بولەش قالي ۇلى
(اقىن شامەن يسا ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق تالقى جيىنىندا وقىلعان ماقالا)
كەرەگەسىن كەڭ جايىپ، كەمەلىنە كەلگەن بۇگىنگى شينجياڭ قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى كەسەك تۇلعالى كەڭ دۇنيەگە اينالدى. ادەبيەتتىڭ اعا جانرى ەسەپتەلەتىن ەرتەدەن- اق وركەنى وسكەن ولەڭ جانرى دا داۋىرمەن بىرگە ىلگەرلەپ، عاسىر دەڭگەيىنە بوي تالاستىرعان ورەسى بيىك ونەر قوسىنىن قالىپتاستىردى. ارايلاپ اتقان ازاتتىق تاڭىنىڭ نۇر شۇعىلاسىندا ەسەيىپ- ەرجەتكەن قازاق پوەزياسىنا كوز جىبەرسەك، جارىم عاسىردان استام جول باسقان قازاقتىڭ ولەڭ كوشى تالاي- تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەردى باسىپ ءوتىپ، عاسىر باسىندا ادەبيەت پەن ونەردىڭ گۇل بايشەشەگى اشىلعان كوك جايلاۋىنا جەتكەنى بارىمىزگە تۇسىنىكتى. وسىناۋ ۇزاققا سوزىلعان كوش كەرۋەندە ولەڭ ورداسىنىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعىن سالعان، توعاناقتاپ ولەڭ كوتەرگەن مايتالمان اقباس اتاندار جارىم عاسىرلىق جىر كوشىندە جۇرىسىنەن ءبىر تانباي ارماننىڭ اسۋىنا، تابىستىڭ تالعارىنا تالاسىپ، ءۇمىت جايلاۋىنا ۇدەرە تارتىپ كەلە جاتقان سالتاناتتى ءساليقالى كوش كەرۋەنى كوز الدىمىزعا كەلەدى. سول قازاقتىڭ ەلۋ جىلدىق جىر كوشىندە ارىماي- تالماي تابانىنان تاۋسىلىپ، ەلۋ جىلدى ءبىر كۇندەي وتكىزىپ، ۇزدىكسىز العا ۇدەرە تارتىپ كەلە جاتقان ارقالى اقباس اتاندارىمىزدىڭ ءبىرى ايگىلى اقىن، ۇلاعاتتى ۇستاز، زەردەلى زەرتتەرمەن، مامان، فولكلوريس شامەن يسا ۇلى اعامىز ەدى.
شامەن اعانىڭ جىر جولىنا كوز سالاتىن بولساق، سوناۋ 1956- جىلدان باستاۋعا تۋرا كەلەدى. سول جىلداردا ورتا مەكتەپ پارتاسىندا وتىرعان وقۋشى شامەن، بولاشاق اقىن العاشقى التاي گازەتىندە باسىلعان «مەكتەبىم» اتتى ولەڭىمەن ونەر دۇنيەسىندەگى ولەڭشىلەر ۇيىرىنە كەلىپ قوسىلعان جاس ەدى. سودان باستاپ ۇزدىكسىز ىزدەنىسپەن تىنباي العا ىلگەرلەپ، ونەردى ءسۇيىپ، ولەڭدى ءسۇيىپ، ومىرگە قۇلاي عاشىق بولىپ، قۋانا جىرعا قوسىپ، ەلۋ جىلدى ءبىر كۇندەي وتكىزىپ، بۇگىنگى تاڭدا دارقان ءومىردىڭ دارىندى جىرشىسىنا اينالدى. مادەنيەت پەن ونەرگە ءورت كەتكەن ون جىلدى ەسەپكە الماعاندا، شاكەڭ سودان بەرى ءبىر تىنبادى، بالا وقىتتى، جىر جازدى، مۇرا جينادى. قازاق حالىق مادەنيەتىنىڭ وشكەنىن جاندىرىپ، ولگەنىن ءتىرىلىتتى. كەتكەنىن كەلتىرىپ، كەمتىگىن تولتىردى. ەسكىسىن جاڭارتىپ، جاڭاسىن جاريالادى. ءوزىنىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرى ارقىلى وشپەس ۇلەستەر قوسىپ، ەرەسەن ەڭبەكتەر ءسىڭىردى.
مەن اقىن اعامىزدىڭ جاسامپازدىق بارىسىنىڭ ەلۋ جىلعا تولعاندىعى بايلانىسىمەن اقىن جاسامپازدىعى تۋراسىندا توقتالامىن. شاكەڭ سوناۋ بالالىق شاعىندا جازعان «مەكتەبىم» اتتى اق ۇرپىك جىرىندا ءوزى ايتقانداي، «تەرەزەڭنەن جەر شارىنا كوز سالىپ، ءسابي جىرىم پارتاڭدا وتىر تالپىنىپ» دەپ انا مەكتەپ پارتاسىنان الەمگە كوز سالعان بالعىن جاستىڭ بالاۋسا جۇرەگىنەن شىققان ءسابي جىرى مەكتەپ پارتاسىنان قوعام تابالدىرىعىن اتتاپ، بولاشاققا تىنباي تالپىنىپ، ومىرگە، ونەرگە ورشەلەنە قۇلاش ۇرىپ، بۇگىنگى كۇندە جازيرالى «جاسىل مەكەنگە»، جىراقتان جەتكەن «جىل قۇسىنا»، ەركىن ءومىردىڭ «ەسسەلەرى مەن كەستەلەرىنە» اينالىپ، ارقىراعان «اق قابانىڭ اقبۋرا تولقىنى» بولىپ تۋلاپ، «وزەننەن ورگەن جۇلدىزدارعا» ۇقساپ بىزگە جەتسە، ۇلان قايىر زاماننىڭ ۇلاعاتتى جىلدارى مەن «ۇمىتىلماس كۇندەرىن» جانىڭدا جاتتاتادى. مىنە جوعارىدا تىلىمىزگە تيەك بولعان «جاسىل مەكەن»، «جىل قۇسى»، «ەسسەلەر مەن كەستەلەر»، «وزەننەن ورگەن جۇلدىزدار»، «ۇمىتىلماس كۇندەر»، «اق قابا تولقىنى»، «مادەنيەت شەجىرەسى» دەگەندەردىڭ بارلىعى اقىننىڭ باسىلعان جانە باسىلۋ الدىندا تۇرعان كىتاپتارىنىڭ تىزىمدىگى. شابىتتى اقىن، شالىمدى اقىن شامەن يسا ۇلى پوەزياعا جاي، جىم- جىرت كەلگەن جوق. ول قازاق پوەزياسىنا ۇلكەن شابىتپەن، ۇلكەن دارىنمەن كەلىپ قوسىلعان العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى ەدى. شامەن يسا ۇلى سول ولەڭ جازا باستاعان 50- جىلداردىڭ سوڭى مەن 60- جىلداردىڭ باسىندا اسا شابىتپەن بۇرقىراتىپ جازعان ازاماتتىق ليريكالارى ءوز كەزىندە وقىرمانداردىڭ جاقسى اڭىسى مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ جاقسى ىقىلاسىن العانى بارلىعىمىزدىڭ ەسىمىزدە. شاكەڭ بۇل بارىستا ماحاببات ليريكاسىن دا، تابيعات ليريكاسىن دا، ازاماتتىق ليريكالاردى دا مانىنە كەلتىرىپ، مايىن تامىزىپ جازدى. اسىرەسە، سوتسياليستىك ورلەۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇران سالىپ ورگە جۇزەتىن ازاماتتىق وي پىكىرگە تولى ساياسي ليريكالاردى وتە جاقسى جازىپ ءجۇردى. سوندىقتان شامەن يسا ۇلى ەڭ الدىمەن بارشاعا اتى ايگىلى «ازامات اقىن».
عىلىم مەن ونەردىڭ وركەندەي تۇسۋىمەن قاتار، ولەڭ مەن ويدىڭ بيىگىندە وسكەلەڭ دارەجەدە وسە ءتۇستى. شابىتتىڭ شالقۇيرىعىن جىر سوناردا قان بۇراۋ قىلعان شاباندوز اقىن ادامزات عارىشقا الەم كەمەسىن ۇشىرعان شاقتا، ادامزاتتىڭ دامۋىن تەبىرەنە جىرلاپ، عارىشقا تارتقان الەم كەمەسىمەن قوسا شارىقتاعان شاعالا شابىتتىڭ جىر كەمەسىن دە قوسا ۇشىردى. ول «الەم راكەتاسى تۋرالى جىر» اتتى ولەڭىندە:
كەتتىم سامعاپ بيىككە قۇس جولىنا،
نەلەر زەڭگىر جەردەگى تاۋ شىڭدى اتتاپ، _ دەپ ازاماتقا ءتان اسقاق ارقالى پىكىرىن ايتتى. ءا. تاجىبايەۆتىڭ ايتقانىنداي «جەر شارىنىڭ تارتىلىس كۇشىن ءۇزىپ عارىشقا كەتكەن» زىمىران جىرىن جازدى. ول:
انىق بۇگىن سىرلارى قاي ءىستىڭ دە،
قۇشاعىمدى ايقارا جايىپ كۇنگە.
قىزدارىمەن مارىستىڭ ءتىل قاتىسىپ،
ولەڭ جازىپ وتىرمىن اي ۇستىندە، _ دەپ، تولعاۋى توقسان تۇيعىن شابىتىمەن جەر شارىنان القىپ، اي شارىندا وتىرىپ ولەڭ جازىپ، مارىستىڭ قىزدارىمەن ءتىل قاتىسادى. مىنە بۇل ناعىز اقىندىق شابىتقا تولى اسقاق رومانتيكا، قىران قيالدان تۋعان قىرعي سەزىم. قيساپسىز ايتقىشتىق، دارقان دارىننىڭ تۋىندىسى. بۇل بۇعان دەيىن شينجياڭ قازاق پوەزياسىندا ەشبىر اقىن ويلاماعان جانە ايتا الماعان تىڭ پىكىر، جاڭا تەڭەۋ بولىپ، عارىشقا تارتقان قازاق پوەزياسىنىڭ العاشقى اق سۇڭقار جىرى ەدى. مىنە، سول كەزدىڭ وزىندە- اق يسانىڭ اقىن ۇلىنىڭ قالامداستارى قاتارىنان پارقى جەر مەن ايدىڭ اراسىنداي الشاق ەكەنىن ايقىن تۇسىندىرگەن بولاتىن.
وسى ءبىر اي شارىندا وتىرىپ ولەڭ جازىپ، مارىستىڭ قىزدارىمەن ءتىل تابىسقان، قالىڭ قالامداستارىنىڭ قاتارىنان قارا ءۇزىپ شىققان دارابوز اقىن شامەن يسا ۇلىنىڭ العاشقى قۇلاي عاشىق بولىپ، قۋانا جىرلاعانى «قىزىل ساۋلە» بولدى. قىزىل ساۋلە قىزىل اراي بولىپ شاشىراپ، قىزىل فونتان بولىپ توگىلدى. اقىرى ول اقىن جۇرەگىنىڭ مىڭ گرادۋستىق ىستىعىندا قورتىلىپ، بايگەدەن كەلگەن تاعى ءبىر تۇلپار تۋىندىسى «كۇن فونتاندارى» اتتى رومانتيكالىق ولەڭ بولىپ تۋدى.
كوك اسپاننان شاشىراپ قىزىل فونتان،
كۇن كۇلەدى دەپ ماعان، جىلىن توڭساڭ.
جەردە تۇرمىن، مەن نەتكەن باقىتتىمىن،
قارا بىزگە مارىس پەن سۇلۋ شولپان، _ دەپ باستالاتىن «كۇن فونتاندارى» اتتى ولەڭى ءتىلسىم رومانتيكا، ءتىل جەتپەيتىن عاجايىپ سيقىرلى سەزىمگە تولى، سىرلى دا سىمباتتى قيال مەن قۇبىلىستىڭ قوسىندىسىنان تۋعان تۇلا بويى تۇنىق التىن سياقتى كەنەن ويدى كەمەلىنەن شىعارعان كەرەمەت شىعارما. شامەن شىعارماشىلىعىنىڭ شوقتىعى شۇلەن يىعىندا، كۇن سۇيگەن بيىگىندە وسى «كۇن فونتاندارى» ولەڭىمەن ولشەنەدى. ولەڭدە الىمدى اقىن الاسۇرعان شابىتپەن اياداي الەمدى الدە نەشە اينالىپ، شابىتىن ءۇيىرىپ، شالقي جىرلايدى.
سونبەس ساۋلە كۇن ماڭگى وتتىڭ كەنى،
تامىلجىعان نۇرلارىڭ ءوپسىن مەنى.
سانسىز جۇلدىز سان ساعات تەلمىرسەدە،
قاراۋىڭا ءبىر مينۋت جەتسىن نەنى،
_ ەلجىرەي ەزىلىپ ءبىر كەتسە:
ويان دۇنيە، ۇيقىدان تۇر ەرتەرەك،
تەرەزەڭدى قاعادى نۇر ەركەلەپ.
جاي دالاعا جامىلعان ءتۇن كورپەڭدى،
مەكروبى بولسا ونىڭ كۇن ورتەمەك، _ دەپ جارىقپەن بىرگە جار سالىپ، كۇللى دۇنيەنى ۇيقىدان وياتىپ، وسىناۋ ءبىر ادامزاتتىڭ مەكەنى بولعان تەڭدەسسىز قۇدىرەتكە يە جاسىل شارعا شۋاق بولىپ شاشىلىپ، دۇنيەنى نۇر بولىپ ءسۇيىپ، اراي بولىپ ايمالادى. ازات ويلى ازامات اقىن اسپاننان توگىلگەن قىزىل ساۋلەنى شەكسىز تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ «اناسى» دەپ تۇسىنەدى. باياندى بايلىقتى كۇلىمدەگەن كۇن كوزىنەن العىسى كەلەدى. ءوزىنىڭ «جەر» اتتى جۇلدىزدى مەكەندەپ، شۋاقتى ساۋلەگە مالىنعانىن مارىس پەن شولپانعا ماقتانىش ەتەدى، قۋانادى، شاتتانىپ شارىق ۇرادى. جۇرەگىنەن جىر ارنايدى. جانى سۇيگەن قىزىل ساعىم جان ۇياسىنىڭ اينەگىن ەركەلەي ايمالايدى. قاسيەتتى ساۋلە مىڭ جىلدىق ءزاهاردى ەرىتەدى. قۇنارلى توپىراققا تۇسكەن ءبىر ءتۇيىر تۇقىم تامىر تارتىپ، جاپىراق جايادى. سول كيەلى ساۋلەنىڭ قىزىل كىرپىگىمەن جەر بەتىندەگى مەرەزدى كۇيگىزەدى. قاسيەتتى قىزىل ساۋلەگە قۇلاي عاشىق بولادى، ەمىرەنە جىرعا قوسادى. «الالاماي» توككەن ارايىنا ءتانتى بولىپ تاعىزىم ەتەدى. ماحابباتتىڭ قىزۋىن سول قىزىل ساۋلەدەن العىسى كەلەدى. مىنە، بۇل ناعىز اقىندىق سەزىم، اقىندىق سۇيىسپەنشىلىك، اقىندىق وي پىكىر، اسقاق رومانتيكا. اقىننىڭ 60- جىلداردىڭ باسىندا جازعان «شىعىس تاڭى»، «كومسومول جۇرەگىنەن»، «كوسەمگە»، «پارتيا تۋى» قاتارلى ازاماتتىق ليريكالارىن اسا قۇدىرەتتى اقىندىق شابىتپەن يگەرىپ جازعان يگى جاقسى شىعارمالارى. شامەننىڭ وسى تەكتەس شىعارمالارىنىڭ بارلىعىنان ازاماتقا ءتان وسكەلەڭ وي پىكىر، جاڭاشا دۇنيەگە كوزقاراس، وزىق وي- سانا، ءبارى دە ەلدەن بولەك ەن- تاڭبامەن كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە، پوەزيانىڭ نازىك سىرلارى مەن ءتىلسىم سيقىرىن يگەرۋ جاقتارىندا ايتاتىن وي پىكىردى جاداعايلاماي، وبىرازدى، ويلى ەتىپ جەتكىزۋ جاقتارىندا شامەن يسا ۇلى سوناۋ اقشەمىرشەك جىرلارىندا- اق «ازاماتتىق ارىنىن» انىق بايقاتا بىلگەن اقىن بولاتىن.
زامانالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن قازاق پوەزياسىنىڭ پەرىشتەسى مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءوزىنىڭ كۇندەلىكتەرىندە: «ولەڭ قاشاندا ماحابباتپەن باستالىپ، پاراساتتان اياقتالاتىنىن» ايتادى. دەمەك، بۇل ءار قانداي ءبىر اقىننىڭ جاسامپازدىق عۇمىرى قاشاندا سەزىمنەن باستاۋ الىپ، ودان كەيىن بارىپ وي پىكىرگە ويىساتىندىعىن تۇسىندىرەدى. مۇنىڭ ءوزى ويلاپ وتىرساڭىز قاراپايىم دا ءدانىشپاندىق قاعيدا ەكەنىن ەرىكسىز مويىندايسىز. ال، مەنىڭ شامەن اعامدا وسى ماقاتايەۆ قاعيداسىن اتتاپ كەتكەن جەرى جوق. قايتا ۇزاق سارتاڭداردا ماحابباتتىڭ مالتاسىن تاۋساپ، مايەكتەنىپ ماحابباتتىڭ جىرىن مازداتقان اقىن.
1961- جىلى جازىلعان:
قيالداندىم، قيا المادىم،
اتتاناردا ەلجىرەپ.
تۇردى ءۇزىلىپ ۇياڭ جانىڭ،
مويىل كوزىڭ مولدىرەپ، _ دەپ باستالاتىن ماحاببات ليريكاسى اقىننىڭ تاماشا تولعانىسىنان تۋعان ءتاتتى جىر. ولەڭنىڭ ونە بويى ۇيىپ تۇرعان سەزىم، ءتىل جەتپەيتىن كوڭىل كۇي، ماۋجىراعان مۋزا، وزەكتەن شىققان رومانيس. «ۇياڭ جان»، «مويىل كوز» ءبار- ءبارى جاڭا اتاۋ، جاڭاشا تەڭەۋلەر. ول ناعىز جاس ارۋدىڭ كوزى، شىن ءسۇيىپ، شىنايى جىرلاۋدان تۋعان سۇتتەي اق، سۋداي تۇنىق كوڭىلدىڭ، كۇمىستەي جۇمساق، جىبەكتەي نازىك، جاقۇتتارى جارقىراعان تۋىندىسى.
الىسقا جول العان اقىنعا اياۋلى جارى، ساعىنعاندا ەسىڭە ال دەپ اق جىبەك ورامال ۇسىنادى. سىرشىل اقىننىڭ سىمپىلداي ۇشقان سۇقسۇر سەزىمى ماحابباتتىڭ ماساتى مامىعىنا اۋناپ، اياۋلى جارى ۇسىنعان اق جىبەك ورامالعا ادال جۇرەگىن ورايدى. اق مامىق ورامال اسىل جارىنىڭ «ۇياڭ جانىنداي» جۇمساق سەزىلەدى. ماحابباتقا مالىنادى، ماس بولادى. ادال ماحابباتتىڭ، شىن ءسۇيۋدىڭ بالىن تاتىپ، بالزامىن جۇتادى. الاسۇرعان اقىن قيالى ءبارىن دا قيالدايدى، ءبارىن دە قيا المايدى. ءبارى دە ولەڭ بولىپ ۇندەسىپ، جۇرەكپەن تىلدەسىپ، سىر بولىپ اعىلىپ، جىر بولىپ توگىلىپ جاتادى. مىنە، بۇل اقىننىڭ جارقىن جاستىق كوكتەمىنىڭ جارقىراعان جارىق جۇلدىز جىرلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ساۋلەلى شولپان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى ەدى. ءيا، تاعى وقيىق:
«قوش بول» دەدىڭ كەشتەر مەنىڭ،
كوز الدىمدا تولقىندى.
ماحابباتتىڭ كوكتەمدەرىن،
ۇمىتام با سول تۇنگى.
كەرەمەتى كوپ كەشكى كەزدەسۋ، ماۋجىراعان مامىق ءتۇن نەمەسە جەلسىز تۇندە جارىق اي، قىزۋى دا، قىزىعى دا مول ءلاززاتقا تولى، شىرىنى جانعا شىراي بەرگەن «شىركىن شاقتار»، قۇلاقتان كەتپەس جار سىبىرى، ءبارى دە ولەڭ بولىپ ءورىلدى. ۇمىتىلماس ماحابباتتىڭ كوك مايسا كوكتەمدەرىن ەسىڭىزگە سالادى. ەستەن كەتپەيتىن ءبىر بەينەنى كوزىڭىزگە كورسەتەدى. ولەڭنىڭ ءون بويىنان كەڭسىرىگىڭدى اشىتاتىن ءبىر ءتۇرلى ساعىنىشتىڭ ءيىسى اڭقىپ، كەبەرسىگەن كەنەزەڭدى ءجىبىتىپ، ساعىنىش ءشولىن باسادى. مىنە، بۇل ناعىز اقىن قۇدىرەتى، نازىك سەزىمنىڭ نۇكتەسىن تاۋىپ باسقان ءتاتتى ليريكا.
«قاراشىلىك ويلارى» قاناتتى جىر. ونەر دۇنيەسىنە ءورت كەتىپ، ازامات ايداۋعا ءتۇسىپ، اقىن جانى جازىقسىز جارالانىپ، باسىنا ءومىردىڭ بۇلتى اينالىپ، سوڭىنان قارا قۇيىن گۋلەگەن قاسىرەتتى جىلدارى وسى قاراشىلىك ءوڭىرىن پانالاپ، قۇنارلى توپىراققا ارمانى مەن ءۇمىتىن ەگەدى. بۇلت استىندا تۇرىپ، بۇرقاسىندا شىنىعادى. كۇن كوزىنەن قۋات الىپ، حالىق اتتى قارا توپىراققا تامىر تارتىپ، شەشەك اتادى. ونى اقىن بىلاي دەپ ايتادى:
قۇيىن قۋىپ ارتىمنان،
بۇلتتى جىلدار كەلىپ ەم.
توپىراعىڭا التىننان،
ارمانىمدى ەگىپ ەم.
پىشەنىڭدى شاپقاندا،
تال تۇبىنە ۇيىقتادىم.
قارا قۇيىن سوققاندا،
قايىڭىڭدى ىقتادىم.
اۋىلىڭ قۇشاق تۇردى اتىپ،
ايالادىڭ، تەربەتتىڭ.
كوپ شالىڭمەن سىرلاسىپ،
كوپ شالىڭدى جەرلەستىم.
قيقۋى قىشقىل، قىرعي زامانداعى بوز دالانىڭ بوزتورعايى بۇتاعا قورعالاعان بۇراڭ جىلداردى ەسىنە الىپ، باسىنا پانا بولعان بوز جۋساندى دالانىڭ بوز تالى مەن بوز قاراعانىنا ىززەتتى ريزاشىلىق بىلدىرەدى. قاسيەتتى قارا مەكەننىڭ سان شالىمەن سىرلاسىپ، سان شالىن جەرلەسكەنىن ايتىپ، قاراپايىم حالىق بۇقاراسىمەن جانى سىرلاس، جاناشىر مۇڭداس بولعانىن ماقتانىش ەتەدى. قۇشاعىنا قۇت ۇيىپ، تۇگىن تارتسا ماي شىعاتىن قاسيەتتى مەكەندى:
ءبىر ءتۇپ ءشيدىڭ تۇبىنە،
ءبىر ات تويعان جايلى جەر.
ءبىر سيىردىڭ ءسۇتى دە،
بۇلاق بولعان مايلى جەر، _ دەپ ماداق جىرىن ايتىپ، مايەگى مايلى ماحابباتىن بىلدىرەدى. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى دە شالىمى شالقار اقىن ويىمەن ورنەكتەلىپ، ولەڭىمەن كەستەلەنىپ، جىرىمەن جەتكىزىلەدى. ولەڭنىڭ باس اياعى بىردەي شىققان، سيۋجەتى پىكىر مەن سەزىمگە بىردەي قۇرىلعان ءتىلى كوركەم تابيعات ليريكاسى.
«قاناس سىرى» دا عاجايىپ تولعاۋ. اقىننىڭ ۋاكىلدىك شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. تولعاۋ توقسان شۋماقتان تۇرعان اۆتوردىڭ كولەمدى تولعاۋلارىنىڭ ءبىرى. شاكەڭ «قاناس سىرى»، «قابا تولعاۋى»، «مەرەكە جىرى»، «قاندىعاتى ويلارى»، «ساۋىر سازى»، «كوك تەرەكتەن وربىگەن ويلار» قاتارلى ءبىر قانشا ليريكالىق تولعاۋلار جازعان. ال «قاناس سىرى» اتتى وسى تولعاۋى اۆتوردىڭ بەرتىندە جازعان ايگىلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. تولعاۋدا كول سۇلۋى قاناستىڭ كوركەم تابيعاتى تىلگە تيەك ەتىلە جىرلانىپ، جاڭا زامانعى جاسىل قاناستىڭ تىرشىلىك تىنىسى، تابيعات پەيزاجى كوركەم ءتىل ارقىلى شەبەر جىرلانىپ، قاناستاي سىرلى، قاناستاي ءمولدىر، قاناستاي سۇلۋ كوركەم شىعارما جاراتىلعان. بىزدە قاناس كولى جايلى ولەڭ جازباعان اقىندار كەمدە- كەم عوي، قاناستى ماقتاپ ءبارى دە ولەڭ جازدى. ءبىراق سولاردىڭ بارلىعى دا قاناستىڭ سۇلۋ تابيعاتىنا، كوز تارتارلىق كوركەم كورىنىسىنە قاراپ ''شىقىلىقتاپ''،''تاڭدانۋدان'' اسا الماي، سۇلۋ تابيعاتتىڭ سىمباتتى سۋرەتىن سالۋدا، سىرلى قاناستىڭ سيقىرىن جەتكىزىپ ايتۋدا اقىن شامەن يسا ۇلى تۇرجانوۆتىڭ الدىنا تۇسكەن، ودان اسىرىپ ايتىپ، ارلەپ سۋرەتتەگەن بىردە- ءبىر اقىن بولعان ەمەس. مەيلى قۇرىلىم جاقتان بولسىن، مەيلى مازمۇن جاقتان بولسىن، ءبارى دە شامەننەن اسقان شىعارما بەرە الماي وتىر. الەمگە سۇلۋلىعىمەن كوز تارتاتىن كوركەم كورىنىسىمەن اتى ايگىلى مەملەكەت دارەجەلى ساياحات كورىنىس رايونى قاناس كولى كوركەم تابيعاتىمەن قوسا سىرلى دا سيقىر، ءتىلسىم قۇبىلىستارىمەن كۇردەلىلەنىپ، ەستەتيكالىق قۇنىن اسىرىپ وتىرادى. قاناستى جىرلاۋ، قاناستى الەمگە تانىستىرۋ، ونى قالاي ايتىپ، قالاي جەتكىزۋ ءاربىر ازامات اقىننىڭ دارىنى مەن شالىمىنا قاتىستى «اقىندىق تالانت» ماسەلەسى. اقىن وسىدان تۇپ- تۋرا شەرىك عاسىر بۇرىن 1979- جىلى سۇلۋ قاناستىڭ سىرلى، سيقىرلى، ءتىلسىم كورىنىسىن اسا قۇدىرەتتى اقىندىق شابىتپەن يگەرە جىرلاپ، ايباتىن اسىرىپ، اتىن شىعارىپ، الەمگە جار سالا تانىستىردى. مىسالى:
كۇن- ءتۇن قاراپ وتىرمىن وياۋ مۇندا،
سىمباتىڭا، سىرىڭا تويامىن با؟!
ءتۇسىڭ نەگە جاپ- جاسىل، ايتشى قاناس،
كۇلميت پەنەن ۋراننىڭ بوياۋى ما؟!
نەمەسە:
تەڭەۋ قايدا، وي تالىپ قينالادى،
رەنتىگەن نۇرى ما جيناعانى.
تاۋ استىنىڭ الدە ءبىر قىرتىسىنىڭ،
ەرىپ شىعىپ جاتىرما مينەرالى، _ دەپ سىرلى قاناستىڭ سيقىرلى بەينەسىن تىلسىمدەستىرە سۋرەتتەۋ ارقىلى ساڭلاق ويىن سابىلتىپ، سالبۋرىنعا سالىپ كول سىرىن ءتىپتى دە كۇردەلىلەستىرىپ، تىلسىمدەستىرە جىرلاپ، ءاربىر وقىرماندى عاجايىپ كولگە عاشىق ەتەدى.
تابيعاتقا بولسامدا جالىنعانداي،
بولار ەكەن سۇراسام عالىم قانداي؟!
كەمپىرقوساق اناۋ ءبىر عاجاپ رەڭ،
ساعان عانا مالىنىپ الىنعانداي، _ دەپ ولەڭنىڭ وي جۇلگەسىن ودان ارى ساباقتاي ءتۇسىپ، سيقىرلى جۇمباق سىردىڭ سەبەبىن ماشهۇر عالىمنان سۇراعىسى كەلەدى. سان قۇبىلعان ساۋلە، شەكسىز سۇلۋ رەڭ، تاڭعاجايىپ تابيعاتتىڭ كوركى بولعان كەمپىرقوساقتىڭ الۋان بوياۋىن قاناستىڭ سىرلى سۋىنان الىپ بوياعانداي سەزىنەدى. سول ارقىلى قاناس سۋىن الدەمدەگى رەڭ اتاۋلىنىڭ قاينارى نەمەسە بارلىق سۇلۋلىقتىڭ اناسى دەپ تۇسىندىرەدى. مىنە، بۇل شىنايى اقىن ويىنىڭ الىمدىلىعى، سونداي- اق اقىننىڭ تەڭدەسسىز ويشىل ەكەندىگىنىڭ كۋاسى.
سەن ءبىر ارۋ، ويلاسام تەڭىڭ كوكتە،
لايىقسىڭ پەرىگە كەلىندىككە.
ەگەر اسپان ءتاڭىرى ايدى بەرسە،
شىنىن ايتسام الماس ەم كورىمدىككە، _ دەپ شابىتى شالقار شالىمدى اقىن شارىق ۇرا جىرلاپ، ەسىلىپ تە، كوسىلىپ تە كەتەدى. سۇلۋ قاناستى جەر بەتىندە ەش نارسەگە تەڭەگىسى كەلمەيدى. شىنايى تەڭىن باسقا پلانەتالاردان ىزدەستىرگىسى كەلەدى. اۋەلى اسپان ءتاڭىرىنىڭ ''اق سۇلۋى'' التىن ايدى دا سۇلۋ قاناستىڭ بايعازىسىنا بالاعىسى كەلمەيدى. مىنە، بۇل اسا دارىندى اقىنعا ءتان اسقاق اقىندىق رومانتيكا. مىنە، بۇل شىنايى اقىنشا ويلاپ، اقىنشا ايتۋ، اقىنشا شالقىپ، اقىنشا شارىقتاۋ، ارىنى كۇشتى ارقىراعان اقىندىق شابىتتىڭ جەمىسى.
* * *
شامەن يسا ۇلىنىڭ داستانشىلىعى ارناۋلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ءوز الدىندا ءبىر تاقىرىپ. اقىن شامەن يسا ۇلى ءوزىنىڭ جارىم عاسىرلىق جاسامپازدىعى ساپارى بارىسىندا «مارجان قاسىم»، «حۋاڭ جيگۋاڭ»، «ۇمىتىلماس كۇندەر»، «اتتى قازاق»، «جاسىل مەكەن» قاتارلى تاماشا- تاماشا ەفيكالىق جانە ليريكالىق داستاندار جازدى. شاكەڭ بۇل بارىستا شىعارماعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، كوتەرگەن تاقىرىپتى جەتكىزىپ ايتۋ، شىعارمانىڭ سيۋجەتىن قۇرۋ، كەيىپكەر حارەكتىرىن اشۋ، شىعارماداعى ءتۇرلى تارتىستاردى شيەلەنىستىرۋ جانە شەشۋ، شىعارمانىڭ وبىرازدى ويىن يگەرىپ، ءتىل ىستەتۋ جاقتارىندا وراسان زور قۇلشىنىستار جاساپ، تاماشا جاسامپازدىق ونىمدىلىككە قول جەتكىزگەن. ول ءوزىنىڭ سۇيىكتى وقىرماندارىنا تاماشا- تاماشا داستاندار بەرگەن اقىن. شامەن يسا ۇلىنىڭ داستانشىلىق جاسامپازدىعىنا ۋاكىلدىك ەتەتىن داستاندارىنىڭ ءبىرى «مارجان قاسىم» داستانى مەن «حۋاڭ جيگۋاڭ» داستانىن اتاپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ەكى داستاندا اقىننىڭ اقشەمىرشەك شاعىندا جازىلعان العاشقى شىعارمالارى، ياعني دالىرەك ايتقاندا 1959-، 1960- جىلدارى جازىلعان. بۇل ەكى داستاننان اۆتوردىڭ ءون بويىنان الاۋلاعان جاستىقتىڭ جالىنى مەن الاسۇرعان جيىرمانىڭ دارىنىن انىق بايقاۋعا بولادى. جيىرما جاسقا ەندى عانا قادام تاستاعان ۆينيۆەرسيتەت پارتاسىنداعى ستۋدەنت اقىننىڭ بولاشاعىنا ۇزبەي تالپىنىپ، ۇزدىكسىز قۇلشىنىستار مەن ىزدەنۋلەر ارقىلى كوركەم پوەزيانىڭ شۇعىلالى شىڭىنا تالماي قۇلاش سەرمەپ ەڭبەكتەنۋى ارقىلى قول جەتكىزگەن تالاپتى جاستىڭ تارتىمدى ەڭبەگى ەدى. بۇل داستاندار سول كەزدە شينجياڭ قازاق پوەزياسىنداعى ءداۋىر دەڭگەيىنەن القىپ، قارا ءۇزىپ شىققان، وقىرمانىن ءتانتى ەتىپ، تاڭداي قاقتىرعان تارتىمدى شىعارمالار ەكەنىنە سول كەزدەگى ەستيار وقىرماندار شەتىنەن كۋا. سولايدا اۆتوردىڭ «مارجان قاسىم» داستانى كەزىندە اۆتونوم رايون جاعىنان باس جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلانعانىن ءسوزىمىزدىڭ كۋاسىنا تارتساق ءارقاشان ارتىق ەمەس. بۇل داستان شامەن شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلتاندى تۇڭعىش شىعارماسى بولىپ قالماستان، التاي اقىندارىنىڭ ىشىندە العاش جازىلعان ۋاقيعالى داستان بولدى. بۇعان دەيىن التايدىڭ كۇنبەتىندە داستان جازعان جانە جاريالاعان شامەننەن باسقا بىردە ءبىر اقىن بولماعان.
ونەردى ءسۇيىپ، ولەڭدى ءسۇيىپ، ولەڭ مەن ومىرگە بىردەي عاشىق بولعان جاس اقىن العاش ونەبويىنان شابىتتىڭ الاۋىن جالىنداتىپ، داستانشىلىق ساپارىن اقىندىقتىڭ مىڭ گرادۋستىق قىزۋىمەن باستاسا كەرەك. سوندىقتان دا اۆتور «مارجان قاسىم» داستانىندا جاستىقتىڭ جالىنىن دا، اقىندىقتىڭ دارىنىن دا ءار قىرىنان بايقاتا العان.
داستان كولەمى جاعىنان توعىز بولىمنەن تۇرادى. 335 شۋماق ولەڭ بولىپ، 1340 جول (تارماق) ولەڭ. اقىننىڭ بۇل داستانى باستابىندا «تاۋ قىرانى» دەگەن اتپەن جازىلىپ، كەيىن باسىلۋ بارىسىندا «مارجان قاسىم» دەگەن اتپەن جاريالانعان. داستاننىڭ سيۋجەتى شىمىر، ءتىلى كوركەم، كوتەرگەن تاقىرىبى ايقىن، بەينەلەۋ ءتاسىلى شەبەر بولىپ، ماڭدايى جارقىراپ بايگەدەن كەلگەن شىعارما بولدى.
داستاننىڭ نەگىزگى يدەيالىق مازمۇنى ارايلاپ اتقان ازاتتىق تاڭىنىڭ نۇر شۇعىلاسىنا شومعان ەسىل 50- جىلداردىڭ ىشىندەگى جاڭا اۋىل- قىستاق ءومىرى سۋرەتتەلەدى. جارقىن زامان، جاڭا ادامدار، سوتسياليستىك جاڭا اۋىل- قىستاقتىڭ جايناعان بەت- بەينەسى، ماڭدايىن ازاتتىقتىڭ التىن شۋاعى سۇيگەن جاڭا زامان ەڭبەكشىلەرى، سوتسياليستىك ورلەۋ مەن دامۋدىڭ جەڭىستەرى مەن جەمىستەرى تىلگە تيەك ەتىلە جىرلاۋ ارقىلى ەڭبەكشى قازاق شارۋالارىنىڭ ۇرپاعى قاسىم وبىرازىن ءساتتى جاساپ، جاڭا زامان جاستارىنىڭ سوتسياليزم ىستەرىنە بولعان ەرەسەن قىزۋ ىنتالارى مەن ''انا وتان''، ''تۋعان حالىققا'' دەگەن شەكسىز ادال ماحابباتىن ەمىرەنە، تەبىرەنە جىرلاپ، سول ءداۋىردىڭ شىرقاۋ بيىگىنەن كورسەتە العان. بۇل ناتيجە قالامى تولىق توسەلمەگەن اقشەمىرشەك اقىن ءۇشىن ازعانتاي ناتيجە ەمەس ەكەندىگى اركىمگە بولسادا تۇسىنىكتى شىعار. «مارجان قاسىم» داستانى وسىدان تۇپ- تۋرا 45 جىل بۇرىن جازىلعان داستان بولعاندىقتان، داستاندى 21- عاسىردىڭ تارازىسىنا سالىپ كىرلەۋدە انشا اقيقات بولا قويماس. سولايدا داستاننىڭ ەستەتيكالىق كوركەمدىگى، ادەبي ءتىل ىستەتۋ جاقتارىندا بۇگىنگى تاڭدا دا حانعا سالەم بەرمەيتىن عالامات كوركەم تۋىندى. جاس اقىن داستاننىڭ بەتاشارىندا- اق:
جايلاۋدىڭ سالتاناتتى مەرەيى مال،
كەل اقىن، جىر تاسپاسىن ورەيىك ال.
شاتتىقتى جاتىر شىرقاپ تاڭ سارىدەن،
كورشى انە، ءانشى بۇلبۇل كومەيى بال، _ دەپ ءتاتتى جىردى تاڭدايىڭا تاتىتىپ، تامساندىرا وتىرىپ، سۇلۋ ءسوزدىڭ سىرنايىن تارتىپ، جانىڭىزدى جادىراتىپ، سەزىمىڭىزدى سەرگىتەدى. ءتاتتى جىرعا ءتانتى بولىپ تاعى وقيسىڭ، تاماشا ءلاززات الاسىڭ، ەرىكسىز تاڭداي قاعاسىڭ. اقىن سول كەزدىڭ وزىندە- اق وسى داستانى ارقىلى تاماشا تالانىتىمەن قوسا ولشەۋسىز سۋرەتكەرلىك قۇدىرەتىندە بايقاتا بىلگەن. داستاندا باستان- اياق ءتىل سۇلۋلىعىمەن قاتار اۆتوردىڭ عالامات سۋرەتكەرلىك ونەرى وقىرماندى ەرىكسىز عاجاپتاندىرادى. سونداي- اق جايلاۋ كەلبەتى، ادام پورترەتى، بارلىق قيمىلدار مەن قۇبىلىستار، بارلىعى ءومىردىڭ وزىندەي جاندى، يكەمدى، اسەرلى سۋرەتتەلەدى.
قاسىم تۇر جەر مەن كوككە قاراپ قانىپ،
شاشىلىپ جىلقى جاتىر قولاتتى الىپ.
اسپاننان اۋىق- اۋىق اققان جۇلدىز،
وشەدى اق كۇمىستەي جولاق سالىپ.
كوز الدىڭىزعا قان جيرەن ات ءمىنىپ، قانجىعاسىنا قايىس ارقان بايلانعان تولاعاي تۇلعالى جىلقىشى جىگىت ەلەستەيدى. ول جىلقى كۇزەتىندە تۇرىپ، تۇنگى سۇلۋ تابيعاتقا سۇيىنە قارايدى. قولاتتا بىتىراي جايىلىپ جىلقى جاتىر. ال اشىق اسپاننان اۋىق- اۋىق اققان جۇلدىزداردىڭ اق كۇمىستەي سوزىلعان جولاق قالتىرىپ، وشكىندەي بارىپ ءۇزىلىپ، ءوشىپ كەتەتىنىن ءومىر ەمەس دەپ ايتا الاسىزبا؟!
الدە ءبىر جىبەرگەندەي قۇسا قىلىپ،
جاراعان بۋراداي بوپ ۇشادى بۇلت.
نايزاعاي ءبىر تارتىلعان التىن جەبە،
اق ساۋلە جاتىر جەردى قۇشا كىرىپ، _ دەپ جايلاۋدىڭ جاڭبىرلى ءتۇنىن سۋرەتتەيدى. جەل نوسەر بولىپ، سەل قۇيعان ۇمار- جۇمار تۇيدەكتەلگەن قارا بۇلتتى جاراعان بايا بۋراعا تەڭەيدى. كوكتە ويناعان جاي وتىن ادىرنادان اتىلىپ شىققان التىن جەبەگە ۇقساتىپ، وسىلىپ تۇسكەن اق ساۋلەنى جەر قۇشتىرىپ كورسەتەدى.
«جاراعان بۋراداي بوپ ۇشادى بۇلت، نايزاعاي ءبىر تارتىلعان التىن جەبە» دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى تەڭەۋلەر مەن كەيىپتەۋلەردىڭ بارلىعى وتە جاندى، اسەرلى ولەڭگە ومىرشەڭدىك قۋات ءبىتىرىپ، ايتپاقشى ويدىڭ اجارىن ارلەپ، سىمباتىن سىرلاپ، مىڭ قۇلپىرتىپ، جۇتىندىرىپ جىبەرەدى. اۆتور:
قاباعىن تۇيسەدە اسپان قىرتىستانا،
تۇرعانداي كىرپىگىنەن ىرىس تاما.
قالاممەن قىزىل سيا كوكجيەكتىڭ،
شەتىنە جازىلعانداي بۇرىشتاما، _ دەپ ارناسىنان اسىپ اعاتىن «اق قابانىڭ اقبۋرا تولقىنى» قۇساپ شاپشىپ، شارىق ۇرىپ اعىل- تەگىل جىرلاپ كەتەدى. تۇنگى اسپاندا جارىق- جۇرىق ەتىپ وت قامشىسىن ويناتاتىن جاي وتىنىڭ سۋرەتىن جاي ايتپاي، جاداعاي ايتپاي، كەيىپتەپ كەلتىرىپ، كەلىستىرىپ ايتادى. ءتاڭىر تۋعان جەر مەن تۋعان ەلگە مول ىرىس پەن بايلىق بەرىلسىن دەپ كوكجيەكتىڭ شەتىنە قىزىل سيالى التىن قالاممەن بۇرىشتاما جازىپ قولىن قويعانداي جاندى بەينەنى كەيىپتەپ كوز الدىڭىزعا ەلەستەتەدى.
قىلاڭداپ مىنە كوكتىڭ مول استارى،
جاڭبىردا تالىقسىپ كەپ تولاستادى.
مىنەزىن كورسەتتى ءبىر وسى ءتۇنى،
جايلاۋدىڭ قۇبىلمالى دولى اسپانى.
تەربەتىپ تەرلەپ تۇرعان ايماقتى بۇل،
اسپانعا كوتەرىلدى سايراپ بۇلبۇل.
مولدىرەپ سىناپ تولى قاۋاشاعى،
ءسابيدىڭ جانارىنداي جايناپتى گۇل.
نەمەسە:
سالادى ءار جىلعادا بۇلاق بۇلتاق،
ەرنەۋىن سىبىرلايدى قۇراق قىمتاپ.
قىزداردان قوي كۇزەتكەن قىرقاداعى،
كەلەدى ءان سىزىلىپ ۇزاق ءبىر ءسات.
تاعى دا:
تاس بۇلاق سەكىرمەدەن ساپىرىلعان،
جاعاسى شالعىن جىنىس جاپىرىلعان.
شەگىرشىن، تال، ىرعايدىڭ اراسىندا،
انەكي، قاراقات تۇر جاسىرىنعان.
«ىزدەۋشى ەم بالعىن كەزدە وكپەمدى الا،
و، قاراقات، قاراقات، نەتكەن قارا!»
دەپ مارجان ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ كەپ،
مىنەكي، ءۇزىپ جاتىر ەپپەن عانا.
نەمەسە:
ارقىراپ ايعىر قايدا كىسىنەيدى؟
جارتاستار جاڭعىرىعىپ تىتىرەيدى.
دەسەتىن جۇرت اڭىز قىپ ەرتە كەزدە،
«ايۋى اققولقانىڭ كىسى جەيدى».
مۇنداي تاماشا سۋرەتتەۋلەردى داستاننىڭ كەز كەلگەن بەتىن اشىپ، كەزىككەن شۋماقتارىن وقىساڭىز كەزىكتىرە بەرەسىز. ءۇش ءجۇز شۋماقتان استام داستاننىڭ تۇلا بويى تۇنعان سۇلۋلىق پەن كوركەم ەستەتيكاعا تولى، باس- اياعى بىردەي شىققان شىڭاۋى جەتكەن شىمىر شىعارما.
شامەن يسا ۇلىنىڭ تاعى ءبىر جاستىقتىڭ جالىنىن مازداتىپ شالقار شابىتپەن جازعان شىعارماسى «حۋاڭ جيگۋاڭ» داستانى ەدى. بۇل پوەمادا سول شامەن شىعارماشىلىعىنىڭ جەمىستى جىلدارى ەسەپتەلەتىن 59- جىلدارى جازىلعان. اقىن بۇل شىعارماسىندا چاۋشيانعا كومەكتەسىپ، امەريكا جيانگەرلىگىنە قارسى تۇرۋ سوعىسى بارىسىنداعى جۇڭگو ەرىكتى ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ باتىر ۇلانى حۋاڭ جيگۋاڭ جولداستىڭ ەرلىك رۋحىن جىرلاۋدى نەگىزگى تاقىرىپ ەتىپ جازىلعان داستان ەدى.
«حۋاڭ جيگۋاڭ» داستانى كوتەرگەن تاقىرىبى جاعىندا، شينجياڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىندا بىردە- ءبىر اقىن- جازۋشى قالام تارتۋعا ءتىسى باتپاعان وسى زامانعى مونتيزم سوعىس تاقىرىبى.
داستاندا اقىندىق شابىت، شىنايى پوەزياعا ءتان كوركەمدىك پەن سۇلۋلىق ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. اقىن كوتەرگەن تاقىرىپتى تولىق يگەرۋمەن قاتار، سۇراپىل سوعىستىڭ حالىققا سالعان لاڭىن، سوعىس ويرانداعان اتا مەكەن مەن جاي حالىقتىڭ قاتىگەز سوعىسقا دەگەن قاندى قارعىسىن جەرىنە جەتكىزىپ بەينەلەيدى. سول ارقىلى شاپقىنشىلىق پەن زورەكەرلىككە قارسى ۇران سالىپ، دۇنيە حالقىن الەم بەيبىتشىلىگىن قورعاۋعا شاقىرادى. دۇنيە بەيبىتشىلىگى ءۇشىن، چاۋشيان حالقىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەي جاۋ پليموتىن كەۋدەسىمەن توسىپ ءۇنىن وشىرگەن حۋاڭ جيگۋاڭ سىندى جۇڭحۋانىڭ باتىر ۇلىن، ۇلى ينتەرناتسيوناليزم جاۋىنگەرىن ەرەكشە تەبىرەنە جىرلايدى.
«حۋاڭ جيگۋاڭ» داستانى جالپى كولەمى جاقتان بەس ۇلكەن بولىمنەن قۇرالىپ، 420 نەشە جول شاماسىندا بولادى. داستان كولەمى جاعىنان ىقشام بولعانىمەن ۋاقيعانى بايانداۋ جاقتارى مەن ءتىل ىستەتۋ، سۋرەتتەۋ جاقتارىندا اسا شەبەرلىك كورسەتىپ، اقىندىق شابىتتىڭ شالقۇيرىعىن كوسىلتكەن، كوركەم تىلمەن قوسا شىمىر ۇيقاستىڭ شىرايىن كەلتىرىپ، شىنىن ايتقىزعان، ءمۇسىنى سۇلۋ سۇڭقار شىعارما. ءبۇيىرىن سوعىپ بۋلىعىپ قورعاسىن قۇسقان زەڭبىرەك، گۇرس- گۇرس جارىلعان جويقىن سنارياتتار، دۇنيە زەل- زالا، ورتەنگەن ءوڭىر، وت- تۇتىنگە ورانعان دالا، قولقاڭدى جارعان ۋداي اشتى ءدارى ءيىسى، كۇيەلى تاس، كۇيگەن ءتۇبىر، جىلاعان بالا، شۋلاعان تاۋىق، ۇلىعان ءيت، قان ساسىعان دالا، شىڭعىرىپ ۇشقان وقتار قانعا باتىپ شىج ەتىپ ءۇنى وشەدى. جەمتىككە جەمساۋى شىققان قۇزعىندار عانا قۋانا قۇرقىلدايدى. ىسقىرعان سۇستى سۇر جىلانداي سۋقىمەتى سۋىق سۇراپىل سوعىس بەيكۇنا بەيبىت ەلدىڭ باسىنا ايانىشتى اقىر زامان ورناتادى. جازيرالى ءجاننات مەكەن قاس قاعىمدا توزاققا اينالادى. وسىناۋ قيان كەسكى سوعىستىڭ كارتيناسىن جەتكىزە سۋرەتتەۋگە بەلىن بەكەم بايلاعان شاباندوز اقىن شابىتىنا ءمىنىپ، ەسىلەدە، كوسىلەدە جىرلايدى:
قىپ- قىزىل قانعا شىلانباي،
ىسقىرعان وقتار تۇسپەيتىن.
نەدەگەن سۋىق جىلانداي،
سۇراپىل سوعىس ءتۇس كەيپىڭ.
كۇركىرەپ قۇسسا زەڭبىرەك،
ساسيدى اڭقىپ بۇرىق گاز.
ءيت ۇلىپ، سيىر موڭىرەپ،
قۇزعىندار وتىر بولىپ ءماز.
داستاندا اقىننىڭ وزىنە ءتان اسقاق رومانتيكا، جالىن اتقان سەزىم، سۇلۋ پوەتيكا مەن كوركەمدىك بەينەگە تولى پوەزيانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءتىلسىم قۇدىرەتكە تولى قۋات بار. اسپاندا ساموليەت، جەردە تانكى، مۇزداي قارۋلانعان جەر قايىسقان مونتيزم اسكەري قوسىن، وسىزاماندانعان سوعىس قارۋلارى جەر بەتىندە وت بۇركىپ، ءورت قويعان سۇراپىل سوعىستىڭ سۇستى بەينەسىن، سونىمەن قاتار سۇرقيا جاۋعا سىلەيتە سوققى بەرىپ، اقتىق دەمىنە دەيىن كۇرەسكەن جۇڭگو حالىق ەرىكتىلەرىنىڭ ەرەسەن ەرلىك رۋحىن كوركەمدىك ورەسىن كوتەرىپ، پوەزيالىق تىلمەن جەتكىزىپ بەينەلەگەن:
قالاي بۇل العا باستىرماق،
پليموت تۇردى وت بۇركىپ.
سناريات دۇلەي تاس تۋراپ،
ورماندى جاتتى وق قىرقىپ.
تۇرعانداي جاندى قىسىمعا اپ،
سۇراپىل نەتكەن حاۋىپ بۇل.
توننالاپ مىرىش ىسىلداپ،
اكوپتىڭ ەرنىن قاۋىپ تۇر.
ارپالىس، اڭدىس ءوتتى شاق،
جاۋاپتى وقپەن قايىرىپ.
توعىسىپ زۋ- زۋ وت بۇرقاق،
تانكىنى تانكى مايىستىرىپ.
سناريات كوكتە ءسۇزىستى،
ورتاسى ءتۇننىڭ قالدى اۋىپ.
''شىج'' ەتىپ جەردىڭ سىز ءۇستى،
ءورت وقتار ءسوندى جار قاۋىپ.
داستان باستان- اقىر جوعارىداعىداي سىرلى ءسوز، سۇلۋ ىرعاقپەن باس- اياعى بىردەي شىققان. شالقىپ كەتكەن ءبىر ءسوز، شالىس باسقان ءبىر ۇيقاس جوق. داستانداعى تاماشا تەڭەۋلەر مەن بەينەلەۋ تاسىلدەرى، ءسوزدى سارالاپ ىستەتۋ ءاربىر ءسوز- سويلەمدى ارلەپ، مانەرلەپ قولدانۋ جاقتارىندا تىڭ ىزدەنىستەر جاساپ، تاماشا جاسامپازدىق ونىمدىلىككە قول جەتكىزگەن.
«جاۋاپتى وقپەن قايتارۋ»، «تانكىنى تانكى مايىرۋ»، «سنارياتتاردىڭ اسپاندا ءسۇزىسۋى»، «بومبىلار تاستى ۇنشا يلەۋ»، «تەمىردى تەمىر كەمىرۋ» قاتارلى سۋرەتتەۋلەردىڭ بارلىعى سول داۋىردەگى جاس اقىننىڭ جالىقپاي ىزدەنگىشتىگى مەن ايىرىقشا ايتقىشتىعىنىڭ ايعاعى ەكەندىگىنە
ەشقانداي كۇمان جوق.
سۇمدىقتان مەدال تاعىنباق،
قىرعىننىڭ تاۋىپ ونەرىن.
ماكارتور وتىر قابىلداپ،
پاكتاريا كارولىن.
ميكروپپەنەن ىستالعان،
ياكي سيىر، ءيت، دوڭىز.
جاۋىپ تۇر مىنە اسپاننان،
قاندالا، بۇرگە، ءبيت، قوڭىز.
جيانگەرلەردىڭ بەيبىت حالىقتى قىرعىنداۋدىڭ جاڭا تەحنيكاسىن تاپقانداردى ماراپاتتاپ، ماقتاپ، سيلاعان ارسىز قىلىقتارى مەن ەڭ جيركەنىشتى باكتەريالىق سوعىس قوزعاعان ايۋاننان بەتەر تاعىلىق ارەكەتىن اشكەرەلەپ، جيانگەرلەردىڭ جاۋىز بەت- بەينەسىن ولەڭ جولدارىمەن ورنەكتەپ جەتكىزەدى.
داستاننىڭ نەگىزگى گەرويى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ باتىر ۇلانى، ۇلى ينتەرناتسيوناليزم جاۋىنگەرى حۋاڭ جيگۋاڭ وبىرازىن جاساۋدا ىشكى دۇنيەسىن، ەرلىك رۋحىن، ماحابباتى مەن قارعىسىن ءوز مونولوگى ارقىلى بەرەدى:
مەن ءۇشىن وتان سۇيىكتى ەل،
ىستەيمىن ەڭبەك، ەسەيدىم.
سەن ءۇشىن داڭقىڭ بيىك بول،
كەۋدەمدى وققا توسەيمىن.
چاۋشيانىم، كورشىم، قوش ەندى،
رۋحىم اتار بولىپ تاڭ.
باقشاڭدى، زاۆود، كوشەڭدى،
قورعايمىن جاۋدان توگىپ قان.
بۇل باتىردىڭ اقتىق ءۇنى، ادال نيەتى، جۇرەك ءسوزى، سونداي- اق ول چاۋشيان سوعىس مايدانىنداعى جۇڭگو حالىق ەرىكتىلەرىنىڭ ورتاق وسيەتى، ورتاق جۇرەك ءسوزى ەدى.
بۇل ادامگەرشىلىككە تولى، ناعىز دوستىققا ءتان ينتەرناتسياليستىك ماحاببات ەدى.
ماحاببات ءبارىن جەڭەتىن،
دوستىقتىڭ اتتى شات تاڭى.
حۋاڭ جيگۋاڭ وقتىڭ وڭەشىن،
جۇرەكپەن كەپتەپ تاستادى.
سۇرقيا جاۋدىڭ ءۇنى ءوشتى. ادىلەتسىز جاۋ جەڭىلىپ، ادىلەتتى حالىق جەڭىس تاپتى. چاۋشياندا باياندى بەيبىتشىلىك ورنادى. شان گاڭليڭدە جەڭىس تۋى جەلبىرەدى. «حۋاڭ جيگۋاڭ» داستانى اۆتوردىڭ اقىندىق دارىنىنا ۋاكىلدىك ەتەتىن، يدەيالىعى مەن كوركەمدىگى سايكەسكەن تاعى ءبىر سەتەردە شەكەر شىعارماسى.
شاكەڭ بۇلاردان سىرت «ۇمىتىلماس كۇندەر» اتتى وچەرىك داستان ۇلت رۋحىن جىرلاۋدى نەگىزگى مازمۇن ەتكەن ليريكالىق داستانىن؛ «اتتى قازاق» داستانىن ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى نەگىزگى تاقىرىپ ەتكەن؛ «جاسىل مەكەن» داستانىن ەلەكتر عىلىم- تەحنيكاسىن باستى مازمۇن ەتكەن؛ «وزەننەن ورگەن جۇلدىزدار» داستانىن ەكولوگيالىق ورتا مەن بىزگە تابيعات پەيزاجىن سۋرەتتەۋدى مازمۇن ەتكەن؛ «تاۋلار ءتىل قاتادى» داستاندارىن جازعان. ۋاقىت بايلانىسىمەن شاكەڭنىڭ بۇل داستاندارىنا بىردەن توقتالۋعا ۇلگىرمەدىك. ايتپەسە ءار داستانى ايىرىم- ايىرىم زەرتتەۋدى كۇتىپ تۇرعان قاتپارى قالىڭ شىعارمالار ەدى.
جالپى العاندا، اقىن شامەن يسا ۇلى ازۋى باقانداي ازاماتتىق جىرلاردى ايىزىڭىزدى قاندىرىپ جازاتىن قازاقتىڭ «ازۋلى» ازامات اقىندارىنىڭ ءبىرى.
الپىستىڭ ارناسىنان جەتپىسكە دۇرىلدەتىپ جەبە تارتقان شاعىڭىزدا، شالىمى شالقار شالقۇيرىق شابىتىڭىزدىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقپاسىن، شاباندوز شامەن اعا!
2005- جىل 15- قازان
加载评论内容,请稍等......