(1-ءسوز)
قۇماربەك ساقاريىنمەن 1959 -جىلى 8-ايدىڭ سوڭىندا شينجياڭ ينىستۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە تانىستىم. قۇماربەك العاشىندا باسقا فاكۋلتەتكە ءبولىنىپتى دە،كەيىن ءبىزدىڭ كلاسقا اۋىسىپ كەلىپ، دايىندىق كۋرىستادا، كەيىنگى ءتورت جىلدىق كاسىپتىك ءبىلىمدى دە بىرگە وقىدىق.
العاشىندا ءبىر سىنىپتا 50 نەشە بالا ەدىك، جيىرمادايىمىز قازاق بالالارمىز،ىشىمىزدە سول ۋاقىتتارعا دەيىن باسپاسوزدە شىعارمالارى جاريالانعان ەكى ساباقتاسىمىز بار ەكەنىن بىلدىك. بىرەۋى- جۇماباي ءبىلال دا، بىرەۋى- قۇماربەك ساقارين ەكەن.
قۇماربەكتىڭ باسقالارعا ۇقسامايتىن ءبىر جاقسى قاسيەتى: وزىنە ۇناعان اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ الىپ، جاتقا وقۋشى ەدى. پۋشكين مەن بايروننىڭ ولەڭدەرىن، قاسىم مەن سىربايدىڭ ولەڭدەرىن كوپ ءبىلۋشى ەدى. حاميت ەرعاليدىڭ «ورالداعى وتتى ءتۇن» دەگەن ۇزاق پوەماسىن دا جاتقا وقۋشى ەدى. سول تۇستاعى التايلىق جاس اقىندار قىزىربەك ورال، سادەن ءانۋارلاردىڭ دا كەيبىر ولەڭدەرىن ماقتاپ، جاتتاپ وقىپ بەرۋشى ەدى.
ولەڭدەردى ىرعاعىنا كەلتىرىپ، قىزىقتىرىپ، لەپىرتىپ جاقسى وقيتىن ەدى.ينىستۋتقا كەلۋدەن بۇرىن بىرنەشە ولەڭى جاريالانعانىن، بىرەر ءان ءماتىنى ايماق، وبلىس قاتارلى ساحنالارىندا شىرقالعانىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن ەدىك. ءبىر سىنىپتا جۇماباي ءبىلال،جاكەن وتار، ابۋسەيت قامباس، ىرىسبەك اۋقان (قازاقشا وقىعان قىرعىز) قاتارلى بىردەمەلەرمەن اينالىساتىندارىمىزدىڭ ۇيتقىمىز جۇماباي مەن قۇماربەك ەدى. بارىنەن گورى جۇمابايدىڭ ەتى ءتىرى، شيراقى، وجەت، پىسىقتاۋ بولدى. ءار اپتانىڭ سوڭىندا قالاعا كىرىپ كەتەدى دە «شينجياڭ گازەتى» ندەگى قابدەش جۇمادىل، بۇلنتاي دوسجانين، قايروللا بايانباي، باتىرحان قۇسبەگيندەردى جاعالاپ جۇرەدى، قالعاندارىمىز مەكتەپ اۋلاسىنان ۇزاپ شىعا المايمىز. اسىرەسە، قۇماربەك ەكەۋمىز دەمالىس كۇندەرىمىزدى دە كلاستا، مەكتەپ قيراتحاناسىندا وتكىزەمىز، قۇماربەكتىڭ دە يەسىز جەتىم ەكەنىن مەن سول كەزدەن باستاپ بىلگەن ەدىم.
59-جىل ءبىز العاش بارعان كەز ـ شينجياڭ ينىستۋتىنىڭ ىرگەسىنەن ماي اعىپ، شالقىپ تۇرعان كەز ەكەن، جەتى كۇندە جەتى ءتۇرلى ءدامدى تاماقتار جاساپ بەرەدى. تاڭەرتەڭ اق ءشاي، سارى ماي، قانت... ىستۋدەنتتەر قالاش نانداردىڭ ورتاسىن جەيدى دە شەتىن قاتارلاس وتىرعان قىزداردىڭ تاماق جوزىلارىنا لاقتىرىپ وينايدى. ءبىراق، ول باياشات تۇرمىسىمىز ۇزاققا بارمادى، 60-جىلداردىڭ كوكتەمىنەن باستاپ اشارشىلىق باستالىپ كەتتى دە تۇرمىسىمىز ءناشارلاسىپ كەتتى. سوعان شىداي الماعان جيىرما نەشە ساباقتاسىمىز وقۋدان قول ءۇزىپ، اۋىلدارىنا قايتىپ كەتتى. ءار فاكۋلتەت، ءار كلاستاردا ءبىرى- قالتالارى قالىڭداۋ، ەكونوميكالىق قۋاتى بار ساباقتاستارىمىزبەن اۋىلدارىنا قايتۋ مۇمكىندىكتەرى جوق، نەمەسە قايتسادا قامقورلىق جاسايتىن سەنىمدى ادامدارى جوق قايتۋ وقۋشىلار عانا ىرىكتەلىپ قالدىق تا، سولاردان 26 بالا (ۇيعىر، قازاق، قىرعىزدارى ارالاس) عانا بەس جىل شىداپ وقىپ، وقۋ تاۋىستىق. قۇماربەك تە، مەن دە سولاردىڭ ەكىنشى توپتاعىلارىنىڭ اراسىندا بولۋشى ەدىك.
كلاسىمىزدا مامەتەمىن باري دەيتىن تۇرمىس جوراسى ساباقتاسىمىز بولدى. قازىر دە بار، تارىم جۋرنالىنان زەينەتكە شىقتى. سول اي سايىن تۇرمىستىق جاعدايى وتە تومەن وقۋشىلارعا ايلىق تۇرمىس پۇل تاراتادى. سول تۇرمىس پۇلعا كلاستاعى قازاق وقۋشىلاردان قۇماربەك، مەن كەيدە ساعيدوللا قابدوللا دەگەن ساباقتاسىمىز ءىلىنۋشى ەدى. سوندا، ايىنا بەرەتىنى 2 يۋان، سول 2 يۋاندى كەيدە مىنا ايدان انا ايعا دەيىن جەتكىزۋشى ەدىك. مەن 1961-جىلى قاتارىنان ەكى جىل جازدىق دەمالىستا تولىعا قايتا الماي قالدىم. ول كەزدە تولىمەن ءۇرىمجى اراسىنا توبەسى پەرزەنتپەن قاپتالعان گاز قارا ماشينالار جۇرەدى. اۆتوبۋز دەگەن اتىمەن جوق، كىرە اقىسى ون ءۇش يۋان وتىز تيىن،
سول اقشا بولماعان سوڭ ەرىكسىز قايتا المايسىڭ عوي. 61 دەمە، 62 دەمە قۇماربەك تە ءبىر جاز اۋىلىنا قايتا الماي قالعانى ەسىمدە. سول كەزدە جازعان ءبىر ولەڭى بولۋشى ەدى، ۇمىتىپ قالىپپىن. قۇماربەكتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، كوڭىلىنە بىردەمە كەلە قالسا، دەرەۋ سول جونىندە ولەڭ شىعارىپ ءوزىنىڭ دە، ماڭايىنداعىلاردىڭ دا كوڭىلىن كوتەرىپ تاستاۋشى ەدى. كەيدە سوندايدان اۋزى كۇيىپ، سىندالىپ تا قالۋشى ەدى. كلاسىمىزداعى وزىمەن ءبىر پارتادا وتىراتىن تۇمسىعى ۇزىنداۋ ءبىر قىز ساباقتاسىمىزعا «××× ءسىز ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەنىڭىزدە تۇمسىعىڭىز 3-قاباتقا شىعىپ كەلە جاتادى.كەلە جاتقانىڭىزدى سودان بىلە قويامىن!»- دەگەن قالجىڭى ءۇشىن كلاستا جارىم كۇن سىندالعانى ەسىمدە.
دايىندىق كۋرىس وقىعان جىلىمىزدا كلاس مۇعالىمىمىز ۋاھاپ سۇلەيمەن دەگەن قازاق مۇعالىم بولعان ەدى، كاسىپكە تۇسكەننەن باستاپ مەكتەپ بىتىرگەنشە كلاس جەتەكشىمىز مامەت زۇنۇن دەيتىن مۇعالىم بولدى، ىشكەرىدەگى ءبىر ۋەنيۆەرسيتەتتەن وقۋ بىتىرگەن، مىقتى سىنشى ءارى اۋدارماشى ەدى. كەيىن اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ ورىنباسارى، مادەنيەت مەڭگەرمەسىنىڭ ءنازىرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن ءبىلىمدى، بىلىكتى كىسى ەدى. سول كىسىنىڭ جاراتىلىسىنان سولاي ما، جۇرە كەلە ءتۇسىپ كەتكەن بە توبەسىندە اقتاڭداعى بولۋشى ەدى. 3-جىلدىقتى بىتىرەتىن جىلى قۇماربەك سول مۇعالىمنىڭ توبەسىن ءازىل ولەڭ قىپ جازىپتى دا،كلاستاعى جەمەنەيلىك ءبىر ساباقتاسىمىزعا وقىپ بەرىپتى، ول ارادا ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن الگى ولەڭدى كلاس جەتەكشىمىزگە جەتكىزىپتى. سونىمەن، قۇماربەك ال سىندالسىن كەلىپ، سول كەزدەن باستاپ، كلاس جەتەكشىمىزدىڭ قۇماربەككە ۇستانعان پوزەتسياسى كۇرت وزگەردى.
ودان ءبىر جىلداي بۇرىن مەكتەپتە مىنانداي ءبىر ۇلكەن وقيعا بولعان ەدى؛
1962-جىلعى ىلە، تارباعاتايدا تۋىلعان شەگارا ۋاقيعاسىنان كەيىن، ۇرىمجىدە «ۇركىنبەك، ورىنبايلاردىڭ شەتكە قاشۋ توبى» دەگەن بىردەمە اشكەرەلەنىپ، اتالعان كىسىلەر قولعا الىنىپ، ولاردىڭ ءارقايسى مەكەمە، مەكتەپ، ت.ب ورىندارداعى قالدىقتارىن اشكەرەلەۋ، الستاۋ قيمىلى جۇرىلگەن بولاتىن. سول ناۋقاندا حيميا فاكۋلتەتىندە وقيتىن كوبەن اسقار مەن ىستەلحان شارىپحان، ءبىزدىڭ كلاستان ابۋسەيت قامباس پەن تالعات ءازاقىندار سول توپتىڭ مۇشەلەرى ەكەن دەلىنىپ، كلاستاردا اشكەرەلەۋ، سىن تەزىنە الۋ قيمىلدارى ورىستەتىلىپ، اقىرىندا كوبەن اعا ەڭبەكپەن تاربيەلەۋگە اكەتىلىپ، ىستەلحان،ابۋسەيت، تالعاتتار نازارات استىندا وقۋلارىن جالعاستىرادى دەلىنىپ شەشىم قابىلدانىپ،بۇكىل مەكتەپتەگى وقىتۋشى، وقۋشىلر جيىنىندا جاريالانعان بولاتىن.
1963-جىلعا اياق باسقاندا مەكتەپتە «شۋ جىڭجۋيعا قارسى تاربيە قيمىلى»ورىستەتىلىپ، ءبىزدىڭ كلاستان قاۋسىلحان قاماجان، ابۋسەيت قامباستار قايتا سىن تەزىنە الىنا باستادى. سول كەزدە قايسىسى ايتقان ەكەن، »ءبىز 62-جىلى قۇماربەكتى دە ۇيىمعا تارتۋ ويىندا بولعان ەدىك » دەپتى عوي، وسى ءسوز الگى كلاس جەتەكشىمىزگە ۇلكەن داسمايا بولدى دا، قۇماربەككە ءتىپتى شۇقشيىپ الدى. سونىمەن، ءبىزدىڭ كلاستاعى «شۋجىڭجۋيعا قارسى تاربيە قيمىلى» قاۋسىلحان مەن قۇماربەكتى كۇرەسكە تارتۋ، سىن تەزىنە الۋعا اينالىپ كەتتى، تالعات ءازاقىن ءتاۋبا قىلىپ، وزگەرۋى جاقسى دەلىنىپ قاتارعا قوسىلدى.
ابۋسەيت تە تەكسەرۋى، اشكەرەلەۋى جاقسى دەلىندى، ءبىراق، بولىستە قىزمەتكە بولىنبەي، مەكتەپتە قالدىرىلدى، سوڭىنان، ۇرىمجىدەگى «ءسانفيڭ» ەگىسىك الاڭىنا «ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋگە» جىبەرىلىپتى. قاۋسىلحان قاشقارعا، قۇماربەك قىزىلسۋعا ءبولىندى، ءامالياتتا، ولارى جەر اۋدارۋ سيپاتتى ءبولىس ەدى. ءسويتىپ، قۇماربەك مارحۇم سولقاي ساياساتتىڭ قارماعىنا ەرتە ءىلىنىپ، سولشىلدىقتىڭ سويىلىنا ەرتە ۇشىراعان ازاماتتاردىڭ بىرەۋى ەدى. بۇل جاعدايدى مەن عانا ەمەس، بىزبەن پارەللەل كلاستا وقىعان كونە ساباقتاستاردان زاقان ومار، ۇلاربەك تۇرىمبەك، اقىمەتبەك انۋاربەك،رازدان ايدارحانداردا قانىق بىلەتىن بولۋى كەرەك. اسىرەسە، ۇلاربەك جاقسى ءبىلۋى مۇمكىن، ۇيتكەنى، ول سول كەزدە فاكۋلتەت وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ باستىعى، مەكتەپ وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ دا ءبىر جاۋاپتىسى ەدى.
وقۋ تاۋسىپ، قىزمەتكە ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن قۇماربەكپەن 1977-جىلدىڭ جازىندا، ۇرىمجىدە – ءوز ۇيىمدە جولىقتىم. قاسىندا حاكىم اكىمجان ۇلى بار، ەكەۋى ادەيىلەپ ىزدەپ كەلىپتى. مەكتەپ تاۋىسقانعا دەيىن كلاستاعى بويى ەڭ تاپالىمىز قۇماربەك ەدى، بويى ءوسىپ، زىڭگىتتەي ازامات بولىپ كەتىپتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ ءبىر جىرعاپ قالىستىق. قىزىربەك ورالدىڭ ناحاقتان كۇيىپ اتىلىپ كەتكەنىن ايتىپ، سوعان ارناعان ءبىر ولەڭىن، باسقادا ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ بەرگەن ەدى. وقۋشى كۇنىندەدە «ەكەۋمىز تاعدىرلسپىز عوي ءا ساكە؟» دەپ قويۋشى ەدى، ونىسى دا راس، ەكەۋمىزدە اكە-شەشەلەرىمىزدەن ەرتە ايىرىلىپ، ۇكىمەت قامقورلىعىندا وقىعاندار ەدىك، كەشكى پىسىقتاۋلاردان كەيىن، دەمالىس كۇندەرى ۋاقىتىمىزدىڭ كوبىن مەكتەپ قيراتحاناسىندا (كىتاپ وقۋ ءۇيى) وتكىزەتىندەر دە ءبىز ەدىك.
قۇماربەك وقۋشى كەزىندە كوبىنشە باسقا فاكۋلتەتتەگى التايلىق ساباقتاستارىمەن جاقسى ارالاسۋشى ەدى، بىزدەن ءبىر كلاس جوعارى وقيتىن كوبەن اسقار، شامەن يسا،قاپيبا جاپان قىزى، بايتىك دۇيسەبايلارمەن قارىم-قاتىناستارى قويۋ بولۋشى ەدى. ويتەتىنى: ولار ول تۇستا اتتارى تانىلا باستاعان جاس تالانت اقىندار ەدى.
سول كەلگەن جولىندا وڭتۇستىكتەن اۋىسىپ كەلۋ قامىندا جۇرگەن كەزى ەكەن. مەن «شۇعىل جۋرنالىنا ادام الماقشى، ءبىزدىڭ باستىققا سويلەسىپ كور!» دەپ ەرتەسى رەداكسياعا ەرتىپ بارعان ەدىم، باستىعىمىز سالقىنداۋ قابىلدادى. سول كوڭىلىنە كەلە قالدى ما، الدە، تۇندە حاكىم اكىمجاننىڭ «ساكەڭدەردىڭ جاڭا باستىعى زاڭ سالسىنان اۋىسىپ كەلدى» دەگەنى ەسىنە تۇسە قالدى ما، قىسقاشا امان-سالەمنەن كەيىن قۇماربەگىم: ـ ءسىز زاڭ سالسىنان قالاي كەلىپ قالعانسىز، مىنالاردى (مەنى كورسەتىپ) ەندى قارۋمەن باسقارۋ كەرەك بولىپ قالعان با؟ مەنى دە وسىلاردىڭ قاتارىنا قوسىپ المايسىز با؟-دەپ كەڭكىلدەپ كۇلمەسى بارما. ءىشىم قىلپ ەتە ءتۇستى،باستىقتىڭ دا ءوڭى قاشىپ، ءبىر ءتۇرلى جايسىزدانعانداي بولىپ قالدى. ەرتەسى كەلسەم باستىعىم:
- كەشەگى ساباقتاسىڭ قالاي جىگىت ءوزى، نە دەگەن بەيپىل اۋىز...- دەي بەرگەندە قالجىڭى عوي اقساقال، كوڭىلىندە ەشتەمە جوق، ول ءوزى سولاي ورىپ سويلەيتىن جىگىت، ونىسى ءوز مىنەزىنە جاراسىپ تا تۇرادى... دەگەن ەدىم.
-وي، قۇرىپ قالسىن!-دەدى دە تەرىس اينالىپ كەتە بەردى.
ءامالياتتا ول كەزدە «الايىق» دەسەدە، قۇماربەكتىڭ «شۇعىل» عا كەلە قويۋى ەكىتالاي ەدى. ۇيتكەنى، ول تۇس ـ «شۇعىل»نىڭ شاڭىراعىن اسىرە سولشىلدىقتىڭ سوقىر تۇمانى باسىپ، تۇمشالاپ تۇرعان تۇسى ەدى. كەشە تۇندە قۇماربەك ونى دا ايتىپ تاستاعان بولاتىن. باستىعىمىزدىڭ سولشىلدىعى جونىندە حاكىمنەن دە ءبىر تالاي اڭگىمە ەستىگەن ەكەن، سوعان دا ول كىسىنى ءبىر كورگىسى كەلگەن-اۋ دەيمىن.
وزگەلەرگە قانداي اسەر ەتەتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر- قۇماربەكتىڭ ۇرتتىعى،تىك مىنەزى، اقتارا سالاتىن ايتقىشتىعى وزىنە جاراسىپ تۇرۋشى ەدى. ونى بىلەتىندەر وعان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، دۇرىس قابىلداۋشى ەدى. ءبىراق، سول مىنەزى وزىنە نەداۋىر اۋىرەشىلىكتەر تۋدىرعانى دا جاسىرىن ەمەس.
(2-ءسوز)
ونەر سالاسىنداعى جەكە دارا تۇلعا رەتىندە قۇماربەككە باعا بەرۋ ءۇشىن، الدىمەن،قۇماربەك كىم؟-دەگەن ساۋالدىڭ عىلمي، تۋرا، ءادىل جاۋابىن ايتۋ كەرەك. اناداي اقىن،مىناداي اقىن دەگەن سوزدەرمەن قۇماربەكتىڭ اقىندىق پورترەتىن جاساي المايمىز. ول ءۇشىن، پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىز، عىلمي سالالارىمىز ساراپتاۋدان وتكىزىپ، تاسقا باسىپ جازعان انىقتامالار مەن دايەكتەمەلەر ارقىلى سالىنعان اقىندىق پورترەتىن كورۋگە ءتيىسپىز. سوندا عانا قۇماربەكتىڭ قوعامداعى ورنى، ونەردەگى ۇلەسى، پوەزياداعى شىققان بيىگى-دەڭگەيى تۇراقتاندىرىلدى. اقىندى وسىلاي تانۋ-حالىق جۇرتشىلىعىنىڭ دا، تاريحتىڭ دا، ونەرپازداردى باسقارۋشى تاراۋلاردىڭ دا جورا-جوسىندارىنا ۇيلەسەدى.
شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق قوعامدىق عىلىم اكەدەمياسىنىڭ ۇلتتار ادەبيەتى ينىستۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اۆتونوميالى رايون قۇرىلعاندىعىنىڭ 50 جىلدىعىنا تارتۋ رەتىندە قۇراستىرىلىپ باسىلعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى 4 تومدىق كىتاپتىڭ 4-تومىندا، ياعىني «وسىزامان قازاق ادەبيەتى» ءبولىمىنىڭ العى سوزىندە:
«وسى بۇرقاسىندى 1950-جىلدار مەن 1960-جىلداردىڭ ءولاراسىندا جۇمادىل مامان، بەردىبەك قۇرجىقاي، جانەتقان تۇتقابەك، قىدىرقان مۇقاتاي، عابپار ءبىلال،ءمانسۇر ابدىكەر، مۇراتقان جاپاباي، ءسالي سادۋاقاس ۇلى، قابىل ىبىراي، قۇماربەك ساقارين، جۇمان ءابىش، بايتىك دۇيسەباي، باقىتقان بايجۇما، سادەن ءانۋار، احىمەتجان ءبورىباي، سەيتقان قالي، قۇرمان ابدىكەر، قالتاي شال، ۇلاربەك تۇرعىمبەك، جۇنىسبەك ءنۇسىپ، قاسىمحان ۋاتحان، ۇلىعان سولتانوۆا، قابيبا جاپان قىزى، ءاليما ىسقاق قىزى،داۋلەتبەك قاڭباقوۆ، ءسابيت نيعىمەتجان ۇلى، داۋىتبەك ازامات، قۇداش سابانشى، ساۋلەت تولەگەن ۇلى، گۇلجاھان قىدىرموللا، الىمبەك جامالي، ۇمىتاي ءساتجان قىزى، سىمايىل دالدابايەۆ، ءباتىش اقىن قىزى، تۇرسىن جولىمبەت قىزى، اقىم احبار، ۇلجالعاس جاكىبايەۆا، شادات نۇرساپا قىزى، تىلەتاي يمانقۇل، كوپبوسىن ساسكين، مامەتجان شوكەجان قاتارلى جاڭا بۋىن پوەزيا مايدانىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى...» دەلىنگەن ەكەن. دەمەك، بۇلار جۇڭگو وسىزامان قازاق پوەزياسىنىڭ ءۇشىنشى بۋىن ۋاكىلدەرى ەسەپتەلەدى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اقىن-قۇماربەك ساقارين وسى 3-بۋىننىڭ ايدىك ۋاكىلدەرىنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيلەرىنىڭ بىرەۋى.
ادەبيەتتىڭ قايسى جانرىندا جازىلعان شىعارما بولماسىن ونىڭ قوس قاناتى: وي مەن سەزىم. ال، وي مەن سەزىمدى وبرازداپ بەينەلەيتىن قارۋ- ءتىل. وسى ۇشەۋىنىڭ وزارا سايكەسىپ بارىپ تابىساتىن كەڭىستىگى- ادامنىڭ ءدىلى، جانى (جۇرەگى).
ءارقانداي كوركەم شىعارمانىڭ، اسىرەسە، پوەزيالىق شىعارمالاردىڭ قوعامدىق،تاربيەلىك، ەستەتيكالىق قۇنى- ولاردىڭ ورامدى ويلارىمەن، شىنايى سىرشىلدىعىمەن،كەمەلدى سۋرەتكەرلىگىمەن ولشەنەدى. ءبىراق، بۇل شارتتار كەز-كەلگەن شىعارمالاردان نەمەسە كەز-كەلگەن اقىنداردان تابىل بەرۋى ەكىتالاي.
مەنىڭ بىلۋىمشە، قۇماربەك ساقارين سۋرەتكەرلىك تە، سىرشىلدىق تا، ويشىلدىق تا دارىعان كەمەلدى اقىن. قۇماربەكتىڭ باسقا اقىنداردان بوگەنايى بولەكشە كورىنىپ،دارالنىپ تۇراتىن باستى ەرەكشەلىگى دە- مىنە وسىندا!
قۇماربەكتىڭ «التىن قازىق» اتتى اڭىز داستانى بار، داستان بىلاي باستالادى:
شىڭدارى سۇس كورسەتىپ ايعا باققان،
پاميردىڭ مۇزارت تاۋىن جايلاپ اقبان.
اتتان ساپ باۋرىنان ەر زاراپشان،
ازۋىن ارىستانداي قايراپ اققان.
زاراپشان ىزعارلى ءبىر ءتۇس ساقتايدى،
قونۋعا كوكتەمەدە قۇس باتپايدى.
زاراپشان شومىلتپايدى ەشكىمدى دە،
زاراپشان شاباعىن دا ۇستاتپايدى.
وسى ەكى شۋماق ولەڭدى ءتۇسىنىپ وقىعان، تۇشىنىپ وقىعان ويلى وقىرمان ۇلى جاراتىلىستىڭ ءتىلسىم دە كۇڭگىرت كەڭىستىگىندە باعزاماننان قالىپتاسقان پاميردىڭ مۇزارت شوقىلارىنا تەك قيالمەن سامعاپ، ۇرەي مەن قورقىنىشتىڭ قىل ارقانىنىڭ ۇستىمەن ارەڭ وتكەندەي كۇي كەشىپ، عالمدا وتە سيرەك كەزدەسەتىن (بالكىم كەزدەسپەيتىن) ءتىلسىز دە، دولى زاراپشان وزەنىنىڭ ءتىرى قۇبىلىس ەكەنىن تەرەڭ سەزىنەدى. سەزىنىپ قانا قويمايدى، اتالعان ءتىرى قۇبىلىستىڭ مىنەزىن، سىر-سيپاتىن ازا بويى قازا بولدى، ماڭايىنا جولۋعا جۇرەگى داۋالمايدى. زاراپشاننىڭ ىزعارلى ۇسىنەن ابدەن زاتتە بولعان قۇس ەكەن قۇس تا كوكتەم كەزىندە بۇل وزەنگە قونۋدان سەسكەنەدى. ءوزىنىڭ قۋ تىلىمەن اسپانداعى بۇلتتى دا اينالدىرا التىن، ءوز ءناپسىسى ءۇشىن بارلىق سۇرقيالىقتاردى جاساي التىن ادام بالسى دا زاراپشاننىڭ جايشىلىقتاعى شاباق بالىعىنادا قارماق سال المايدى. دەمەك، زاراپشان سونداي اتتان سالىپ اعىپ جاتاتىن، ەرەكشە تەنتەك وزەن ءارى پاميردىڭ استىن تەسىپ اعاتىن ايبىندى وزەن. وزەننىڭ سونداي سۇركەيلى بولمىسىن اقىن ەكى-اق شۋماق ولەڭگە سيدىرىپ، تاماشا سالىپ، ۇلى جاراتىلىستان سىر شەرتىپ، وقىرمانىن ءتىلسىم ويلارعا باتىرادى،داستاننىڭ «التىن قازىق» اتالۋىنىڭ سىرىن يلانىمدى، تاماشا سۋرەتتەۋلەرمەن ۇعىندىرادى.
قۇماربەكتىڭ «ومىرگە قادام» دەگەن ولەڭىن وقىماعان وقىرماندار كەم دە كەم بولۋى كەرەك. ولەڭنىڭ 1-شۋماعىن وقىعاندا-اق ءسابي قۇماربەك، بالا قۇماربەك كوزالدىڭىزدا ەلەستەيدى. مەنشە، وسى ولەڭنىڭ «اق شىنىداي» دەپ باستالۋىندا دا ۇلكەن سيمۆولدىق ءمان بار. شىنى بىتكەننىڭ بارلىعى اق بولۋى ەكىتالاي، كوك، قىزىل، ت.ب تۇستى شىنىلاردا بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي، اق ـ پاكتىكتىڭ، تازالىقتىڭ،كىرشىكسىزدىكتىڭ بەلگىسى. «اق شىنىداي» دەپ اق ءوزىنىڭ كىرشىكسىز، ءسابي كوڭىلىن، تازا نيەتىن، ومىرگە ادالدىعىن، ەشقانداي كىنادان پاكتىگىن مەڭزەپ وتىر. سول تازالىق شىنىداي كەتىلگەنى ءۇشىن جەتىم بال كوز الدىڭىزعا كەلەدى، بۇل- بولمىس،ءومىر شىندىعى. ارى قاراي قالاي ويلايسىز، ول ءسىزدىڭ ەركىڭىزدەگى شارۋا.
قۇماربەكتىڭ «ەكى ساباق» دەلىنەتىن باس-اياعى بالعانىڭ سابىنداي قىسقا التى شۋماقتىق ولەڭى بار. تۇنىپ تۇرعان فيلوسوپيالىق ويلارمەن ورىلگەن ولەڭ.
بۇل تابيعات بەرگەنىمەن از دارىن،
ءوز وتىمدى ءوزىم ۇرلەپ مازدادىم.
ىزدەيمىن دەپ كۇنشىلدىك جوق مەكەندى،
اسانقايعى بولىپ كەتە جازدادىم.
تاعا بولىپ قاجالمادىم، توزبادىم،
جاعا بولىپ ەشكىمنەن دە وزبادىم.
ۇيقىسىراپ جاتقان بوتا سياقتى،
كەيدە وزگەدەن مەيىرىم تىلەپ بوزدادىم.
ولەڭ وسىلاي باستالدى، ەشكىمنىڭ تالداۋىنسىز، ءتۇسىندىرۋىنسىز-اق ولەڭ ءوزىن ءوزى ءتۇسىندىرىپ تۇر. مەن، وسى ولەڭنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تۇپ-تۋرا قۇماربەكتىڭ ءوز بولمىس-ءبىتىمى دەپ قابىلدادىم. مەن بىلەتىن 21-22 جاستاعى ءتۇبىت يەك بال جىگىت قۇماربەك ەشكىمنىڭ ەسىركەۋىن قاجەت ەتپەي وتكەن قۇماربەك ەدى. وسى ولەڭىن جازعان- قىلىشتاي قيىپ تۇسەتىن 44 جاسىنداعى قۇماربەك تە ءالى سول بولمىسىن قاز-قالپىندا ساقتاعان اسقاق تا، ايبىندى قۇماربەك ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
كۇندەستەردىڭ كوبەيۋى ءبىلىپ قوي،
ەسىركەۋشىڭ كوبەيگەننەن مىڭ ارتىق.
ناعىز فيلوسوپيالىق وي، زىلدەي تۇجىرىم. ءومىر امالياتىنان قورىتىلعان تاعىلىمدى قورتىندى. قازاقي مىنەز-قۇلقىمىزعا ىسىكتەي جايىلعان دەرت-دەربەزدەرىمىزگە شانشىلعان قانداۋىر دەيتىندەي وتكىر ايتىلىم.
1988-جىلى جاركەن بودەش وسى جاققا تۋىسشىلاي كەلگەن جولىندا مەن كوكتوعاي كەن رايونىندا جۇرگەن ساپارىمدى توقتاتىپ، تولىعا بارىپ جاركەندى ۇرىمجىگە الىپ قايتقان ەدىم. جولشىباي الدىن ال كەلىسكەن ۋادەمىز بويىنشا كۇيتۇندە ءمانسۇر ابدىكەر اعانىكىنە تۇستەنەتىن بولعامىز. ماكەڭ دە، رايحان اپپايىمىزدا كەزىندە جاركەنگە ساباق وتكەن ۇستازدارى ەكەن. ءبىز كەلگەندە ماكەڭدەر قۇماربەك قاتارلى 2-3 ازاماتتى دا شاقىرىپ قويعان ەكەن. سول داستارقاندا بارىمىزدە ولەڭدەرىمىزدى وقىسقان ەدىك. سوندا قۇماربەك «توراڭعى» دەگەن ولەڭىن وقىپ، مەن، «مىنا توراڭعىڭ ءوزىڭ عوي» دەپ قالجىڭداعان ەدىم، قۇماربەك: «سولاي سەزىلدى مە؟» دەپ جىميىپ قانا قويعان ەدى. سول سوزدەر ەسىمە ءتۇسىپ، وسى جولى «توراڭعى»نى قايتالي وقىدىم. كەزىندە قاتە تۇسپال جاساماعان ەكەنمىن، «توراڭعى» قۇماربەكتىڭ ءوز سيمۆولى ەكەن، ولەڭنەن اقىننىڭ سىرشىلدىعىن، سۋرەتكەرلىگىن انىق اڭعارۋعا بولادى.
قۇماربەك ءارى ءتىلى شەشەن ايتقىش اقىن ەدى. جايشىلىقتاعى اڭگىمەلەردى دە مايىن تامىزىپ جاقسى ايتۋشى ەدى. ەستىگەن، بىلگەن، وقىعان، كورگەندەرىن دە ارلەپ،قىزىقتىرىپ، ەلىكتىرىپ ايتاتىن ەدى. سول قاسيەتتەرى ءوز ولەڭدەرىنە دە جاقسى دارىدى، سودان دا بولار، ولەڭدەرى ۇستىنەن سۋ توگىلمەس جورعاداي ءبىر كەلكى ىرعاقپەن توگىلىپ تۇرادى. ۇيقاس، ىرعاق، ەكپىننەن مۇدىرتپەيدى. ولەڭدەرىن بىرەۋگە وقىتساڭىزدا قۇددى مۋزىكا تىڭداپ وتىرعانداي ءلاززاتقا شوماسىز.
ال، وقىڭىزدار!
مىنە مەنىڭ ءوز اۋىلىم،
مەكەن ەتكەن تاۋ ءىشىن.
تانۋشى ەدىم بۇزاۋىن،
ەستىگەندە-اق داۋىسىن.
كوز الدىمدا تۇر ءالى،
قايتا ورالۋ ماقتان ءبىر.
ۇيتقىپ-ۇيتقىپ ۇرادى،
قۇرت جاڭبىر مەن قانت جاڭبىر (شاشۋ عوي).
اناۋ مەنىڭ اعايىم،
مىناۋ جەڭگەم ءان قۇمار.
قيماي تۇرمىن سامايىن،
قىمتاپ قاپتى ماڭگى قار.
نەگە مۇنشا اپامنىڭ،
شىلاۋىشى ۇزارعان. (قارتايدى عوي)
بالامدى الىپ جاتقان كىم،
ەكى كوزى قىزارعان.
انە بالۋان ناعاشىم،
قاسى الدىنا تۇردىم كەپ.
كەۋدەسىنە قاراشى،
كەرەك بوپتى-اۋ ءبىر دىڭگەك.
........
بولعانى جوق ءالى ۇمىت،
سول اۋىلىم، سول جىلعا.
تەز جەتكەن بە كارىلىك،
بولماعاسىن مەن مۇندا.
......
كەتەر ەمەس ويىمنان،
نەگە بۇلاي «تونالعان»؟
ءار تانىسىم بويىنان،
ءبىر تانىسىم جوعالعان.
ولەڭ وسىلاي توگىلىپ كەتە بەرەدى، ۇزاق جىل شەتتە ءجۇرىپ، نە سەكىلدى كورگىلىكتەردى كورسەدە، ءوز اتا مەكەنىنە- انا توپىراعىنا، تۋعان ەلىنە ساعىنىشتان سارعايىپ ورالعان اقىننىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان جان ايعايى دەرلىك ولەڭ.
ءار تانىسىم بويىنان،
ءبىر تانىسىم جوعالعان.
اشتى شىندىق، زەردەلەپ زەرتتەپ، ويمەن ءۇڭىلىپ وقىعان ادامنىڭ جۇرەگىن شىم ەتكىزەتىن ايانىشتى كورنىس. ءار شۋماعى ويشىل دا سىرشىل اقىننىڭ سوزبەن سالعان سۋرەتى سەكىلدى سەزىلەدى. ءار تانىسىن قويىپ اركىمنىڭ ءوز بويىنان جوعالتقان دۇنيەسى از با وسى كۇندە؟
ەرىكسىز مۇڭاياسىڭ دا كۇرسىنىپ تىناسىڭ.
قۇماربەك ساقاريننىڭ «ءبىزدىڭ اكيۋ» اتتى ساتيرالىق داستانى بار. داستان جاريالنعاننان كەيىن قوعامدا دارداي اڭىس قوزعادى. داستاننىڭ كوركەمدىك جەتىستىگىن تۇراقتاندىرىپ جازىلعان ماقالالار دا از بولمادى. داستاندى سىناعان بىرەن-ساران ماقالالاردى دا كوزىمىز شالىپ قالعانى بار. ايگىلى سىنشى اعامىز ابدەنباي باجايەۆتىڭ اتالعان داستاندى «ءبىر جەلەمىكتىڭ تۋىندىسى» دەپ كىنالعانىن دا وقىعانبىز. ءبىراق، «ءبىزدىڭ اكيۋ» تۋراسىنداعى تالقى ءوز مارەسىنە جەتپەي توقتاپ قالعان بولاتىن.
ءوز باسىم، ۇزاق جىلدىق ادەبي رەداكتورلىق تۇرعىسىنان ءارى ءوزىمنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىم تانىمىم تۇرعىسىنان «ءبىزدىڭ اكيۋدى» پارتيا 11-كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى 3-جالپى جيىنىنان كەيىن گۇلدەنىپ، كوركەيگەن پوەزيامىزدىڭ ءبىر سۇبەلى تۋىندىسى ەدى دەپ باعالايمىن. «ءبىزدىڭ اكيۋ» ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنالا ۇيتقىعان سولشىلدىقتىڭ دا، «م ز ت» نىڭ دە تۋىندىسى ەمەس، ارىسى ازاتتىقتىڭ الدىنداعى جىلداردان تارتىپ «م ز ت» اياقتاعان 1978-جىلدى قامتيدى. سول ۇشىندە ونى «ءبىر جەلەمىكتىڭ تۋىندىسى» نا تاۋەلدەۋگە بولمايدى.
اكيۋ- ءبىر اۋىل، ءبىر وڭىردەگى قازاقتاردىڭ جاعىمسىز مىنەز-قۇلىق، قيمىل-ارەكەتتەرىنىڭ جيىنتىق ۋاكىلى ەمەس، تۇتاس قازاق قوعامىنىڭ (كونە-جاڭا) كەڭ كەڭىستىگىنە وباداي تارالعان جاعىمسىز قىلىقتاردىڭ تيۆتىك ۋاكىلى. اقىننىڭ:
اكيۋىن قازاقتىڭ الدىم تانىپ،
اراسىنا شام جاعىپ مىڭ قاعازدىڭ.
دەپ ءسوز ۇستارتىپ وتىرعان سەبەبى دە سول. قوعام دامىدى، ادامداردىڭ اقىل-پاراساتى، وي-ساناسى دا ءوسىپ دامىدى دەگەنىمىزبەن، اكيۋلار، اكيۋ تەكتەس قيمىل-ارەكەتتەر ءارتۇرلى فورمالارعا وزگەرىپ ءالى دە ورتامىزدا جاساپ كەلە جاتقانى بارىمىزگە دە بەلگىلى. بالكىم، بۇدان بىلاي دا سۇن ۋ كۇڭشا مىڭ قۇبىلىپ، رەال ومىردە جاساي بەرۋى ابدەن مۇمكىن. سول ءۇشىن دە قۇماربەكتىڭ «ءبىزدىڭ اكيۋ» ىن كەشە، بۇگىن عانا ەمەس، بولاشاق كۇندەردە دە ءوزىنىڭ قوعامدىق، تاربيەلىك، ەستەتيكالىق قۇنىن جويمايتىن ومىرشەڭ شىعارما دەۋگە بولدى.
قوعامدا «نە كوپ- اقىن كوپ» دەيتىن ۇيرەنشىكتى ايتىلىم بار، ال، مەنشە، نە از؟ دەسە، اقىن از دەر ەدىم. جوعارىداعىداي ايتىلىم اقىندار مەن ولەرمەن ولەڭشىلەردى پارىقتاي الماۋدان تۋىنداعان قاتە ۇعىم. حالىق جۇرتشىلىعىنىڭ اقىن دەپ تانيتىن، مويىندايتىن، قۇرمەتتەيتىن ادامدارى ونشا كوپ ەمەس. تۇندە اسپاندا كورىنەتىن جۇلدىزدار كوپ بولعانىمەن، سولردىڭ اراسىنداعى جارىق جۇلدىزدار سانامالى عانا بولدى. ناعىز تالنتتى اقىنداردا سول سياقتى، قاداۋ-قاداۋ سانامالى عانا ءبىر شوعىر، قۇددى ۇركەر جۇلدىزى سياقتى.
مەنىڭ قۇماربەك ساباقتاسىم انە سونداي جارىق جۇلدىزداردىڭ بىرەۋى. بىلايشا ايتقاندا جۇڭگو قازاقتارىنىڭ وسىزامانعى پوەزياسىن جاساۋشىلاردىڭ، قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ بەلدى دە، بەدەلدى ۋاكىلدەرىنىڭ بىرەۋى. سول ۇشىندە ول جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەن «قازاق ادەبيەتى تاريحى» اتتى مەملەكەتتىك ينجەنەريا ەسەپتەلەتىن 4 تومدىقتىڭ (كەزىندە بۇل كىتاپتار شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتى باستاعان جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ادەبيەت وقۋلىعى ەسەپتەلگەن ءارى وقىتىلعان بولاتىن) «وسىزامان ادەبيەتى» نە ءبىر-ءبىر تاراۋ بولىپ ەنگەن 27 اقىننىڭ بىرەۋى بولعان ەدى. سول ءۇشىن دە اياۋلى ساباقتاسىمنىڭ جارىعى دا، جالىنى دا ەشقاشان سولعىندامايتىندىعىنا كامىل سەنەمىن.
2022.5.19 (ءۇرىمجى)
شىعارمانى وقىعان: نۇرلان ماپاي ۇلى
دايىنداعان : قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ القاسى
