راس تولەۋقان شايقاسىن ۇلى ايتپاقشى بەيزاتتق مادەني مۇرالاردىڭ قورعالۋى ەلىمىزدە كەڭ كولەمدە قانات جايدىرۋدان بۇرىن دا كوپتەگەن ەلدەردە ءوز جالعاسىن تاۋىپ، ءمان بەرىلىپ كەلە جاتقان اسا ماڭىزدى جۇمىس، ءسوزدى ارىدان باستار بولساق، مادەني مۇرانى قورعاۋدى ەڭ العاش ورتاعا قويىپ، مەمىلەكەت زاڭىنا كىرگىزگەن ەل جاپونيا  ەلى ، ولار سوناۋ  1871- جىلداردان باستاپ- اق مادەني مۇرالاردى قورعاۋدى العا قويعان، 1950- جىلى مادەني مۇرالاردى قورعاۋدى مەمىلەكەت زاڭىنا كىرگىزىپ « مادەني بايلىقتى قورعاۋ زاڭىن» ماقۇلداپ، ءار جىلى 22- قاڭتاردى  « مادەني بايلىقتى قورعاۋ كۇنى » ەتىپ بەلگىلەگەن. سونداي- اق « مادەني مۇرالاردىڭ مۇراگەرلەرىن بەلگىلەۋ » ولاردى قورعاۋ شارالارىن جولعا قويعان، 1964- جىلعا كەلگەن دە كارستەردە  بۇل شارالاردى قابىلداپ ءوز ەلىندە قۇلدانا باستاعان. ەلىمىزدە «زاتتىق مۇرالاردى» قورعاۋ بەلگىلەمەلەرى ەرتە اتقارىلسادا ، بەيزاتتىق مۇرالاردى قورعاۋ بەلگىلەمەلەرى 2000- جىلداردىڭ باسىندا عانا راسىمي بەلگىلەندى، 2006- جىلى 14- قىركۇيەكتە " بيزاتتىق مادەني مۇرالاردى قورعاۋ ورتالىعى" تۇڭعىش رەت راسىمي شاڭىراق كوتەردى،  بىرلەسكەن مەمىلەكەتتەر عىلمي مادەنىيەت ۇيىمىنىڭ ءوزى 1982- جىلى فولكىلوردى (民俗 ) قورعاۋ  ماماندار كومىيتەتىن قۇرىپ،  ىشىنەن « بەيزاتتىق مۇرا باسقارماسن » بەلگىلەگەن.  سودان 2003- جىلى قازان ايىىنا كەلگەندە « بەيزاتتق مۇرالاردى قورعاۋ كەلىسىمىن » بەكىتكەن. بۇل كەلىسم " بيزاتتىق مۇرا " اتاۋى قالىپتاسىپ،  تۇپ- تۋرا 31جىلدان كەيىن  ارەڭ  ەل اراسىنا اشىق جاريالانىپ وتىر. ەندەشە بەيزاتتىق مۇرا دەگەن اتاۋ ( ۇعىم )  قالقارادا دا ، ەلىمىز جونىنەن العاندا دا جاڭا اتاۋ، جاڭا ۇعىم، اسىرەسە قازاعىمىز جونىنەن الىپ ايتقاندا  ءتىپتى دە بۇعاناسى ءالى قاتا قويماعان جاڭا اتاۋ ەسەپتەلەدى.

مەندە تولەۋقان باۋىرىممەن ۇپ- ۇقساس وسى ءبىر يگلىكتى ىسكە تىكەلەي ارالاسىپ كەتپەسەم دە، جاقىننان قۇلاق سالىپ، بۇيرەگىم بۇرىلا جۇرەتىن ادەتىم بار ەدى، سول سەبەپتى« بەيزاتىق مۇرا  » دەگەن جاڭا اتاۋ تۇرالى وزىمشە وي ەلەگىنەن وتكىزىپ ماتاريال اقتارىپ اۋەستىك تانىتىپ ءجۇردىم ،  « بەيزاتتىق» دەگەن جاڭا قوناققا  ءار كىم ءار ءتۇرلى تون پىشىپ، ءوز بىلگەندەرىنشە قالپاق كىيگىزىپ جاتقان سوڭ، ءتۇرلى ماتاريالدان قابىلداعان تۇسىنىگىم  بويىنشا  2008- جىلى ىلە گازەتى مەن  التاي گازەتىندە « بەيزاتتىق مادەني مۇرا تۋرالى تۇسىنىگىمىز ايقىن بولسىن » دەگەن ءمۇيىزى قاراعايداي ( ءنارىن حالىق بىلەر) ماقالا جازىپ تاستاعانىم بار، سول سەبەپتى دە  بولار، بەس جىلدان كەيىن ياعىني 2013- جىلى 17- ماۋسىم دا التاي گازەتىندە تولەۋقان باۋىرىم جازعان « ءبىزدى قاڭعىرتقان «非» ءارپى » دەگەن ماقالاسنىڭ تاقىرىبىن كورىپ، "اكاۋ" دەپ اڭتارىلىپ قالدىم، اڭتارىلعانىم "بەس جىلدىڭ الدىنداعى ماقالام دا جاڭساق ايتىپ الدىم با ؟ " دەگەن كودىك پايدا بولدى، بارلىعىمىزدى قاڭعىرتقان «非» ارىپىنىڭ قانداي قۇدىرەتى بار ەكەن دەگەن ويمەن ماقالانى مۇقىيات  وقىپ شىقتىم دا، ماسەلە  «非» ارپىندە ەمەس، ءالى دە تۇسىنىكتە جاتىر ەكەن عوي دەگەن تۇجىرىم عا كەلدىم، ۇيتكەنى مەن جوعارداعى ايتىلمىش ماقالام دا « جاقىنعى جىلداردان بەرى قاراي  ايتىلىپ  جۇرگەن «بەيزاتتق مادەني مۇرا » اتاۋىن اندا- مۇندا ەستىپ جۇرگەنىمىزبەن، ءبىر ءبولىم مامان، زەرتەرمەن، وقىمىستى قاۋمىمىز بولماسا، كوپ ساندى بۇقارا ءالى دۇرىس قابىلداپ كەتە قۇيماعان سەكىلدى، زاتتىق مادەني مۇرا مەن بەيزاتتق مادەني مۇرانى كەيدە  شاتاستىرىپ  الىپ جۇرگەن جايىمىزدە  بار، ءتىپتى كەي ءبىر  وسى تاقىرىپ جونىندە قالام تەربەپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدا دا ۇعىم شاتاستىعى بايقالىپ ءجۇر. سول سەبەپتى مەن وسى ماقالانى جازۋدى قاجەت دەپ ءبىلىپ، قولىما قالام الىپ وتىرمىن » دەپ ماقالا جازۋداعى ماقساتىمدى ايتا كەتكەن ەدىم، ەندى مىنە بەس جىلدان كەيىن تولەۋقان باۋىرىم الدىمنان تاعى  كولدەنەڭ جولىعىپ وتىر. بۇل ۇعىم تۋرالى ءالى دە ۇعىم شاتاستىعى بار ەكەن. تولەۋقان باۋىرىم مادەني مۇرامىزدىڭ – زاتتىق، بەيزاتتىق مادەني مۇرا دەگەن ەكى جاعى بولاتىنىنا مۇلدە مويىنداعىسى كەلمەيدى، ءتىپتى "بەي " «非» دەگەن ءارىپتى باسى ارتىق، اۋىرە شارۋا دەپ كوزىن جويۋعا تىرسادى.

بۇل جونىندە مەن جوعارداعى ماقالام دا ەكى مادەني مۇرا تۋرالى وزىمشە توقتالىپ، قاتىستى ماتاريالداعى بايىمداۋلار ارقىلى، ەكەۋىنىڭ ەرەكشەلىگى، پارقى، ءومىر سۇرۋ ورتاسى تۋرالى شامامشا تۇسىنىك جاساعان ەدىم ، ءبىزدىڭ اڭعارۋىمىزشا تولەۋقان باۋىرىم  ءدال وسى جەردە جاڭىلىپ وتىرعان جايى بار، ويى جاقسى، ازاماتىعىندا ايتار جوق، ۇلتتىمىزدىڭ جوعالىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتارى ءۇشىن شىرىلداپ قىزعىش بولىپ وتىر، ءبىراق ەكى مادەني مۇرانىڭ باسپەن جاعىن ايىرا الماي، ەكۋىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ وتىر. ءبىز ءسوزىمىز دالەلدى، ايتقانىمىز يلانىمدى  بولۋ ءۇشىن، تاعى دا قاتىستى ماتاريالدارعا جۇگىنىپ، تورەلىك كۇتەيىك.

1950- جىلداردا جاپون ەلى ەڭ العاش ەل ىشىندە « مادەني مۇرانى» - ⑴.« پىشىندى مادەني بايلىق » «  有形文化财 » ، ⑵. « پىشىنسىز مادەني بايلىق » 《无形文化财》-  دەپ ەكىگە جىكتەگەن. اعىلشىن تىلىنە دە جاپون تىلىننىڭ ويى بويىنشا اۋدارىلعان. بۇل اراداعى  « پىشىندى مادەني بايلىق »  دەپ وتىرعانى قازىر ايتىلپ جۇرگەن «زاتتىق مادەني مۇرا »  «物质文化遗产 » ،  « پىشىنسىز مادەني بايلىق » -  دەپ وتىرعانى قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن . - «بەيزاتتىق مادەني مۇرا »  « 非物质文化遗产  » . ەندى جوعارىدا ايتىلعان ، « پىشىندى» ، مەن « پىشىنسىز» گە از توقتالا كەتەيىك، زات اتاۋلى دا پىشىن بولادى، ماسەلەن ۇش بۇرىش، تورت بۇرىش، دوڭگەلەك، شەڭبەر، سەلەندىر ،پىراميدا ، كوپ پىشىندى ت.ب دەگەندەي، جاندى مىسال ارقىلى ايتار بولساق قازاقتىڭ ەرتەدەگى دومالاق باس ساپتاما ەتىگى، ەر تۇرمانى، كىيگىز ۇيى سىياقتىلار، بۇلاردا وزىنە ءتان پىشىن ( پورما » بار، كىيگىز ۇيدى الار بولساق،  كەرەگە اينالماسى سىلىندىر فورماسىن، ۋىقتارى قىيما پىرامىيدانى ، شاڭىراعى قىيما شاردىڭ فورماسىن وزىنە تولعا ەتكەن.  مىنە بۇلار ءبىزدىڭ قازاقتىڭ زاتىق مادەني مۇرالارىنىڭ ءتىيپتىك ۋاكىلدەرى،ءدال وسى ارادا نازار سالعان ادامعا  « پىشىندى مادەني بايلىقتى»زات ەكەن دەگەن ءبىر تۇيسىك پايدا بولادى.  ونداي بولسا « زاتتىىق مادەني مۇرا » دەگەنىمىزدىڭ باسى اشىلدعانداي بولدى، ال "پىشىنسىز" گە كەلسەك، پىشىنسىز دەگەن اتىنان- اق ونىڭ بەلگىلى پىشىنى( فورماسى ) جوق دۇنىيە ەكەنىن بىلەمىز، شىينجياڭ قازاقتارى قازىم قارتتى بەيزاتتىق مۇرا « قىيسا داستانداردىڭ مۇراگەرى» دەپ اتايدى، ەندەشە ول كىسىنىڭ ايتقان  قىيسالارىن  قۇلاقپەن ەستىپ لازاتتانامىز،  قىيسا، داستان دا پىشىن بولمايدى، ءارى ول زات ەمەس رۋحي دۇنىيە، وندا قىيسا بەيزاتتىق مۇرا بولدى عوي دەپ ازىرشە ءبىر ءتۇيسىنىپ قويالىق. امال قانشا تولەۋقان باۋىرىم وسىلاردىڭ بارلىعىن ( كىيگىز ۇيدى، دومالاق باس ساپتاما ەتىكتى) كورىنىپ تۇرعان زاتتى " بەيزاتتىق مادەني مۇراعا " يتەرمەلەپ بولماي  وتىر، ءوزىنىڭ اۋىساي كەتكەنىن بىلمەي سويلەپ « بۇل تۋراسىندا ۇلت مۇراسىنا جانكۇيەر بولىپ جۇرگەن ءىشىنارا زيالى قاۋىممەن دە اڭگىمە بارىسىندا كەلىسە الماي جۇرگەن جايىم بار. ءبىر جولى  جازۋشى اعامىز  ريزابەك قاسەن ۇلىمەن دە وسى تۋرالى ءسوز بولعاندا اققۋ اسپانعا ، باقا كولگە تارتتى » دەيدى قايسسى اققۋ ، قايسىسى باقا ەكەنىن بىلمەدىم، تولەۋقاننىڭ سوراۋىن دا شىيكىلىك بار، ءاسىلى قازاقتىڭ كىيگىز ۇي مادەنىيەتىن قاي تۇردەگى مادەنىيەتكە قويار ەدىڭىز، نەمەسە كىيگىز ۇي بەيزاتتق مۇراعا جاتاما ؟ دەپ سۇراسا رەكەڭنىڭ جاۋابى قۇپپا- قۇپ دۇرىس جاۋاپ. كىيگىز ۇيدىڭ  ءوز باسى قاي مادەنىيەتكە جاتاتىنىن جوعاردا تۇسىندىردىك ( زاتتىق مادەني بايلىق ). ونىمەن قويماي « مەن حانزۋ تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىلعان ( بەيزاتتىق) دەگەن ءسوزدى تولىق تۇسىنە الماي وتىرىپپىن- مىس » دەپ ءبىر كەتەدى باۋىرىمىز،  «مىس» ەمەس باۋىرىم راسىندا تولىق تۇسىنە الماي وتىرسىڭ، سۇيتە تۇرا « قىزىقتىڭ كوكەسى ەندى شىقتى، جالعىز «非» ءارپىنىڭ الەمەتىنەن التى قانات اق وردام اڭىزداعىداي اق بۇلتقا مىندى دە اسپانعا ءبىر- اق ۇشتى. جەل ايداپ شاعىلىپ ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسپەسىن دەپ قانا تىلەدىم » دەپ ساتىيرا تىلىمەن رەكەڭدى سىقاق ەتەدى. ءبىراق وسى جەردە ريزابەك ەمەس ءوزىنىڭ اۋىساي ءتۇسىپ قالعانىن مۇلدە ويلاعان جوق، ءتىپتى ويلايتىن دا ەمەس . جەكە باسىنداعى پىسپاعان ويىن « اكسىيوما » قاتارىنا قويىپ وتىر، ولاي دەيتىنىم ، باۋىرىم اۋەلى جاقىندا بۋرىلتوعاي اۋدانىندا وتكىزىلگەن قازاقتىڭ حالىقتىق قىيسا داستاندارى تۋرالى تالقى جىيىنىندا ءوزىنىڭ بەيزاتتق مادەني مۇرا تۋرالى جازعان ماقالاسىن وقي الماعاندىعىنا وكىنىش بىلدىرەدى. ( وسى ارادا  وقي الماي قالعانى قانداي جاقسى بولعان،  وقىعان بولسا ءالى تالاي ادامدى شاتاسيىرار ەدى دەپ قۋاندىق) ، ءبىراق كەشكى كەزدەسۋدە مادەني مۇرالاردى قورعاۋ ورنىنىڭ جاۋاپتىسى نۇر مەن اڭگىمەدە بولىپ، ونىڭ پىكىرىن قولدامايتىندىعىن اشىق ايتىپ، ءوز كوزعاراسىن نانىمدى سىپاتارمەن دالەلدەپ، نۇكەڭنىڭ وزىن دە بىرگە وتىرعان قازاق حالىق داستاندارىن زەرتەۋ ورنىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تولقىن امىرە ۇلىندا، ورتالىق ۇلتتار داشۋەسىنىڭ دوكتور، پروفەسسورى نۇرباقان كالەلقان ۇلىندا ءوز پىكىرىنە يلاندرىپتى- مىس. وسىعان كوزىم جەتپەدى. بالكىم ولار باسى اشىلىپ بولعان « بيزاتتىق مۇرا » جونىندە ارتىق كەڭىردەكتەسپەي، دەمالعىسى كەلگەن بولۋى مۇمكىن دەپ تۇيدىم ىشىمنەن.

تومەندە اتى شۋلى «非» ارىپىنە كەلەيىك، تولەۋقان باۋىرم ماقالاسىندا «非 » بىزدىڭ قازاق تىلىنە كوشىپ كەلۋ بارىسىندا لايىقتى ورنىنا قوندىرىلماي، بىردە جايلاۋى، بىردە قىستاۋى تار كەلىپ، مال باسى قۋعىنعا ءتۇسىپ، شاشىراپ جۇرگەن جايى دا جوق ەمەس. سونىمەن «非» ءارپىن ءار كىم ءوز تۇسىنىگى بويىنشا ءوز الدىنا كەسىپ- ءپىشىپ وتىرعان مىناداي جاعدايدا تانىمنىڭ ايقىندىعىنا كولەڭكە تۇسىرەدى دە، ول قايتىپ مادەني مۇرالارىمىزدى قورعاۋ، قۇتقارۋ قىزمەتىنىڭ اياق الىسىنا ءتاسىرىن تىيگىزەتىندىگى دە ابدەن مۇمكىن» دەپ ورىنسىز ۋايىمدايدى، «非» ءارپىن اركىم ءوز تۇسىنىگى بويىنشا ءوز الدىنا كەسىپ-ءپىشىپ وتىر دەپ«非物质文化遗产  »  نىڭ « بەيزاتتىق مادەنى مۇرا» دەپ اۋدارلۋىنا كۇمانمەن قارايدى،  ءتىپتى «非» ءارىپىن مادەني مۇرامىزعا جولىققان جاۋداي كورىپ، سونىڭ كەسەلىنەن  مۇرالارىمىز قورعالماي، جىينالماي جاتىر دەپ جاسىرماي ايتادى. مەن بۇعان كەلىسە المايمىن، باستىسى باۋىرىم زاتىق مۇرا مەن بەيزاتتىق مۇرانى بۇتىندەي ايرا الامي اۋىساي سويلەپ وتىر، ايتپەسە «非» ارپىندە تۇكتە كۇنا جوق،  ءارى اركىم  ءوز بىلگەنىنشە كەسىپ -ءپىشىپ جاتقاندا جوق ، ورتالىقتا قازاق ءتىلىن قامتىعان التى تىلگە قىزمەت وتەيتىن « جۇڭگو ۇلتتار اۋدارما مەكەمەسى » بار ، بۇل ورىننىڭ قازاق ءبولىمى جىلىنا ءبىر رەت ەلىمىزدەگى قازاق تىلىندەگى  اۋدارما ماماندارىنىڭ باسىن  قوسىپ  ( سولتان جانبولات، كاكەش قايىرجان ۇلى ت.ب سونداي- اق ءار دارەجەلى قازاق تىلندەگى گازەت، تەلە، راديو ورىندارداعى كاسىپتىك اۋدارماشىلا ) تالقى الىپ بارادى، حانزۋ تىلىندەگى جاڭا اتاۋ-تەرمەندەردىڭ قازاقشا اۋدارماسىن تالقىلاپ ارناعا تۇسىرەدى ، « بەيزاتتىق مادەني مۇرا » اتاۋى دا سول مامانداردىڭ تالقىسىنان وتىپ تۇراقتانعان.  قىزىعى دا قىرسىعى دا سول  باۋىرىم تاعى ايتادى : « ەگەر «非» ءارپى بولماسا «  物质文化遗产 » بولىپ زاتتىق مادەني مۇرا رەتىندە ۇلكەندى- كىشىلى مۋزەيحانا، مۇراجايلاردان ورىن الىپ، ادامزات قوعامى جويىلماسا مەن دە جويىلا قويماسپىن دەپ شالقاسىنان شالجىيىپ جاتار ەدى. امال قانشا، وسى  «非» بولعاندىعى سەبەپتى جىينالىپ، قورعالىپ، ساقتالماي جاتقان ساقتاردان بەرگى دالا مادەنىيەتىنڭ قالدىقتارى بولىپ وتىرماي ما ؟ »  دەپ «非» ارپىنە وشىگە قارايدى ، ءامالياتتا «非» ءارپى بەيكۇنا،  بۇل تاڭبا بولسىن بولماسىن زاتتىق مادەني مۇرالارىمىز « 产 物质文化遗 » جىينالا بەرەدى ، ساقتالا بەرەدى، ەلىمزدە مادەنىيەت توڭكەرسىنەن كەيىن زاتتىق مۇرالارىمىزدى جىيناۋ ، قورعاۋ جۇمىسى قايتا ساباسىنا ءتۇسىپ، ءار دارەجەلى ۇكىمەت ورىندارىندا مادەني مۇرا ورگاندارى قۇرىلىپ، ەل اراسىنداعى زاتتىق مۇرالار جىيىلىپ مۇراجايلارعا قويىلا باستاعان، ءبىراق بەيزاتىق مۇرالارىمىزدىڭ قورعالۋى، جىنالۋ جۇمىسى سۇراۋسىز  قالدى، سول ءبىر تۇستا حالىقتىق ءان كۇيلەردى، ۇلتتىق قۇرىپ- ادەتتەردى ءتورت كونە دەپ قاتاڭ شەكتەدى، كونە كوزدەر كەلمەسكە كەتكەن سوڭ مۇراگەرلەرى جوق ( بولسادا كەزىندە اۋزى كۇيگەن ) قۇندىلقتارىمىز وشۋگە اينالدى، سوندىقتان  ەلىمىزدە  2000- جىلدىڭ باسىنان باستاپ وسى سۇيكىمدى «非» ءارپىن ۇسىنىس ەتىپ ( بەيزاتتىق مۇرالاردى قورعاۋ شارالارىن» 《保护非物质 文化遗产办法》بەلگىلەدى. وسى ارادا الدىڭعى ماقالامداعى مىنا ءبىر ابزاتىس ءسوزدى قوسۋدى ءجون كوردىم « بەيزاتتق مادەني مۇرانىڭ  حانزۋ تىلىدەگى اتالۋىنا كەلەيىك، «  非物质文化遗产 » عا تالداۋ جاساپ كورەلىك ، مۇنداعى « 非» دەگەن ءارىپ، ەمەس دەگەن تەرىستەۋ  ماعاناسىنداعى ءسوز ، ال«  物质» بولسا زات دەگەن ءسوز، ونداي بولسا « 非物质 »  زات ەمەس دەگەن ءسوز ،  ال قازاقشا بەيزاتتق مادەني مۇرا  دەپ اۋدارىپ جۇرگەنىمىزدە تىم تۇسىنىكسىز  ءسوز ەمەس، نەگە دەسەڭىز قازاقتا، «بەيكۇنا» ، «بەيتانىس» دەگەن ءسوز بار،  بۇنداعى بەي ءسوزى دە تەرىستەۋ ماعاناسىندا كەلىپ ، تانىس دەگەن سوزدى تەرىستەپ  تانىس ەمەس  دەگەن ماعانا بەرەدى ، بەيكۇنا ءسوزى دە سونداي ، ەندەشە بەيزات دەگەن سوزدە  زات ەمەس دەگەن ماعانا تانىتادى، مىنە ءبىز وسى اتاۋدان- اق ونىڭ زات ەمەس ەكەندىگىن  ءبىلىپ الۋىمىزعا ابدەن بولادى». ال تولەۋقان باۋىرىم  « 非» ءارپى زاتتىق مادەني مۇرا دەگەن ءسوزدىڭ الدىنا كەلىپ،  زاتتىق ەمەس دەگەن ماعانا تۋدىرىپ تۇرعان جوق، قايتا قورعاۋعا مۇقتاج بولىپ مۇراعاتتاردىڭ تىزىمدىگىنە  ەنگىزىلمەي ، مۇراجايلاردىڭ بوساعاسىن اتتاي الماي تۇرعاندىعىن مەڭزەپ تۇرعانى ايقىن»، «非物质文化遗产»دەگەن ءسوز  ەل شىندە شاشىلىپ جاتقان دۇنىيەلەرىڭدى توزدىرماي جىيناپ ال ، دەپ كوزىڭە شۇقىپ كورسەتىپ تۇر » دەپ قاتاڭ تۇجىرمدايدى،  باۋىرىمشا بولعاندا ءبىر عانا مادەني مۇرا بار ، ءارى ول ءسوزسىز زات بولۋ كەرەك ، سونان سوڭ باسسالىپ جىيناپ الىپ مۋزەيگە قاماپ قويۋ كەرەك ، سوندا عانا ول مۇرا بولادى ەكەن ، سەنبەسەڭىزدەر توكەڭنىڭ ءتول سوزىنە كەلەيىك « كونە ساپتاما ەتىكتى تاۋىپ، ونى مۇراجايعا اپارىپ قويساق، مۇراجايدا ساقتالسا، وندا ول زاتتىق مۇراعا اينالادى دەيمىز. ەگەر مۇراجايدا ساقتالماسا ، جوق بولسا، وندا ءبىز ونى بەيزاتتىق مادەني مۇرا قاتارىندا تانىيمىز» - دەيدى، كۇلكلى- اق، ءسوزسىز مۇراجايدا بولۋ كەرەك پە ؟  اتا باباسىنىڭ ەتىگىن ۇرپاعى قاستەرلەپ ۇيگە ساقتاسا مۇرا بولمايدى ەكەن، ەگەر مۇراجايداعى ەتىكتى ۇرى قاعىپ كەتسە بەيزاتتىق مۇراعا اينالىپ كەتەنىن بولدى،  ال وسى ۇعىمىن حانزۋ تىلىندەگى ءتۇپ نۇسقامەن بىردەي شىعىپ تۇر دەيدى، قايداعى تۇپ نۇسقانى كورىپ جۇرگەنىن بىلمەدىك،  تۇپ نۇسقاعا جۇگىنەر بولساق مۇلدە باسقاشا،  قاتىستى حانزۋشا تۇپ نۇسقادان ءبىر سىيتات الايىق،  بەيزاتتىق مۇرانىڭ مىناداي ەرەكشەلىگىن ايتقان « بەيزاتتق مادەني مۇرانىڭ مۇراگەرلىك ەتۋشىسى قيمىلدىق قاسيەتكە يە ادام ، ول مۇراگەرلىك ەتۋشىنىڭ اۋىزشا بەينەلۋ ، ارەكەت ارقىلى كۇرسەتۋ  جولىمەن جالعاسادى »- دەلىنگەن ، ال  باۋىرىم قاراڭىز، جوعارداعى انىقتاما قازىم اقساقالعا  ءدال كەلەدى ، قىيسانىڭ  مۇراگەرلىك ەتۋشىسى قازىم، قىيسانى اۋىزىمەن ايتادى ، سوندا ءسىزدىڭ پاتۋاڭىز بويىنشا بولعاندا قازىم اقساقالدى  مۋزەيگە  قاماپ قويۋ كەرەك پە ؟ قىسقاسى تولەۋقان باۋىرىمدى يلاندىرۋ ءۇشىن قۇر ءسوز ەمەس، ناقتىلى انىقتاماعا جول بەرگەنىمىز جون سىياقتى، باۋىرىم ەندەشە مىناعان قارا، ەگەر زاتتق مۇرا مەن  بەيزاتتىق مۇرا  ءبىر ءسوز بولسا ، ەكەۋىنە ەكى تۇرلى انىقتاما  بەرىپ ، ەكەۋىنىڭ پارقىنا نە ءۇشىن توقتالادى، ەندى بەيزاتتىق مۇرانىڭ حانزۋ تىلىندەگى انىقتاماسىنا توقتالايىق، بەيزاتتىق مادەني مۇرا دەگەنىمىز -ءار ۇلت حالقىنىڭ اتا باباسىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان، ادامدار تۇرمىسىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان ءار ءتۇرلى داستۇرلى مادەنيەتتىڭ بەينەلەنۋ پورماسى( ماسەلەن سالت- سانا « ادەت- عۇرۇىپ » قىيمىلى، بەينەلەۋ كوركەم ونەرى، داستۇرلى بىلىمدەرمەن شەبەرلىك « ونەر- ءبىلىم »، سونداي- اق وسىلارعا تىعىز قاتىستى بولعان قۇرال ، زات ، قول ونەر بۇيمسدارى ت.ب ) مەن مادەني ورتانى كورسەتەدى . باۋىرىمنىڭ « مەن حانزۋ تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىلعان ( بەيزاتتىق) دەگەن ءسوزدى تولىق تۇسىنە الماي وتىرىپپىن- مىس »- دەگەن سوزىنە بولا بۇل انىتامانىڭ حانزۋشاسىن وسى ارادا تىكە اكەلۋدى ءجون كوردىم .

非物质文化遗产指各族人民世代相承的、与群众生活密切相关的各种传统文化表现形式(如民俗活动、表演艺术、传统知识和技能，以及与之相关的工具、实物、手工制品等)和文化空间。

وسى اراعا كەلگەندە ريزابەكتىڭ جاۋابى ەسكە تۇسەدى، انىقتامادا « داستۇرلى بىلىمدەرمەن شەبەرلىك « ونەر- ءبىلىم » دەيدى، ەندەشە،  رەكەڭ: « كىيگىز ۇيدىڭ ءوزى ەمەس ، ونىڭ جاسالۋ جولدارىن ، چەرتوجىن ، نازاريالىق جاقتان ءتۇسىندىرىپ قالدىرۋ »-  دەپ  جال تاپتى ەمەس، دۇرىس جاۋاپ بەرگەن. ەندەشە كىيگىز ۇيدى جاساۋ  شەبەرلىگى (ونەر- ءبىلىمى) بەيزاتتىق مادەني مۇرا بولادى. ءوز باسى زاتتىق مادەني مۇرا.

تولەۋقان باۋىرىم ماقالاسىندا « مادەني مۇرالارىمىزدىڭ تەك قانا رۋحاني جاعىنا ءمان بەرىلىپ، ونىڭ زاتتىق جاعى ەلەۋسىز قالىپ قويدى. رۋحاني مادەنيەت پەن زاتتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر- بىرىنەن بولىنبەيتىن ديالەكتىيكالىق قاتىناسى جوققا شىعارىلدى » - دەپ پاتۋا ايتادى. بۇل ارادا ايتارىمىز زاتتىق جاعى ەش قاشان دا ەلەۋسىز قالعان جوق ، ۇيتكەنى  ءبىز بەيزاتتىق مۇرانى قورعاۋدان كوپ بۇرىن زاتتىق مادەني مۇرانى قورعاۋدى دارىپتەگەنبىز، ءارى بۇل بارستا كورنەكتى تابىستارعا جەتىپ زاتتىق مادەنيەتىمىزدى جىيستىرىپتا العامىز. ديالەكتىيكالىق قاتىناسى دا جوقا شىعارىلعان جوق، ۇيتكەنى ءبىز جىيىپ العان زاتتىق مۇرامىزدىڭ جانىنا وعان تىكە قاتىسى بولعان ( جاساۋعا ، وندىرۋگە قاتىستى) شەبەرلىك، ونەر- ءبىلىمدى تولىقتاپ قاسىنا قويماقشىمىز. ماسەلەن دومالاق باس ساپتامامىزدى مۇراجايعا قويىپ الدىق، ونى تىگەتىن ەتىكشىلەر ەندى جوق، ۋاقىت ۇزارا كەلە قالاي ءتىگۋدى دە ۇمىتامىز، سوندىقتان دومالاق باس ساپتامانىڭ ءتىگىۋ شەبەرلىگىن ( قاعىيداسىن ) جىيىپ الىپ قاسىنا قويماقشىمىز، سوندا ەكى مادەنىيەتتىڭ ديالەكتىيكالىق قاتىناسى ءتىپتى دە قويۋلاپ، ەندىگى ۇرپاق ساپتامانى دا، ونى قالاي تىگۋدىڭ قاعىيداسىن دا ۇمىتپايتىن بولادى.

باۋىرىم « ەلىمىز عالىمدارى وسى اتاۋدى اعىلشىن نەمەسە باسقا تىلدەردەن اۋدارعان كەزدە « 非物质文化遗产  »  دەپ سالا قۇلاش ەتىپ اۋدارعانشا ، ايتەۋىر زاتتىق دەگەن ۇعىم جوق ەكەن ، نەلىكتەن « 遗产 精神文化  » دەپ اۋدارماعان؟ عالىمدارىمىز اۋدارما بارىسىندا « رۋحاني مادەني مۇرا » دەپ ايتۋعا وڭاي، جەپ- جەڭىل ەتىپ اۋدارا سالۋعا اۋىزدارى بارىپ، قولدارى باتپادى ما ؟ » دەپ بەيزاتتىق مۇرانىڭ رۋحاني دۇنىيە ەكەنىنە ءالى دە نانعىسى كەلمەيدى، وندا مىناعان قارالىق : « بيزاتتىق مۇرانى زاتتىق مۇرامەن سالىستىرارمالى تۇردە الار بولساق. بەيزاتتىق مادەني مۇرا  ادامزاتتىڭ قوعام تاريحىنداعى ءاماليات بارسىندا جاراتقان ءار ءتۇرلى رۋحاني مادەنيەتى. ۇلكەن جاقتان  مىنا ۇش جاقتان پايدا بولعان : ⑴ تابىيعي ورتاعا سەلبەسۋ مەن ۇيلەسۋدەن پايدا بولعان ،ماسەلەن جارتىلىستىق عىلىم، دىن ، كوركەم ونەر،  فىيلوسپيا قاتارلىلار ؛ ⑵ قوعامدىق ورتاعا سەلبەسۋ مەن ۇيلەسۋدەن پايدا بولعان ، ماسەلەن ءتىل، جازۋ، اقىلاق، زاڭ، ادەت- عۇرىپ قاتارلىلار؛ ⑶ زاتتىق مادەنيەتكە سەلبەسۋ مەن ۇيلەسۋدەن پايدا بولعان، ماسەلەن قولدانىلمالى سايمان،  قۇرلعى، اسپاپتاردىڭ ىستەتلۋ ءادىسى. تولەۋقان باۋىرىم جوعاداعى بايىمداۋعا  نە دەيسىڭ ؟  ەندى  بەيزاتتىق مادەني مۇرانى « رۋحاني مادەنيەت »  ەمەس دەپ ايتا الاسىڭ با ؟ بولماسا حانزۋشا ماتاريالداعى مىنا ءبىر ابزاتس ءسوزدى ءوز تىلىندە ءوزىڭىزدىڭ وقىپ الۋىزعا تاپسىرايىن.

非物质文化遗产的范围包括：在民间长期口耳相传的诗歌、神话、史诗、故事、传说、谣谚；传统的音乐、舞蹈、戏剧、曲艺、杂技、木偶、皮影等民间表演艺术；广大民众世代传承的人生礼仪、岁时活动、节日庆典、民间体育和竞技，以及有关生产、生活的其他习俗；有关自然界和宇宙的民间传统知识和实践；传统的手工艺技能；与上述文化表现形式相关的文化场所等。

تولەۋقان باۋىرما ءتىپتى دە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تومەندە بەيزاتتىق مادەني مۇرامەن زاتتىق مادەني مۇرانىڭ پارقى تۋرالى توقتالايىق، بۇل جونىندە الدىڭعى ماقالامدا دا ايتىلعان ەدى؛1.  بەيزاتتق مادەني مۇرا  قوزعالستى ( قيمىلدىق ) كۇيدە بولادى، ول ۇزدىكسىز دامىپ، جاڭالانىپ تۇرادى، ال زاتتق مادەني  مۇرا  تىنىش كۇيدە بولادى، ول دامىمايدى ، جاڭالانبايدى. « ءۇشىپ جۇرەتىن دومالاق باس ساپتاما ەتىكتى كورمەدىك »

2. بەيزاتتق مادەني مۇرا ، فورماسىز مۇرا ، بۇل ونىڭ ءومىر سۇرۋىندەگى نەگىزگى ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى،  ول  رۋحاني وندىرستىڭ تۋىندىسى، ونىڭ ءومىر سۇرۋى ءۇشىن ەشقانداي ورتانىڭ قاجەتى  جوق،  ال زاتتق مادەني مۇرا بولسا، بەلگىلى فورماعا يە، ول ءسوزسىز بەلگىلى زاتتق ماتاريالدان جوبالانىپ جاسالادى،  ول ءومىر سۇرۋ ءۇشىن ءسوزسىز  بەلگىلى ورتا قاجەت . « دومالاق باس ساتاما ەتىك قۇرم مەن تاۋاردان تىگىلەدى، قىيسا مىيدا ساقتالادى وعان زاتتىق ماتاريال مەن ورتانىڭ قاجەتى جوق »

3. بەيزاتتق مادەني مۇرانىڭ مۇراگەرلىك ەتۋشىسى قيمىلدىق قاسيەتكە يە ادام ، ول مۇراگەرلىك ەتۋشىنىڭ اۋىزشا بەينەلۋ ، ارەكەت ارقىلى كۇرسەتۋ  جولىمەن جالعاسادى، ال زاتتق مادەني مۇرانىڭ جالعاسترۋشىسى زات، ول ۇرپاقتان ۇرپاققا قولدان قولعا ءوتىپ جالعاسادى. « دومالاق باس ەتىك ، سول ەتىك قالپىندا ساقتالادى ، ال قىيسا ادامنىڭ مىيىندا ساقتالادى » . ءجا تۇسىنەتىن ادامعا وسى دا جەتكىلىكتى بولار ، ال ەندى«  رۋحاني مادەني مۇرا » دەمەي « بەيزاتتىق مادەني مۇرا » دەۋدەگى سەبەبى بەيزاتتىق مۇرانىڭ انىقتاماسىندا مىناداي ءبىر ءسوز تىركەسى بار:

传统知识和技能以及与之相关的工具、实物、手工制品等)和文化空间。

تەكىنىيكاعا قاتستى قۇرال ، زات ، قولونەر اسپاپتارى ، وسىنى كورىپ انىقتامادا زات دەگەن ءسوز بار ەكەن دەپ جابىسىپ الاتىنداردا بار بولۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇل جەردە ايتپاقشى بولىپ وتىرعانى زاتتىق مادەني مۇرانى جارتاۋعا ( جاساۋعا ) قاجەتتى قۇرال- سايماندار ( ماسەلەن ، ەتىك تىگىۋگە قاتىستى ينە،  جىپ، ويماق ، ۋىق شاڭىراق يۋگە قاتسىتى تەز، شوت، بالعا ت، ب ) ، بايقاساق « بەيزاتتىق مادەني مۇرا » نىڭ « رۋحاني مادەني مۇرا »دان قامتىيتىن كولەمى كەڭدەۋ سىياقتى ، ۇيتكەنى « بەيزاتتىق مۇرا » ءوز ىشىنە رۋحاني مۇرامەن قوسا، زاتتىق مۇرا مەن رۋحاني مۇرانىڭ ورتاسىنداعى دانەكەر بولعان قۇرال سايمان، اسپاپ ، قاتىستى زاتتاردى دا ءوز ىشىنە الادى ەكەن، ەندەشە « بەيزاتتىق مادەني مۇرا » نىڭ كولەمى زاتتىق مۇرادان باسقا  بارلىق مۇرالاردى  قامتىيدى. سوندىقتاندا ماماندارىمىز ونى  « 遗产 精神文化  » دەمەي  « 非» ء ارپىن ۇسىنىس ەتىپ  « 非物质文化遗产  »  دەپ  العان ، سايىپ كەلگەندە ماسەلە « 非» ارپىندە ەمەس، تۇسىنىكتە جاتىر ەكەن دەگەن ويمەن  ماقالامىزدىڭ سوڭنا نۇكتە قويدىق.