«ءبىر دوسىڭ كەرەك ەكەن» ءانى قالاي جازىلدى...

اۆتورى: ءابدىحاميت ورنىقپاي ۇلى

- سالەمەتسىز بە! ءابدىحاميت مۇعالىم. ءبىر ءان بار جۇرەكتى تەربەيتىن، ءبىر جىر بار جۇرەككە جول العان، ءبىر ءسوز بار جۇرەككە جىلى تيەتىن دەمەكشى، بۇرىن اقىن، اعارتۋشى رەتىندە تانىلعان ءابدىحاميت ورنىقباي ۇلىن قازىرگى حالىق سازگەر دەپ تە بىلەدى. «ءبىر دوسىڭ كەرەك ەكەن» اتتى انمەن اتىڭىز تاعى ءبىر رەت اسپاندادى. بۇگىن ءبىر اعىنان اقتارىلۋدىڭ ساتى تۇسىپ تۇرعانداي. اڭگىمەنى الدىمەن بالالىق شاعىڭىزدان باستاساق.

- مەن 1972 جىلى توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اعارسىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. ەڭ العاش باستاۋىش مەكتەپتىڭ 3 جىلدىعىنا دەيىن اعارسىن اۋىلىنىڭ اقتام قىستاق جاتاقتى باستاۋىش مەكتەبىندە وقىدىم. ونان وتباسىمىز مالشىلىقتان وندىرىسكە بولىنۋىنە بايلانىستى اۋىل ورتالىعىنا كوشىپ كەلدى. 4-5 جىلدىقتى اعارسىن اۋىلدىق تۇيىندى باستاۋىش مەكتەپتەن جانۇزاق اتتى ۇستازىمنىڭ قولىنان تامامدادىم. جالعاستى ورتالاۋدى اۋىلدان، تولىق ورتانى اۋداندىق 1-ورتا مەكتەپتەن وقىدىم. قۇس ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى عوي، بالا كەزىمدە اكە-شەشەمنىڭ ايتىپ بەرەتىن ەرتەگى-اڭگىمەلەرىمەن ەرجەتتىم. سول تۇستا قولدارى قىسقا بولسا دا ەش قاقپاي كورسەتپەي وقىتتى، وسى كۇنگە جەتكەنىمنىڭ ءوزى الدىمەن سول كىسىلەردىڭ ارقاسى. باستاۋىش مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە جۇماتاي اتتى مۋزىكا وقىتۋشى ءان جازاتىن، سكرەپكىدا ويناۋشى ەدى، سول كىسى مەنى بالدىرعان شاعىمدا باۋلىعان مۇعالىمىم، 1-كلاس وقىپ جۇرگەن كەزىمدە تۇڭعىش كومەدياعا شىققانىم ەسىمدە. كەيىن ورتالاۋ مەكتەپكە شىقتىم، سول كەزدە اۋىلدا وتەتىن ءتۇرلى سالتتىق توي-تومالاقتار مەن مەركەلەردە اقىندار ايتىسى، ولەڭ-جىر باس قوسۋلارى، اۋدان اۋىلداردى ارالاپ قويىلاتىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ويىن-ساۋىقتار جيى بولۋشى ەدى. قايماعى بۇزىلماعان ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ مايەگى بار ەدى. ەسىمدە 6-كلاس وقىپ جاتقان كەزىمدە سول ورتاعى ۇستازدارىمنىڭ جەتەكتەۋىمەن وتىرىك ولەڭ جانە جاڭىلتپاش ايتىپ ساحىناعا شىققان ەدىم. العاشقى ەلىكتەپ جىر جازۋىمدا سول كەزدە باستالعان بولاتىن. تۇڭعىش تۋىندىم 1990-جىلدارى «ىلە ورەندەرى» گازەتىندە جاريالانعان «ەركەلىك» اتتى ولەڭىم بولدى، سوسىن جالعاستى بىرنەشە حابار ماقالا جازىپ جاريالاعانمىن. كەيىن تولىق ورتا بىتىرەتىن كەزدە جاراتىلستىق پاننەن ەمتيحان تاپسىرۋعا دايىندالىپ جۇرگەنمىن. 1991-جىلدىڭ 5-ايى بولاتىن، جوعارى مەكتەپ ەمتيحانىنا دايىندىق كورىپ جانتالاسىپ جاتقانبىز. ىلە پەداگوگيكا شۋەيۋانىنان انۋاربەك جۇمابەك ۇلى، بەگاسىل قاتارلى باسشى ۇستازدار ارنايى وقۋشى قابىلداۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋداندىق ورتا مەكتەپتەرگە كەلگەن ەكەن. وقىتۋشىلارىنىڭ كورسەتۋىمەن ول كىسىلەردىڭ بەتپە-بەت سىناۋىنا قاتىسىپ، ىلە پەداگوگيكا شۋەيۋانىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ەمتيحانسىز قابىلداندىم.

- قازىر ەندى «ءبىر دوسىڭ كەرەك ەكەن» اتتى ءانىڭىز وتە كەڭ تارادى. ونسىز وتىرىس، باس قوسۋ وتبەيدى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ەلىمىزدەگى مىقتى ونەرپازداردان سىرت، ءتىپتى شەتەلدىڭ انشىلەرى دە وسى ءاندى ورىندادى. ءسىزدىڭ بۇل تۋىندىڭىز قالاي دۇنيەگە كەلدى؟

- ءبىر ءبولىم ادامدار ايەلىڭىزگە ارنالعان با؟ دەپ جاتادى. ولاي ەمەس. ىسجۇزىندە ىلە پەداگوگيكا شۋەيۋانىنا وقىتۋشى بولىپ قالعاننان كەيىن بىرەر جىل بويداقتىق ءومىردى وتكىزدىك. كەيىن 2000-جىلدارى ۇيلەنىپ، باسىمىزعا ءۇي تىكتىك، باۋىرىمىزعا قازان استىق. سول كەزدە ايەلىمنىڭ قىزمەتى توعىزتاراۋ اۋدانىنا بولدى دا مەن قۇلجادا سالت تۇردىم. سالت وتاۋعا ارا-تۇرا ونەر سۇيەر ازاماتتار كەلىپ تۇرادى، اڭگىمە، ونەر تۋرالى كەڭەستەر وتەدى. ءبىر قارا دومبىرام بار، سونى تىڭقىلداتىپ شەرتىپ جۇرەمىن. كەلگەن اعايىنداردا مىنا دومبىراڭىزدىڭ ءۇنى تاماشا ەكەن دەپ ماقتاپ تا كەتەدى. سوسىن كەيدە جالعىزسىراعاندا كەڭەسەتىن دوسىڭدى، سىر شەرتەتىن قۇربىڭدى، اڭگىمەلەسەتىن اعايىنىڭدى ساعىناسىڭ. 2003-جىلدارى جازدا سول قارا دومبىرامدى قولىما الىپبەلگىلى ءبىر اۋەندەرگە سالىپ وتىرعام. ءبىر كەزدە وسى ءاننىڭ قايىرماسى ويىما ورالدى. قايىرماسى بولعاندا «ءبىر دوسىڭ كەرەك ەكەن» دەگەن ءبىر جولى دا ىلەسە كەلدى. قايىرماسى 8 تارماقتان تۇرادى. شۋماقتارى 4 تارماقتان تۇرادى. بوس ۋاقىتىم بولعاندا سىڭسىپ ايتىپ، جاتتاپ ايتىپ جۇردىم. ارتىنان تولىق نۇسقاسى جازىلعان سوڭ ارا تۇرا وتىرىستاردا، باس قوسۋلاردا ايتىپ جۇردىم. ونداي ءبىر كەرەمەت دۇنيە بولادى-اۋ دەپ تە ويلاعام جوق. اعايىن-دوستار «جاقسى ەكەن، بولادى »-دەگەن سياقتى باعالارىن ايتىپ جۇردى. ارا-تۇرا ءۇيدى ساعىنۋ دا بار، بالا-شاعانى اڭساۋ دا جوق ەمەس، ەڭ نەگىزگىسى كوڭىلىڭدى تۇسىنەتىن ناعىز دوسىڭدى ساعىنۋ باسىم ورىندا دەپ ويلايمىن. ايتەۋ ادامداردا جالعىزسىراۋ سەزىمى، بىلايشا ايتقاندا ءبىر جاققا بارا الماي قاڭىراعان ۇيدە جالعىز جاتقاندا جابىعۋ سەزىمى پايدا بولادى. دوسىڭدى اڭساۋ، اعايىنىڭدى ىزدەۋ، سياقتى ايتەۋ بىر قاجەتسىنۋ سەزىمى كەلەدى. ونى پالەنگە ارنادىڭ با؟ دەپ سان-ساققا جۇگىرتۋگە كەلمەيدى. ۇستاز دوستارىم بار، شاكرت دوستارىم بار، قۇربىلارىم بار. بارىمەن دە وتە تاتۋ وتەمىن. مۋزىكا دەگەن نارسە عايىپتان پايدا بولادى. ءبىراق، ونىڭ ار جاعىندا ءبىر تۇرتكى سەبەپ بار. ىشكى سۇرانىس، ادامعا كەرەك بولىپ تۇرعان ءبىر نارسە تۇر. «بىر دوسىڭ كەرەك ەكەن»-دەگەن تەمەسى بۇكىل تەكستى تۋىنداۋعا سەبەپكەر بولىپ تۇر. بىلايشا ايتقاندا الدىمەن تەمە پايدا بولىپ سوسىن تولىق تۋىندى دۇنيەگە كەلدى.

- كيىمنىڭ جاڭاسى، دوستىڭ كونەسى جاقسى دەپ جاتادى. بۇل ومىردە ناعىز دوس تابۋ دا قيىن. سىزدىڭ بۇل ءانىڭىز تالاي كونە، جاڭا دوستاردىڭ تابىسۋىنا دانەكەر بولىپ جاتىر. وسى ءاننىڭ تۇڭعىش باعىن جاندىرعان كىم؟

- ءبىر رەتى كەلگەندە وسى انىمدى اۋىلداسىم، وبلستىق تياتردە ءابدىباقىت سۇلتانبەك  ۇلى اتتى جىگىتكە ورىنداپ بەرگەن ەدىم. ول جاقسى باعاسىن ايتتى ونىڭ سول كەزدە «ەگىز بۇلاق» اتتى ءان تاسپاسى شىعىپ كەڭ تاراپ جاتقان كەزى. سوسىن وعان وسى ءانىمدى سەن ورىنداساڭ، تاعى ءبىر تولعاۋ جازايىن وعان ءوزىڭ اۋەن جاز. ارمەن قاراي جانە بىرەر ءان قوسساڭ تاعى ءبىر تاسپا تولعالى تۇر ەكەن دەپ ەدىم ول دا قوسىلا كەتتى. سونىمەن ءابدىباقىت دومبىرامەن، ەركىن جەتىباي  ۇلى اعامىزدىڭ قوبىز سۇيەمەلىمەن ستۋديادا دىبىسقا جازدىق. 2004-جىلى بۇل ءان تۇڭعىش تاسپاعا جازىلىپ تىڭدارمانداردىڭ قۇلاعىنا ءابدىباقىتتىڭ داۋىسىمەن جەتتى. سونان سوڭ بۇل ءان ارى قاراي ەل اراسىنا تاراي باستاعان سوڭ، ەكىنشى رەت قوڭىر داۋىستى سەيت اتتى ازاماتتىڭ ورىنداۋىندا ينتەرنەتتە تارالدى. ارالىقتا نۇرجان مەنەرعالي اتتى دوستارىمنىڭ كومەگىندە شينجياڭ حالىق راديوسىنىڭ تۋىندى ءان باعالاۋ جارىسىنا قاتىناستى. ايقىن تولەپبەرگەن ۇلى، جىگىتتەر توبى، ۇلتۋ قابايۆا، ەرسىن اييۋپا، اققۋ مەن گۇلناز شىرقادى، سالامات بولات ۇلى، عالىم قىستاۋباي ۇلى، ەرجان ماديار ۇلى، سەرىك نۇسىپقان ۇلى، تىلەك قۇسىمان  ۇلى قاتارلى كوپتەگەن انشىلەر ءار ءتۇرلى ساحىنادا ورىندادى، بارىنە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. جالپى حالقىما راحىمەت! 2012-جىلى شينجياڭ تەلەۆيزياسىنىڭ كولەمدى كونسەرتىندە تانىمالى انشى توقتار مەيىرقان  ۇلى ورىندادى. وسى رەتتە رەجيسسەرلەردىڭ ورنالاستىرۋىمەن 15-20 بيشىنىڭ ساحىنانى تولتىرۋىمەن، ارتقى دەكراتسيەياسىنىڭ سايكەسۋىمەن، توقتاردىڭ اسقاق داۋىسىمەن وتە اسەرلى، كولەمدى بولدى. كورەرمەنگە دە ەڭ اسەر قالدىرعان ءبىر تاماشا بەرىلىم رەتىندە تەلە ارحيۆىندە قالدى.

- ءبىر اننىڭ كەڭ تاراۋىنىڭ ءوزى سول اۋەننىڭ حالىق كوڭىلىنە شىعىپ، ەل نازارىنا ىلىنگەنىنىڭ بەلگىسى عوي. باعى جانعان تۋىندى دەپ «ءبىر دوسىڭ كەرەك ەكەن» اتتى وسى ءاندى ايتامىز. ال سۇرايىن دەگەنىم: وسى ءاننىڭ ورىندالۋىنا ءوز كوڭىلىڭىز تولاما؟

- بۇل ءان ساحىنادا دۇرىس ورىندالىپ جۇر، ءبىراق، شاعىن باس قوسۋ، وتىرىستارداعى ورىندالۋىندا ءبىراز ولقىلىقتاردىڭ ساقتالۋى تابيعي. البەتتە، ادامداردىڭ ورەسى، قابىليەتى ءار قيلى عوي. مەن ادەتتە ءماتىن تانۋ جونىندە زەرتتەپ كەلەمىن. بۇل جاعىندا جاريالاعان ماقالالارىم دا بار. سوندىقتان دا بولار ءان، تەرمە، تولعاۋ ماتىندەرىنىڭ دۇرىس، ءوز ماعىناسىندا، تولىق ايتىلۋىن دارىپتەيمىن. «ءبىر دوسىڭ كەرەك ەكەن» ءانىن ءار ءتۇرلى ورىندا، ءار قيلى ادامدار ورىنداپ جاتادى. بىرەۋلەر «جابىرقاپ قالعانىڭدا »دەپ ايتسا، ەندى بىرەۋلەر «جالىعىپ قالعانىڭدا »، «جابىعىپ قالعانىڭدا »دەپ ايتىپ جاتادى. وسىنداعى «جابىرقاپ، جابىعىپ، جالىعىپ» دەگەن سوزدەردىڭ وز-وز ماعاناسى بار. وسىنىڭ ىشىندەگى «جابىعۋدىڭ» سالماعى اۋىرلاۋ، تالعامىڭ تاۋسىلعاندا نەىستەرىڭدى بىلمەگەن ادام بىرەۋگە سويلەگىسى دە كەلمەي قالادى. اسىلى «جابىعىپ قالعانىڭدا» دۇرىس. جابىعىپ قالعانىڭدا، تاۋسىلىپ تالعامىڭدا. ارىلىپ اۋىر مۇڭنان، ءبىر ساتكە الدانۋعا. ---دەپ ورىنداسا دۇرىس بولادى. جانە «مەن سەنى كۇتتىم كەلەر دەپ» دەگەن تۋىندىمدا دا «كوزىڭە لىقسىپ ءبىر جاس كەپ »دەگەن ءماتىن تارماعى «كوزىڭە ىستىق ءبىر جاس كەپ »-دەپ ورىندالىپ جۇر. مۇنداعى «لىقسىپ» پەن «ىستىق» دەگەن سوزدىڭ ماعىناسى ۇقسامايدى. «لىقسىپ» دەسە كوزدىڭ شاراناسىنا جاس تولىپ تۇر دەگەن ءسوز تارتىمدى، ال «ىستىق» ادەتتەگى ءسوز، ماعىنالى دا ەمەس، تەرەڭ دە ەمەس. مۇنداعى ايتباقشىم: تەك اۆتورلى اندەر ەمەس، حالىق اندەرىن دە دۇرىس، تولىق، جاعىمدى ورىنداۋ كەرەك. ونىڭ ءبىر سوزىنە قيانات جاساماي، تىڭدارمانعا مولدىرەتىپ جەتكىزۋ انشىنىڭ جاۋاپكەرلىگىنە بايلانىستى بولىپ تابىلادى.

سۇحباتتاسقان: قۋاندىق كوبەن ۇلى