لاڭكەستىككە باتىل سوققى بەرۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرعاندىق

رەداكتور: نۇربولات قابىل

كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى

امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“ ماقۇلداپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا ورىنسىز جالا جاۋىپ جانە ونى قيسىنسىز جازعىرىپ، جۇڭگونىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ قۇلشىنىسىن ورشەلەنە بۇرمالادى، وعان كۇيە جاقتى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندە شىندىقپەن ساناسپاي، اق پەن قارانى شاتاستىرىپ، قوس ولشەممەن جاپپاي اينالىسقان مۇنداي ارەكەت جۇڭگو حالقىنىڭ، اسىرەسە، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ كوڭىل كۇيىن اۋىر جارالادى. مۇنداي مونتانى كەيىپ - كەسپىردىڭ، زورەكەرلىكتىڭ ءمانى ادامدى جيرەنتەدى، كەزىندە لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ زيانىنا مەيلىنشە ۇشىراعان شينجياڭداعى ءار ۇلت كادر - بۇقاراسى لاڭكەستىككە، ۇشقارىلىققا باتىل سوققى بەرۋدىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرۋ ەكەندىگىن ابدەن بىلەدى.

الدىڭعى عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنان بەرى، حالىقارالىق جاعداي وزگەرىسىنىڭ جانە لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ الەمدە ءورشۋىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ ۇلتتى، ءدىندى جەلەۋ ەتىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيانى ورشەلەنە تاراتىپ، بۇقارانى ازعىرىپ، جەلىكتىرىپ، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ارەكەتىن جۇرگىزدى. 1990 - جىلدان 2016 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ شينجياڭدا نەشە مىڭداعان زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسىن (ۋاقيعاسىن) تۋدىرىپ، قىرۋار بەيكۇنا بۇقارانى ءولىم - جىتىمگە دۋشار ەتتى، قيساپسىز مال - مۇلىك شىعىنىن تۋدىردى، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ باس اماندىعى مەن مال - مۇلىك حاۋىپسىزدىگىنە بارىنشا زيان جەتكىزدى، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعىن، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىن، دامۋ ۇقىعىن اۋىر اياق استى ەتىپ، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا اۋىر كەدەرگىلىك جاسادى. قاتاڭ دا كۇردەلى جاعداي الدىندا، شينجياڭ، ءبىر جاعىنان، سوققى بەرۋدى يگەرۋگە، ەندى ءبىر جاعىنان، ساقتانۋدى يگەرۋگە تاباندى بولىپ، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارىنا زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرۋمەن بىرگە، قاينارىنان جونگە سالۋعا دا باسا ءمان بەرىپ، لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ ءوسىپ - ءوربيتىن توپىراعىن جانە شارت - جاعدايىن ەڭ جوعارى شەكتە جويىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنىڭ كوپ، ءجيى تۋىلۋ اۋقىمىن ۇتىمدى تەجەدى، بۇل حالىق بۇقاراسىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعىن، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىن، دامۋ ۇقىعىن ەڭ جاقسى قورعاۋ بولىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ كەڭ كولەمدە قولداۋىنا جانە باتىل قۇپتاۋىنا يە بولدى.

ەلىمىز زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنە سوققى بەرۋ بارىسىندا امەريكا جاق داتتەگەن ”از ۇلتتاردىڭ ادامدىق ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاساۋ“ ماسەلەسى مۇلدە بولعان جوق، قايتا شىندىقتى نەگىز، زاڭدى ولشەم ەتۋگە باستان - اياق تاباندى بولىپ، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارىنا سوققى بەرۋ مەن ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىزداندىرۋدى ءوزارا ۇشتاستىردى، ءارى از ساندى اۋىر زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارىنا زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرۋگە باسا ءمان بەرىپ، ات توبەلىندەي لاڭكەستىك ۇيىم تىرەكتى ەلەمەنتتەرىن جانە لاڭكەستىك ارەكەت قىلمىستىلارىن قاتاڭ جازالاپ، ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ادامدىق ۇقىعىنىڭ لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ زيانىنا ۇشىراماۋىنا ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتتى؛ ءارى قاينارىنان جونگە سالۋدى ورىستەتۋگە باسا ءمان بەرىپ، كومەكتەسۋ - تاربيەلەۋ ارقىلى مۇلدە كوپ سانداعى زاڭعا قايشىلىق جاساۋ قىلمىستىق ارەكەتى جەڭىل ادامداردى ەڭ جوعارى شەكتە ىنتىماقتاستىرىپ، تاربيەلەپ، قۇتقارىپ، ولاردى لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ زياندالۋشىسىنا جانە قۇرباندىعىنا اينالۋىنان ساقتادى.

شينجياڭدا ءۇرتىس 3 جىل زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسى (وقيعاسى) تۋىلمادى، قوعام جاراسىمدى، ورنىقتى بولدى، ەكونوميكا ءۇرتىس دامىدى، حالىق تۇرمىسى ۇزدىكسىز جاقساردى، مادەنيەت قاباعات گۇلدەندى، دىندەر تاتۋ، ۇيلەسىمدى بولدى، ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىت سەزىمى، تابىس سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى بارىنشا جوعارىلادى. ايتسە دە، امەريكا ماقۇلداعان ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“ ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“تىڭ ادامزاتقا، قوعامعا، وركەنيەتكە قارسى ءمانىن بۇكىلدەي ەلەمەدى، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ادامدىق ۇقىعىنىڭ ىلگەرىدە لاڭكەستىكتىڭ اياق استى ەتۋىنە ۇشىراعاندىعىن بۇكىلدەي ەلەمەدى، وتكەنگى ءبىر مەزگىلدە لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ بۇلدىرۋىندە شينجياڭدا قانشاما باقىتتى وتباسىنىڭ تورعايداي توزعاندىعىن، قانشاما بەيكۇنا بۇقارانىڭ جانارىنان قاندى جاس اققاندىعىن بۇكىلدەي ەلەمەدى. امەريكاداعى ءىشىنارا ساياساتپازدار كەرىسىنشە ادامدىق ۇقىقتى قورعاۋدى جەلەۋ ەتىپ، شينجياڭنىڭ گۇلدەنۋىن، ورنىقتىلىعىن بۇلدىرۋگە ۇرىندى، كانە ايتىڭدارشى، سەندەردىڭ ار - ۇجداندارىڭ قايدا؟

شينجياڭ ىستەرىندە ەڭ سويلەۋ ۇقىعى بارلار 25 ميلليون شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى. شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايى قالاي، شينجياڭدا ورىستەتىلگەن ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە لاڭكەستىككە قارسى تۇرىپ، ورنىقتىلىقتى قورعاۋ شاراسىنىڭ ناتيجەسى قالاي، بۇل جونىندە شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كوڭىلىندە ايقىن سان بار. لاڭكەستىككە باتىل سوققى بەرۋ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن قامتاماسىزداندىرۋ بولىپ تابىلادى، ءارقانداي ادام شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايى بارعان سايىن جاقسارعان وسى ءبىر نەگىزگى شىندىقتى جوققا شىعارا المايدى.