-1963 - وقۋ جىلىنىڭ كوكتەم ايلارىنان باستاپ ‹‹لەيفىڭنان ۇيرەنۋ››، ‹‹تۇزەتىمپازدىققا قارسى تۇرۋ›› قيمىلدارى ءجۇرىلىپ، شەتتىڭ كىتاپتارىن وقىماۋ، راديو، ۇگىت حابارلارىن تىڭداماۋ، ‹‹ءۇش قىزىل تۋعا›› پايداسىز سوزدەردى سويلەمەۋ قاتارلى ساياسي يدەيالىق جاقتان تالاپتار قويىلدى. اۋىزى ۇشقىر قۇماربەككە ءبىر كەزىگۋدى ويلاسام دا، ىزدەپ بارا المادىم. ءبىر كۇنى توپتىق قايناق سۋ الاتىن سۋحانادان تەرموس كوتەرىپ جۇرگەن 64- جىلدىق ادەبيەت كلاسىنداعى (قۇماربەكتىڭ كلاسى) جەرلەسىمىز عالىم زاكاريا ۇلىنا كەزىگىپ قالدىم. امانداسىپ تۇردىق، ولاردا دا ۇيرەنۋ ءجۇرىلىپ جاتقانىن، قۇماربەككە پىكىرى بارىن ايتتى. 

عالىمعا: «اقىلىڭدى ايتىپ قوي، كەمشىلىگى بولسا ءوزىن سىنداسىن، ءبىز بولساق مەكتەپ ءبىتىرۋ الدىندا تۇرمىز. سەندەردىڭ ءبىر جىلدارىڭ قالدى، امان- ەسەن ءبىتىرىپ شىعىڭدار ەندى» دەگەن بولدىم.

ول ماعان قۇماربەك جونىندە نەگە ايتتى دەپ ىشتەي الاڭداپ قالدىم.

ءبىزدىڭ جاتقان جاتاعىمىز مەكتەپكە بەلگىلى ‹‹اۆتوبوز جاتاق›› دەلىنەتىن تەرەزەسى شاعىن كوشەگە قاراپ تۇراتىن. ءبىز 1- قاباتىندا جاتامىز، شاعىن كوشەدەن ادامدار بازارعا سابىلىپ ءوتىپ جاتادى. ءبىر جەكسەنبى كۇنى كوشەگە قاراپ تۇرعان تەرەزەنى قاتتى- قاتتى قاقتى. جاتاقتاعى قىزدار ءبارىمىز قارادىق.

_ قاپيپا، سەنىڭ ادەبيەتتەگى لاۋشاڭىڭ ەكەن، _ دەدى قىزداردىڭ ءبىرى. قاراسام قۇماربەك ەكەن. قولىمەن يشارات ەتىپ سىرتقا شاقىردى. جۇگىرىپ شىقتىم، كورىسپەگەلى كوپ بولسادا ول ماعان- سالەم جاساماي:

_ ءجۇر سەكراتار، مەنى اڭدىمايسىڭ با؟ مەن كوشەگە كەتىپ بارامىن، _ دەدى. شاماسى عالىم ماعان كەزىككەنىن ايتقان بولار دەپ ويلادىم.

_ امان- سالەم قايدا؟ _ دەپ وزىمشە ۇرىسا جونەلدىم، _ سوزىڭە يە بولمايسىڭ، ورىن تالعامايسىڭ، اۋىزىڭ تەز، جاعدايدى مولشەرلەۋ كەرەك قوي، _ دەپ جاتىرمىن.

_ ۇرىسپاشى، ءورت قويىپ، پوچتا تونامادىم، قۇماربەكتىڭ قۋ ءسوزى كىمنىڭ باسىن جارادى؟ مەن بازارعا كەتىپ بارامىن، شىقپايسىڭ با؟ _ دەدى ماعان. ول 5-ايدىڭ ءىشى بولۋ كەرەك. ويتكەنى، اۋلاداعى قارا اعاشتار بۇرلەپ كوگەرىپ تۇرعان كەزى ەدى. قۇماربەكتەن ۋنيۆەرسيتەت ىشىندە ەڭ سوڭعى رەت كەزدەسۋىم وسى بولدى.

ءبىز ەمتيحان تاپسىرىپ بولىپ ءبىر ايلىق پراكتيكاعا (گانگۋ ورتا مەكتەبىنە) بارىپ، شونجىعا ءبىراي ەگىن وراعىنا بارىپ، 7-ايدىڭ اقىرى قىزمەتكە ءبولىنىپ مەن التايعا كەتتىم.

سۇراستىرسام قۇماربەكتى مەكتەپ جازدىق دەمالىستا ەڭبەك ىستەۋگە الىپ قالىپتى دەپ ەستىدىم. ءبىز سول بەتى كەزدەسە الماي كەتتىك.

1963- جىلى 8-ايدا شىڭگىل اۋداندىق ورتا مەكتەپكە قىزمەتكە ءبولنىپ باردىم. شەت اۋدان، ماشينا بارمايدى، كوكتوعايدان ات، تۇيەمەن شىعىپ ارەڭ جەتتىك. پوچتا اتپەن ايىنا ارەڭ بارادى.

64-جىلى قۇماربەك مەكتەپ ءبىتىردى. نە بولدى ەكەن، قايدا ءبولىندى ەكەن دەگەن ويلار كوڭىلىمدى مازالايتىن. 65- جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن حابار الا المادىم. شينجياڭ داشۋەنىڭ فيزيكا پاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، جالەل دەيتىن ستۋدەنت بىزگە ءبولىنىپ كەلدى. سۇراسام، ‹‹سىندالىپ ءجۇرىپ وڭتۇستىككە ءبولىنىپتى دەپ ەستىگەم ول جىندىنى، ءبىراق كەزىكپەدىم›› دەدى ماعان. ءىشىمدى ءبىر تارتىپ قويدىم.

65- جىلدىڭ قىسقى ءبىر ايى (قار جاۋعان كەز ەدى ايتەۋ). ساباق ءوتىپ شىعىپ كەڭسەگە كەلسەم، جوزىمنىڭ ۇستىندە ءبىر قولدان جاسالعان سارى قاعاز كونۆەرت جاتىر ەكەن، دەرەۋ ادىرىسىنە قارادىم.

قاپيپا مۇعالىمگە. اقتاۋ اۋدانى ورتا مەكتەپ، ودان چيسىلا، ادام اتى جوق. اقتاۋ قايسى ايماقتىڭ اۋدانى ەدى؟ ساسقالاقتاپ قالدىم. وندا حاتتى ابايلاپ اشامىز. ادىرەسى قازاقشا جازىلىپتى. حاتتىڭ فورماسى تانىس سياقتى، اقتاۋدىڭ اتۇشقا قارايتىنىن ويلادىم دا، ءبىزدىڭ كلاستان اتۇشقا بولىنگەن قازاق بالا جوق ەدى، قۇمىلعا تەك اقان كەتكەن. تاڭدانىپ تۇردىم دا حاتتى اشتىم.

دەرەۋ اياعىنا قارادىم. سالەممەن وماراحۇن دەپتى. ەندى قورقايىن دەدىم. مەن تانىمايتىن قايسى ۇيعۇر؟ وڭتۇستىككە كەتكەن ۇيعۇر ساباقتاستارىمدى ەسىمە السام، تاش ماممەت، تۇرسىن ەمەن، ابدىرەيىم، مامەتجان.... ءتىپتى وماراحون دەگەن تانسىم جوق قوي. جازىلعان حاتتىڭ اراسىندا ولەڭ شۋماقتارىنا كوزىم ءتۇسىپ، دەرەۋ قۇماربەكتى ەسىمە الدىم. حات فورماسىن دا تاني كەتتىم.

سالەم دەپ باستالعان حات:

باسىما كيگەن اق قالپاق،

ويۋلاپ شەتىن سىرعىزعان.

مەنىڭدە باسىم جاپ- جالپاق،

ايىرمام قايسى قىرعىزدان.

وسى شۋماقپەن باستالعان حات (حات ساقتالماعاندىقتان مازمۇنىن جازبادىم)، «امانبىسىڭ، مەنى ىزدەمەدىڭ بە؟ ۇرساتىن سەن جوق، مەن ەمەن- ەركىن ويناپ كەتە بەرىپ وسى جەردەن ءبىراق شىقتىم. بۇل كىم دەرسىڭ، سەن مەنى، مەن سەنى %99 تۇسىنەتىن جان، قىرعىزدار اراسىندامىن.»

مەنىڭ اتىمدى دا جازباپتى، حاتتى وقىپ ءارى ساعىنىپ ءارى الاڭداپ جۇرەتىن دوسىمنىڭ وسىنداي زاماندا ءىش تارتىپ مەنى ىزدەگەنىنە كوڭىلىم بۇزىلىپ، كوزىمە جاس كەلدى. ونىڭ اكەسى جوق، قورعانسىز ەدى، قاشاندا بىرگە جۇرگەندە ونى كوڭىلمەن بولسادا قامقورلىققا بولەگىم كەلىپ تۇراتىن. قاراشى ەندى ەلدەن الا تىم الىسقا كەتتى. جالعىز كەتتى، ونى ىزدەپ كىم بارادى؟ حات جازاتىندار بارما؟ ايتەۋ ءبىر سەزىم مەنى اشتى مۇڭعا باتىردى. مۇعالىم ەكەنىن، اقتاۋدا ەكەنىن، ساعىنىپ جۇرگەنىن ءبىلدىم.

حاتتى كوپ رەت وقىدىم. ءبىراق وسى حات ماعان جۇك بولدى، ساقتاۋعا بولمايدى، كەڭسە سەنىمسىز، ۇيگەدە اپارۋعا بولمايدى (جولداسىم زاڭ ورنىندا ىستەيدى. ول ماعان قارىم- قاتىناسقا، حات- شەككە، ءسوز ارەكەتكە ساق بولۋدى ايتاتىن. ءتىپتى ول بۇل ورتا سەنىڭ ەمىن- ەركىن ستۋدەنتتەرىڭنىڭ ورتاسى ەمەس دەپ ەسكەرتەتىن). اتى-ءجونى ءتىلسىم بۇل حاتتى ەكى كۇننەن سوڭ سۋىرمادان الىپ ورتەپ جىبەردىم. وسى قورقىنىشپەن قايتارىپ حات تا جازبادىم.

1977-جىلى ۇلىم سايران ناۋقاستانىپ، ۇرىمجىدە شينجياڭ مەدەتسينا 1- دوحتىرحاناسىندا جاتتى. جولداسىم ءسادۋاقاس ەكەمىز ءۇرىمجى كەن ىستەر مەكەمەسىنىدەگى قايىن اعام قۇسىماننىڭ ۇيىندە جاتىپ بالامىزعا قارادىق. ءبىر كۇنى دوحتىرحانادان تۇسكى تاماققا قايتىپ، جاتقان ۇيىمىزگە كەلسەك (عيماراتتىڭ 2- قاباتىندا ەدى)، ەسىك اشىق تۇر، زالدان دابىرلاپ سويلەسىپ جاتقان ادامداردىڭ داۋىسى ەستىلدى. ءسادۋاقاس ماعان ۇيدە قوناق بار ەكەن ەدى. از ايالداڭقىراپ ۇيگە كىردىك. ءتور الدىنداعى جوزىدا ءبىر توپ ادام شاي ءىشىپ جاتىر ەكەن.

_ اللا، قاپىش، قايدان شىعا كەلدىڭ؟ _ دەپ بىرەۋ ماعان قاراي ۇمتىلدى. قاراسام قۇماربەك ەكەن. ول ءۇي ىشىندەگى ۇلكەن- كىشىگە، ەشكىمگەدە قاراماي تۇپ- تۋرا كەلىپ مەنى قۇشاقتادى.

_ بارمىسىڭ، امانسىڭ با؟ _ دەپ سويلەپ جاتىر. ءبىراق مەنى بوساتپادى. قايىن اعا، جەڭەشەلەرىمنەن قىسىلىپ كەتتىم. وندا ەر مەن ايەلدىڭ قۇشاقتاسىپ امانداسۋى جوق قوي. تىم- تىم ەرسى قىلىق سياقتى.

_ ءۋاي، امانسىڭ جارقىنىم، ءوزىڭ قايدان پايدا بولدىڭ؟ _ دەي بەردىم.

_ بابۋ، امانسىڭ با؟ _ دەپ سادۋاقاسپەن قول الىسىپ امانداستى.

شاي ءىشىپ وتىرعان توپتىڭ ىشىندە جاۋلىعىن تاماعىنان بايلاعان اق قۇبا كەلىنشەككەدە يەك قاعىپ امانداستىم.

قۇماربەك:

_ قابانىڭ كەلىنى سول اتى ءامىراقان. سالەم جاسا ءامىراقان، _ دەپ قالجىڭدادى. مەن ءامىراقانعا قايتا قول بەرىپ امانداسىپ، قۋانىشىمدى، قارسى الاتىنىمدى ايتتىم.

تىنىشتالىپ شايعا وتىردىق. قۇماربەكتەر قۇلجانىڭ تالدى دەگەن جەرىندەگى كەن ىستەر مەكەمەسىنىڭ اسىل تاس باسىپ كەلگەن ءىرى جۇك ماشيناسىمەن وسى كەن ىستەر مەكەمەسىنە كەلىپتى. تالدىداعى اپەكەسى بوشەنگە بارىپ، اقتاۋعا قايتىپ بارادى ەكەن. قازاق سەميا دەپ ىزدەپ كەلىپ، وسى ۇيدەن شاي ءىشىپ جاتىپتى.

_ قايتۋعا قاتىناستان بەلەت الىپ قويىپ، جۇرگەلى وتىرمىز. ۇلكەن شىنى اكەل قاپىش، ءامىراقان نان شىلايدى، _ دەدى ماعان. قۇماربەك قالجىڭداپ وتىر ەكەن دەسەم، راس ەكەن. ءوز قولىمەن ءامىراقانعا نان شىلاپ بەردى.

سىزدەردى جەتكىزىپ تاستايىن دەپ الگى ماشينانىڭ شوفەرى اسىقتىردى (قاتىناسقا اپارماقشى). ولار جينالىپ جۇرمەكشى بولدى.

بىزگە ءتىپتى ءسوز كەزەگى دە كەلمەدى. نە ايتارىمدى بىلەيمىن، اۋزىما سوزدە تۇسپەدى.

_ وسىندا قونىپ تاڭەرتەڭ ەرتە كەتپەيسىزدەرمە؟ _ دەي بەردىم. اقىرى ولار كەتەتىن بولدى.

ماشيناعا وتىرعالى جاتىپ قۇماربەك:

-قاراشى مىنە، اعالارڭنىڭ ۇيىندە تاعدىر ءبىزدى قيسىنىن تاۋىپ كەزدەستىردى. 15 جىل، 15 جىل وڭاي ما؟ نە كورمەدىك، ءبارىڭدى ساعىندىم! قاپىش، مەن حات جازدىم، سەن جازبادىڭ، شىڭگىلدە بار- جوعىڭدى دا ايتپادىڭ، مەنەن ساقسىندىڭ با؟ ول دا ءجون عوي، ءبىراق مەن سەنى ۇمىتقام جوق. بۋرىلتوعايعا كەلىپسىڭدەر، مەندە قاباعا كەلۋدىڭ قامىندا ءجۇرمىن.

ءسۇيتىپ تۇتقيىل كەزىگىپ، تۇتقيىل قوشتاستىق. كوڭىلدە تالاي سۇراق قالدى. تۇرمەدەن قاشان شىقتى، قاشان سەميالى بولدى، تۇرمىس، بالا- شاعاسى ەشتەمەسىن ايتا المادى. سۇراي المادىم.

سودان 1983-جىلى قابادا 7-ايدا كەزدەستىك. قۇماربەك الماسىپ كەلىپ قابادا ورتا مەكتەپتە ىستەيدى. قاباداعى اعامىزدىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنا بارعانبىز. تويدا بىرگە بولدىق. قۇماربەك ءبىزدى قوي سويىپ قوناققا شاقىردى. ءيا، ول كەش ۇمتىلماستاي كەش ەدى. قۇماڭ اعتىلدى. 64-جىلى مەكتەپ بىتىرگەننەن باستاپ 20 جىلدىق مەن بىلگىم كەلەتىن ءبۇتىن كەشۋلەرىن توكتى-ا ي كەلىپ.

قاسىرەتتى شاقتار ەدى،

كەتتىم سولاي جىراققا.

كوزىمدە ءبىر جاس بار ەدى،

تامىزبادىم ءبىراق تا.

ايتا المادىم سۇيىكتى ءاندى،

وڭ دەگەنىڭ تەرىس بوپ.

كوكىرەكتە ۇيىپ قالدى،

كوزدىڭ جاس بەرىش بوپ.

قۇلپىرعاندا كوكتەم گۇلى،

بۇلت ىدىراپ بۇركەگەن.

قاستارىڭا جەتكەن كۇنى،

سول جاسىمدى ءبىر توگەم (جەز بۇيدا جيناعىنان).

وسى ولەڭىن وقىپ:

_ سونداعى ەسكە العان دوستارىم سەندەرسىڭدەر!

وسىنى ايتىپ ول اۋىر كۇرسىندى. مەندە جىلاپ كەتتىم.

كوڭىلسىز اڭگىمەلەردى دوعارايىق دەپ داستارقانعا وتىردىق. مەن ‹‹ەرۋلىك›› دەگەن ولەڭىمدى وقىدىم:

سول ءبىر جاققا كەتكەندە سەن شەرۋ عىپ،

اياپ ەدىك، اڭساپ ەدىك ەرۋ جۇرت.

ايدىن كولگە ورالىپسىڭ كوكتەمدە،

وسى ولەڭىم وتباسىڭا ەرۋلىك.

كوكتەم ىزدەپ كەتپەپ ەدىڭ ءبىراق تا،

تۇسكەن قۋعىن سەنى ۇشىراعان جىراققا.

ەستىلەتىن ‹‹وڭتۇستىكتىڭ جىرلارى››،

بوز تورعايدىڭ شىرىلىنداي قۇلاققا.

ويلانتا دا، كۇلدىرە دە الاتىن،

وماراحۇن ەدى سەنىڭ ءبىر اتىڭ.

ەسكە الۋشى ەم جىرلارىڭدى جاتقا ايتىپ،

مىنەزىڭدەي ويناق قاعىپ تۇراتىن.

جەتىمدىكتى ەلەمەدىڭ اۋىر دەپ،

شنىقتىردى سەنى نوسەر داۋىل بەك.

ستۋدەنتتىك شاقتارىمدى ساعىنام،

مەن اپەكە، سەن جۇرەتىن باۋىر بوپ. (انا ماحابباتى جيناعىنان) قۇماربەكتىڭ كەشۋلەرىن قۇلاعىمىزبەن ەستۋدىڭ ءوزى بىزگە اۋىر ءتيدى. ءسادۋاقاس ەكەۋىمىز كوزىمىزگە جاس ىركىلپ قۇلازىپ وتىرمىز. كەيدە كۇلىپ قويامىز اراسىندا.

تاماق تا ءىشىلدى، شاراپ تا ءىشىلدى. قۇماربەكتىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنەن، وقىعان ولەڭدەرىنەن جانىمىز شۋاقتاپ جادىراپ قالدىق. ەكى ساعاتقا دەپ كەلگەن قوناعاسىمىز تاڭعا جالعاستى. شىلدەنىڭ قىسقا تاڭى دا اپپاق بولىپ اتىپ كەتتى. اعامىزدىڭ ۇيىنە قايتاتىن بولىپ ورنىمىزدان قوزعالدىق.

_ ءامىراقان ءوز كويلەگىن كيگىزەر، ساعان بەرەتىنىم بار، _ دەپ قۇماربەك كىتاپتارىنىڭ ءىشىن اقتاردى. 

_ مىنانى ءتۇرلى جولمەن تولتىرعانمىن، راديو تىڭداپ دەگەندەي، قادىر مىرزالىنىڭ ولەڭدەرى، _ دەپ ءبىر ەستەلىك ولەڭ بەردى، – ەستەلىكتى التاي گازەتىنىڭ تىلشىلىك ەڭبەگىم ءۇشىن العانمىن، مىنە، _ دەپ جاتىر، _ اق قالعان بەتتەرىن تولتىرىپ تۇرام ءالى. ال مىناۋ- پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعى سەرگەيمەن كىناگينا جونىندەگى جازىلعان داستان، ءوزىم كوشىرگەنىمىن. بۇل ولەڭدەر جانىڭا قۋات بەرەدى. ءسابيت مۇقاننىڭ ‹‹بوتا كوز›› رومانى ۇيعۇرشا، قازاقستاندا باسىلعان. اقتاۋدان الاكەلگەم، ۇيعۇرشا بىلەسىڭ، مەنىڭ ساعان كيگىزەتىن كويلەگىم، _ دەپ قۇشاقتاتتى...

ءبىزدى ۇزاتىپ دالاعا شىقتى، قابانىڭ داليعان كەڭ كوشەسىن ورلەپ كەلەمىز. اپپاق سۇتتەي تاڭ، بەتىمىزگە ەسكەن سالقىن سامال ءبىر ءتۇيىر شاڭ، نە قىلاۋ جوق، تىپ- تىنىش اسپانىندا كوپ- كوك ءتۇپسىز ءموپ-ءمولدىر.

_ وي، دۇنيە- اي، نە دەگەن راحات! ساعىنىش ءشولى ءبىر ساتكە باسىلعانداي، دوستار جانىڭدا، قاراشى مىنا تاڭدى، ماۋجىراپ ءبىزدى ماحاباتىنا بولەپ تۇر ەمەس پە، _ دەيدى قۇماڭ بالاداي جايراڭداپ. حابارلاسىپ تۇرۋعا ۋادەلەسىپ قوشتاستىق.

قۇماربەك 1984-جىلى كۇيتۇن وقۋ- اعارتۋ ينستيتوتىنا الماستى. سول مەكتەپ كىتاپحاناسىنا كەلەتىن ‹‹جۇلدىز جۋرنالىن›› جىبەرىپ تۇردى. وقىپ بولىپ ىشىندەگى قادىر مىرزالىنىڭ ولەڭدەرىن باياعىداعى ەستەلىككە كوشىرىپ الىپ، جۋرنالدى قايتارىپ تۇردىم.

1985-جىلى كۇزدە (10-اي ىشىندە) مەكتەپ قىزمەتىمەن بۋرىلتوعايدان ۇرىمجىگە بارا جاتىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە ەل ورنىنان تۇرماي (ماشينا تۇنىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان)، كۇيتىڭ وقۋ-اعارتۋ شۋەيانىنىڭ سەميالىقتار عيماراتىنىڭ (ىلعي جاتاعان ۇيلەر) الدىنا كەلىپ توقتاپ، قۇماربەكتىڭ ءۇيىن تاۋىپ ەسىگىن قاقتىم. كويلەك- ىشتانمەن قۇماربەك شىعا كەلدى دە، ‹‹كىمدى ىزدەيسڭدەر›› دەپ داۋىستادى. مەن ماشينادان باسىمدى شىعارىپ ‹‹قۇماربەك›› دەپ داۋىستاپ قالدىم.

_ اللا، ءبىزدىڭ قاپىش قوي، تاڭ اتپاي قايدان ءجۇرسىڭ؟ _ دەپ قايتا ۇيىنە كىرىپ كەتىپ، يىعىنا كيىم ءىلىپ قايتا شىقتى. امانداستىق، مەن ورنىن قۇتتىقتاپ جاتىرمىن.

_ ءبىز تۇنىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. اسىعىپ جۇرگەلى تۇرمىز، ءامىراقانعا ءبىر سالەمدەمەم بار ەدى، تاستاپ كەتەيىن دەپ بۇرىلدىم، _ دەپ ەدىم.

_ ءسوزدى قوي، تۇسىڭدەر! _ مەنى قولىمنان تارتىپ جەتەلەگەندەي بولدى. شوفەر وزىنىڭ جۇمىس جايىن ايتىپ ەدى:

_ سەن جۇمسىڭا كەتە بەر، مىنا كىسى قالادى، جۇمىس بار، _ دەدى شوفەرعا. شوفەر ماعان قارايدى. مەنىڭ اكەلگەن سالەمدەمەلەرىمدى ماشينادان تۇسىردىك. ءامىرقان دا كەلدى.

قۇماربەك رەنجىدى:

_ قالىپ ەرتەڭ كەتپەيسىڭ بە؟ ماشينا دەگەن كوپ قوي. دۇنيەدەن اسىعىپ- ۇسىگىپ، قىسىلىپ- قىمتىرىلىپ وتەمىزبە؟ قالشى، _ دەپ زورلاعانداي بولدى. مەن ماشينادان قالسام بولمايتىنىن ايتىپ، اقىرى كەتەتىن بولدىق. ۇيىنە جۇگىرىپ كىرىپ ءتورت شاقپاق اق قانت الىپ شىعىپ، بىرەۋىن مەنىڭ اۋزىما سالدى.

_ ورازاڭدى وسىمەن اش، ءدام دەگەن وسى. جولىڭ بولسىن، قايتاردا توسامىز، كەل، _ دەدى قۇماربەك. مەن قايتارىمدا دا كەلە المادىم. 

1986-جىلى 7-ايدا ىلە قازاق وبىلسىنىڭ ادەبيەت- كوركەمونەر قۇرىلتايىنا كەتىپ بارا جاتىپ، كۇڭگەي اقساقالمەن بىرگە كۇيتىندە ءبىر كۇن ايالدادىق. قۇماربەك ءبىر شىعارماسىن باستىرعالى ۇرىمجىگە كەتىپتى. سەمياسىندا بولىپ امىرقانمەن اڭگىمەلەستىم.

_ وبلىستان قۇماربەكتى وسى ينستيتوتتىڭ وقىتۋعا جاۋاپتى جۋرىنى بولادى دەپ بەكىتۋ تۇسكەن ەكەن، ساباقتاسىڭىز ىستەمەيمىن دەپ تۋلاپ ءجۇر. وندا مىنەز بارىن بىلەسىز. مىنا جانىمىزداعى تام كورشى مىرزاقان قۇرمانباي مۇعالىم مەن ادەبيەت ساباعى جونىندە كەلسىپ قالدى، ۇلى كورشى ءارى ۇلكەن ادام. كەشىرۋ كەرەك قوي. ءوزىڭ قايتاردا كەلشى، قۇماربەكپەن اڭگىمەلەس، سەندەردىڭ تىلدەرىڭدى الادى عوي، _ دەدى ءامىراقان.

_ مىرزاقان اعامەن نەمەنەگە كەلىستى؟ _ دەىم مەن.

_ مەن بىلە بەرمەيمىن، قۇماربەك بەتىڭ- ءجۇزىڭ دەمەيدى. كەشىرەدە سالمايدى، _ دەپ ءامىراقان اشىپ ايتپادى.

_ قۇماربەكتىڭ مىنەزىن بىلەم، جۇرىندىقتى ستەمەسە مەيلى، وعان ارا تۇسپە، ساباعىن ءوتىپ، ولەڭىن جازىپ، كىتابىن وقى، _ دەدىم ءامىراقانعا.

مىرزاقان اعاي ادەبيەت سىنشىسى، قۇماربەك جانىندا بىرنەشە جىل ادەبيەت ساباعىن ءوتتى. اتى بار مىقتى اقىن، ونىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە جانىندا ءجۇرىپ ءتىل قاتقان جوق. ءتىرى ادامدارداعى پەندەشىلىك تاۋسىلمايدى عوي دەپ ويلايمىن وسى كۇندە.

تالانتتاردىڭ ءوز ورتاسىنا وڭاي سيا بەرمەيتىن بەلگىلى ءمارت مىنەز، جومارت جۇرەك، جالىندى دارىن قوسىلىپ، كەيدە وقىس ءسوز ارەكەتىمەن، تارتىنباي ايتا سالاتىن تىك مىنەزىمەن جۇرتتىڭ كوزىنە ىلىنە بەرەتىن جىرلارىنان بۇرىن ونىڭ بۇرقىراپ جۇرەتىن اساۋ سوزدەرىنىڭ اۋىزعا بۇرىنىراق ىلىنەتىن بولادى.

ءبىز ءجيى بولماسادا حابارلاسىپ جۇردىك، شەشە جاقتان تۋىس بولىپ كەلەتىن بۋرىلتوعايداعى قامزا اقساقالدىڭ سەمياسىنا تۋىسشىلاپ، تويشىلاپ تا ءبىر- ەكى رەت كەلدى.

1987-جىلى 12-ايدىڭ سوڭىندا ‹‹شينجياڭ قازاق پوەزياسىنىڭ تالقى جيىنى›› كۇيتۇندە اشىلدى. باردى- كەلدىسىمەن ءبىر اپتا ۋاقىت تۇردىق. سول جيىندا التاي ايماقتىق 1-ورتا مەكتەپتەن 1957-1958-1959- جىلدارى ورتا مەكتەپ بىتىرگەن ءبىر مەكتەپتە وقىعان، قازىر ءار سالادا ىستەپ جاتقان ابدەنباي باجاي، دۋتان ساكەي، بەردىبەك قۇرجىقاي، بايتىك دۇيسەباي، كوبەن اسقار، قابىل ىبىراي، مۇراتقان جاپاباي، قۇماربەك ساقارين قاتارلى ون شاقتىمىز بىرگە جيىندا قاتىناستىق. تارباعاتاي، ىلە جانە باسقا ايماق اۋدانداردان قازاق اۆتورلار ءبىر شاما مول ادام جيىندا بىرگە بولدى. تالقى ءتۇيىنى ازاتتىقتان كەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ جالپى احۋالى ءسوز بولدى. شىعارمالاردىڭ يدەيالىق كوركەمدىك، تىلدىك ساپاسى دامۋى جونىندە قىزۋ تالقى بولدى. اۆتورلاردىڭ اتى اتالىپ، سىن ماقتاۋلار ءجۇرىلدى. وسى تالقى قازاق اۆتورلاردىڭ ىشىندە زاداقان مىڭباي مەن قۇماربەك ساقارين شىعارمالارى جونىندە اۋقىمدى جۇرتتىڭ جىلى لەبىزدەرى كوپ ورتاعا ءتۇستى. جيىن سوڭىنداعى قورتىندىنى اقىن ابدەنباي باجاي جاسادى.

زاداقان مىڭباي مەن قۇماربەك ساقارين قورتىندى دا اتى اتالىپ ماداقتالدى. اۆتونوم رايوننان كەلگەن باسشى ەمەن اقىمەت تە ءوزىنىڭ قورتىندى سوزىندە وسى ەكى اۆتوردى اۋىزعا الىپ ماراپاتتادى. 

ءدال وسى جيىن كەزىندە قۇماربەك ساقاريىننىڭ كۇيتۇن حالىق باسپاسىنان ‹‹جەزبۇيدا›› اتتى ولەڭدەر جيىناعى باسىلىپ تاراۋ الدىندا ەكەن. العاشقى ءبىر نۇسقاسىن قۇماربەكتىڭ وزىنە كورىپ شىعۋعا بەرىپتى. جيىن اياقتاعاننان كەيىن قۇماربەك مەنى جەكە شاقىرىپ الىپ، الگى نۇسقانى ماعان بەردى دە:

_ ەرتەڭ كەتەسىڭدەر، بارىنە بەرۋگە كىتاپ ءالى شىقپادى. بۇل جيىندا مەنى كەيبىر اۆتورلار ماقتادى. بۇل ماعان اۋىر كەلدى. مەن وزىمە قاناعاتتانبايمىن، باسقالار ايتقاندى قايتالاعانداي بولامىن. مەنىڭ بىتىرگەنىم بەلگىلى، ءبىراق وسى ماقتاۋلاردى بىرەۋدەن سۇراپ العانىم جوق، سەندەر (التايدان كەلگەندەردى دەمەكشى) ءبىر ءتۇرلى سالقىن قارايسىڭدار عوي، نەمەنە ماعان وكپەسى بارلار بارما، سەن نە ءبىلدىڭ؟ _ دەدى ماعان. مەن بۇل سۇراققا اڭتارىلىپ قالدىم دا:

_ نە بولدى؟ ءبىر نارسە ەستىدىڭ بە، ءيا كوردىڭ بە؟ _ دەدىم.

_ تۇندە ءبىر توبىمىز جاتاقتا وتىردىق. شاراپ ءىشىلدى، ماعان كەيبىرەۋلەر ءشۇيىلدى، _ دەدى دە، _ ءجا، بولدى، ونى ساعان نەسىن ايتام، _ دەپ ءسوزىن دوعاردى. ءبىز سويلەسىپ تۇرعاندا توپتىق سۋرەتكە تۇسۋگە شاقىردى. ءبىز التايلىقتاردا بولەك سۋرەتكە تۇستىك، سۋرەتكە تۇسكەلى جاتقاندا:

_ مىنا ۇرىمجىدەن كەلگەن جالعىز قىزدى بولەكتەمەڭدەر، _ دەپ ءشامشابانۋ قامزا قىزىن شاقىرىپ الدىق. سوندا تارباعاتايلىق اقىن ءسابيت نيعىمەتجان جۇگىرىپ كەلىپ مەنىڭ جانىما تۇرىپ جاتىپ:

_ وي، ەرتەڭ تاراپ كەتەمىز، مىنا قىزداردى ساعىنامىز عوي، جانىنا تۇرىپ الىپ سۋرەتىنە قاراپ جۇرەم، _ دەپ مەنىڭ موينىمنان قۇشاقتادى. سوندا قۇماربەك:

_ ءاي، ءسابيت، بىلەگىڭدى ءتۇسىر! جۇرەك قىلىن ءدۇپ باسپاساڭ كورىنگەنگە اشىلا بەرمەيدى. ءبىزدىڭ قاپىش ءوزى اقىن، ءوزى ءانشى، اۋەلى ماتەماتيكاڭدى دا شىر اينالدىرادى، ازامات دەپ قادىرلەي الماساڭ كيلىكپە! _ دەدى قالجىڭداپ. سوندا ءسابيت:

_ قۇمامەن، قاپيپامەن 1981-جىلى 1-ايدا تانىسقام 1- رەتكى پوەزيا تالقى جيىندا، سەن قايداسىڭ؟ قاپيپانىڭ ‹‹ساباقحانا›› دەگەن ولەڭى سيلانىپ ءبىر اپتا جۋعامىز. شىركىن، مەن گارموندا ويناپ، قاپيپا اندەتىپ مۇقاعاليمەن نۇرعيسانىڭ ‹‹سارجايلاۋىن›› ەسكەندىر قاسانعاليدىڭ ‹‹ادەمى- اۋ›› اندەرىن سوندا ۇيرەنگەمىز. قاپيپاعا ەستەلىك جازىپ بەرگەم، ادەمى ولەڭ ەدى، كورسەتشى مىنا قۇماڭا، _ دەپ قالجىڭدادى.

ول راس ەدى، 1981-جىلى جيىندا تانىسقاننان كەيىن تالاي حات الىسقانبىز. ونىڭ جازعان ولەڭىنىڭ:

ءار ءبىر ءسوزىڭ ۇقسايدى قاس تاسىنا،

كەنى بارما اقىلدىڭ جاس باسىڭدا؟

ولەڭىڭدى جۇلدە العان قيماس ەدىم،

بۇل دۇنيەنىڭ جۇرەكتەن باسقاسىنا، _ دەگەن شۋماعى ەسىمدە. ەرتەسى ەرتە ءبىز كۇيتۇننەن اتتاندىق. قۇماربەك ءبىزدى قاتىناسقا شىعارىپ سالدى. بايتىككە قالجىڭداپ:

_ سەنى ۇزاتقالى كەلمەدىم، باياعىدا داشۋە دە ساعان ىلەسەم دەپ بويىم وسپەي قالعان. مىنا اعارلارىمدى شىعارىپ سالام، _ دەپ ابدەنباي مەن كوبەن، قابىلداردى نۇسقادى.

_ قاپيپا، حات جازىپ تۇر، سەن ءمانساپقا جاقىنداپ باراسىڭ، مەكتەپ مەڭگەرۋشىلىگىڭدى ىستەي بەرەمىسىڭ؟ ولەڭدى ەندى تاستايمىن دەشى، سول اۋىرەنى قايتپەكسىڭ؟ حات جازامىن دەيسىڭ، سالاقسىڭ با؟ حات جاز، اڭگىمەدە ۇندەمەيسىڭ، سەنىڭ سيىرەك جازاتىن حاتتارىڭدى جاقسى كورەمىن، _ دەدى قوشتاسىپ تۇرىپ.

وسىدان كەيىن قۇماربەكپەن بەتپە- بەت كەزدەسە المادىم. ءوزىم دە حاتتى تىم سيىرەك جازدىم، ءبىراق قۇماربەك حات جازىپ حابارلاسىپ تۇردى. حاتتارىن ساقتاي الماعان سوڭ (سالاقتىق، نەمقۇرايدىلىق)، قانشا حات مازمۇنى نە ۇمتىلىپ كەتتى عوي، تەلەفونمەن دە تىلدەسىپ جۇردىك. 88- جىلى جازعان ءبىر حاتى ساقتالىپتى. سەبەبى سول حاتپەن بىرگە مەنى سىنداپ جازعان ءبىر ولەڭىن قوسىپ جىبەرىپتى (شينجياڭ گازەتىندە باسىلعان). سول ولەڭ ساقتايتىن ورىنعا حاتتى دا بىرگە سالىپ قويىپپىن.

قۇماربەكتىڭ حاتتارى جونىندە حاتتا مازمۇن جاقتان ماعان نە ايتاتىنى جونىندە ايىرىم ءبىر ەسكە الۋ جازۋعا تۋرا كەلەدى. وسى ەسسەمدە مەنى سىنداپ جازعان ولەڭىن بەرىپ كەتەيىن:

اقىن ايەل دوسىما

ورتامىزدا جاسىرىن سىر جاتپاعان،

دوس ەدىك ءبىز

دوس جانى قىمبات ماعان.

اقىلدىلىق كورىنگەن اق جۇزىڭمەن،

ارامىزدا سەن ەدىڭ سىمباتتى ادام.

وتكىر ەدى ولەڭىڭ، داستانىڭ دا،

ۇيلەسپەيمە ەندى ونىڭ جاسقا مىنا.

ءبىر كىشكەنتاي ورىنعا باستىق بولىپ،

اقىندىقتى شىنىمەن تاستادىڭ با؟!

كەتتى الىسقا ءبىلدىڭ بە قانشا قۇسىڭ،

ۇمىتتى ما سۇر بيكەش بار شابىسىن؟!

جىر جازۋدى قويدىڭ با، كوزىڭ توسقان،

كىرپىكتەگى قىراۋداي ءمانساپ ءۇشىن.

تەز مۇقالۋ الماسقا جاراسقان با؟!

بار ەدى عوي داۋىسىڭ ءالى اسپاندار.

تالاسىپ ءجۇر ءمانساپقا،

ارعى اتاسى

ون باسىلىق ورىنعا تالاسقاندار.

سونان تۇسكەن جانىڭدا جارا قانشا،

بەلگىلى ءوزى قايتەرى الا قالسا.

بوگەپ ءبىراق جولىڭدى جۇرگىزبەيدى،

اق سۇيەككە تالاسقان بالالارشا.

ءمانساپ ءۇشىن بىلمەدى ماس مۇلدە ەسىن،

بولۋعا ولار تاتيما باق كۇندەسىڭ.

ولەڭ جازشى، 

ءمانساپتى السىن سولار،

ءتىپتى ەشكىم الماسا قاسقىر جەسىن!

سوڭى

1990-جىلى كۇيتۇن وقۋ-اعارتۋ ينستيتوتىنىڭ كىتاپحاناسىنان مۇقاعالي ماقاتايدىڭ 1982-جىلى الماتى ‹‹جازۋشىلار باسپاسىنان›› باسىلعان ەكى تومدىق ‹‹سوعادى جۇرەك›› ولەڭدەر جيناعى، ءۇش كىتاپ ەتىپ پۋيىڭ جاساتىپ جىبەرىپ بەردى. قولىمدا ءالى بار، كىتاپحانادان قارىز الىپ، جۇلدىز جۋرنالىندا جىلىنا ءۇش-ءتورت رەت جىبەرىپ قايتارىپ الىپ تۇردى.

1996-جىلى قۇماربەك ومىردەن وتكەنگە دەيىن سوناۋ ستۋدەنت شاقتا باستالعان، ساباقتاس دوستىعىمىز تاپ- تازا ءمولدىر كۇيىندە ادامدىقتىڭ بيىك قاعيدالارىمەن، ەڭ شىنايى ازاماتتىق سۇيىنىشپەن جالعاستى دەپ ويلايمىن.

جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە جۇرگەن وسى تاقىرىپقا ايلار- جىلدار قولىم بارماي- اق ءجۇردىم. باسىندا جۇرەگىمدە شىدام بولمادى (مەن سولاي اداممىن). شىركىن، قولىما قالام الىپ مازالاعان ويلارىمدى ءتىرىلتىپ، ۇيىقتاپ قالعانداي جۇرەگىمدى وتقا وراپ، كوڭىلىمدى نۇرلاندىرىپ قۋات بەرىپ، وسى ءبىر تۋار ازاماتتى، اياۋلى دوسىمدى اتقا مىنگىزگەندەي ەلدىڭ جادىنان جىلىستاي باستاعان تۇلعاسىن ورتاعا قايتا ورالتاتىن، ۇيىرىنەن كورسەتەتىن ءبىر نارسە جازسام دەيتىن وي مازالاپ جۇرەتىن. ارتىما قايىرىلا قاراپ قيالعا باتىپ وتىرعاندا، قۇماربەكتىڭ ‹‹مەنى ۇمىتتىڭ با›› دەگەندەي سۇلباسى كولبەڭدەپ شىعىپ، كۇلىمدەپ قاراپ تۇرعانداي بولاتىن. تىرلىكتىڭ الۋان تولقىندارىن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، وسى بورىشىمدى وتەي الماعانىما وكىنەمىن.

دوستارىنا قادىرى جوق ادامدار جەل ىرعاعان ءدانسىز قاۋىز سەكىلدى مازمۇنسىز جاندار، ءومىرىمنىڭ باقىتتى مەرەيلى جىلدارىن، جۇلدىزدى شاقتارىن، شابىتتى كەزەڭدەرىن، مازمۇندى مەزەتتەرىن ورتاقتاسىپ وتكىزگەن قۇماربەكتەي دوستارىمدى ىلعيدا زور قۇرمەتپەن، ريزاشىلىقپەن ەسكە الامىن. قۇماربەكپەن ءبىر داۋىردە عۇمىر كەشىپ، پىكىرلەس، سىرلاس قيماس دوس بولعانىمدى تاعدىردىڭ سيى دەپ بىلەمىن. ءبىر- ءبىرىمىزدى باۋىرعا تارتىپ، ىشكى دوس ساناپ وتكەن قۇماربەكتەي اق يىق اقىنعا دوستىققا تولىمدى بولۋ بىلگەن ادامعا باق قوي دەپ ويلاۋشى ەدىم.

ءوز قولىمەن ۇسىنعان ولەڭ تولتىرىلعان ەستەلىكتەر، الىستان اربالاپ- دوربالاپ جىبەرەتىن باسىلىمدار، قايتا باستىرىپ جىبەرگەن مۇقاعاليداي ارداقتى اقىننىڭ ولەڭ تومدارى، جازعان حاتتارى، ارناعان ولەڭدەرى، وسىلاردىڭ ىشىندە بىرگە كەلەتىن دوستىق شىن نيەتى جانىما جىلۋ، جۇرەگىمە نۇر بەرىپ ويىمدى ءوسىرىپ، ءورىسىمدى كەڭەيتىپ، رۋحىما كۇش جالعاعان، سوزسام قولىمدى، ويلاسام ويىمدى ۇزارتقان، كوكىرەك كولىمە قويىلعان ءمولدىر تامشىلار ەدى.

بىردە ماعان اقىن ساباقتاسىم مارحۇم بايتىك دۇيسەباي حات جازىپ:

ۇستازدىعىڭ كەۋدەڭە وردەن تاعىپ،

قۇر قايتپادى بىلەمىز كەلگەن شابىت.

جازىڭدار دەپ كۇيىنەر قۇماربەك جوق،

جۇرگەنىڭ نە بويىڭدى كەڭگە سالىپ، _ دەپ قۇماربەكتىڭ دوس جۇرەگىن اۋىزعا العان ەدى.

قۇماربەك نە ءبارى 54 جاس جاسادى. ازاماتتىق ومىردە ونىڭ كورگەن قيىندىعى از ەمەس. بالا كۇنى جەتىمدىكتىڭ ازابىن كورسە، ەسەيگەن جاستىق داۋىرىندە سولاقاي جولدىڭ قۋعىن- سۇرگىنىنە ۇشىرادى. تۋعان جەرىنەن، ەل- جۇرتىنان الىسقا جەر اۋدارىلدى، جازىقسىز تۇرمەدە بولدى. وسى قىسپاقتار ونىڭ ازاماتتىق جىگەرىن شىڭداماسا ساعىن سىندىرا العان جوق. ول پارتيامىزدىڭ نۇرلى ساياساتىندا ەركىندىككە جەتكەن ازعانتاي جىلدارىندا جىردىڭ وتىن وشىرمەي وقىرمان جۇرەگىنەن ورىن العان قىرۋار تاماشا ولەڭدەر جازدى. ولەڭ ولكەسىنىڭ يىقتى ازاماتى رەتىندە قازاق پوەزياسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە ۇلەس قوستى. ءوزى سۇيگەن ونەردەگى بورىشتى بيىك قويا ءبىلىپ، ولەڭ سۇيەر حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاندرۋعا سانالى ىزدەنىستەر جاسادى.

ونىڭ قاشاندا باسقالاردان ويى وزىق، سەزىمى نازىك، ساناسى سەرگەك. تانىمى تاۋەلسىز ەدى. ازاماتىق اساۋلىعى دا بولاتىن. ساقتانا المايتىن ۇشقىرلىعى، سەكەمسىز سويلەيتىن ەرلىگى دە بولعان. ول وزىنە سويىل بولىپ ءتيىپ جاتسادا جاسىمايتىن، وعان ساعى دا سىنبايتىن. ونىڭ ارتىندا قىسقا عۇمىرىنىڭ جالعاسىنداي ومىرشەڭ تۋىندىلارى، ولەڭ جيناقتارى، كىسىلىكتەن تۇراتىن ارىندى ازاماتتىعى، وزگەشە ولەڭ ءىستىلى، ولەڭگە دەگەن عاشىقتىعى قالدى.

قۇماربەك ومىردە جوق، سوناۋ قاتار جۇرگەن كۇندەرىمىز ەرتەگىدەي ەلەس بولىپ بارادى. وسى تولىمسىز جازبام، ەسكە العان ەستەمەم، ۋاقىتتىڭ جاڭبىرى شايىپ كۇن قاقتاعان دوسىمنىڭ مولاسىنا سالعان ءبىر ۋىس جاڭا توپىراعىم بولسىن!

2017- جىلى 11-ايدىڭ 31- كۇنى 

شىعارمانى وقىعان: ءلاززات جۇكەي قىزى

دايىنداعان : قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ القاسى