قۇرمانبەك ايتىستارىنداعى ايتىس ونەرىنە قاتىستى سويلەمدەرگە تەوريالىق تالداۋ

ءباتيما بيدوللا قىزى

«التىندى زەرگەر عانا سوقسىن» دەمەكشى ايتىس ونەرىنىڭ ىشكى پويەتيكالىق قىرى مەن سىرى تۋرالى ماسەلەلەرگە ايتىس ونەرىنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ جۇرگەن اقىندار عانا ويداعىداي جاۋاپ بەرە الادى دەپ قارايمىز. الايدا ايتىس ونەرىنىڭ پراكتيكاسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ايتىس اقىندارى ونىڭ پويەتيكاسى جونىندە ەڭبەك جازىپ جۇرگەنى كەمدە-كەم. «تەوريا پراكتيكادان كەلەتىن» بولعاندىقتان ءبىز ايتىس ونەرى تۋرالى كەيبىر تەوريالىق ماسەلەلەردى ايتىس اقىندارنىڭ ايتىستارداعى ولەڭ-جىرلارىنا تالداۋ جاساپ جۇيەلەۋگە قۇلشىنامىز. بۇكىل ءومىرىن ايتىس ونەرىنە ارناعان قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلىنىڭ دا ايتىس ونەرىنىڭ پويەتيكاسى جونىندەگى ارنايى ەڭبەگىن كورمەگەنىمىزبەن «ولەڭمەن ەلگە سىرىم شەرتىلەدى. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەپ ءوزى ايتقانداي ايتىس ولەڭدەرىنەن از بولماعان كوزقاراستارىن كەزدەستىرەمىز. بۇل تۋرالى «ولەڭنىڭ ءىشىن زەرتتەپ، سىرتىن بىلسە» (جامالقانمەن ايتىسى)» دەيتىن قۇرمانبەك اقىننىڭ كوزقاراسىن ۇستانا وتىرىپ، ماقالامىزدا قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلىنىڭ ايتىستارىنداعى ايتىس ونەرىنىڭ پويەتيكاسىنا قاتىستى كەيبىر ويلارىنا تالداۋ جاساماقشىمىز.

ادەبيەتتانۋ عىلىمى – ادەبيەت تاريحى، ادەبيەت تەورياسى جانە ادەبيەت سىنى سىندى ءۇش سالادان قۇرالادى. تومەندە وسى سالالار نەگىزىندە ايرىم-ايرىم تالداۋ جاسايمىز.

Ⅰ ايتىس ونەرىنىڭ تاريحي دامۋى تۋرالى

◆ ايتىس ونەرىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى

ادەبيەت تاريحى – ءار حالىقتىڭ ادەبيەتىن تاريحي قالىپتاسۋ تۇرعىسىندا قاراستىرىپ، داۋىرگە ءبولىپ، ادەبي باعىتتاردى، وعان ۇلكەن ۇلەس قوسقان ءىرى جازۋشىلار تۆەرچەستۋاسىن ناقتىلى زەرتتەيدى. اقىن قۇرمانبەكتىڭ ايتىس ولەڭدەرىنە زەر سالىپ قارايتىن بولساق، ايتىس ونەرىنىڭ شىعۋ تەگى، باستالار كوزى تۋرالى حالىقتىق تانىم، بايىرعى ميفبەن بىرلەستىرە وتىرىپ بىلاي دەيدى «ءاري دەگەن قىز بوپتى جاس جامالى، ءوز تۇسىنان ونەرى اسقان ءارى. «ايت دەگەندە ايتايىن، اريايداي....»، دەپتى جىگىت قيىلىپ قاس-قاباعى. «قايدان سەنى بىلەيىن، بويدايتالاي...»، دەپتى قىز بولماعان سوڭ باسقا امالى. ءالى كۇنى مۇرا بوپ جالعاسىپ ءجۇر، وسى ارادان بۇل ايتىس باستالادى. (جامالقانمەن ايتىسى)». اقىننىڭ بۇل ولەڭ جولدارى مىنا ەكى نارسەنى مەڭزەيدى: ءبىرى، ايتىس ونەرى –  ەڭ العاشقى كەزدە قىز-جىگىتتىڭ قىسقا ولەڭ شۋماقتارىمەن شاپشاڭ جاۋاپتاسۋىنان پايدا بولعان؛ ەكىنشىسى، سازدى ليريكالارىنان قۇرالادى. ال، جوعارداعى شۋماقتىڭ باسىنداعى «ءوز تۇسىنان ونەرى اسقان ءارى» دەگەن ءسوزى قۇرمانبەك اقىننىڭ «شىعادى ناعىز اقىن پاراساتتان. (كۇلانمەن ايتىسى)» دەگەنىن تولىقتاي ءتۇسىپ، ايتىس ونەرىنىڭ بىرتىندەپ توسەلگەن اقىندار جاعىنان توعاناعىن تولىقتاپ، كوشىن تۇزەيتىندىگىن كورسەتەدى.

قازاق ايتىسى شىعۋ تەگى جاعىنان جار-جار، بادىك ولەڭ جانە قايىم ولەڭدەرىنەن كوكتەگەنى ايتىلىپ كەلەدى. سونداعى بادىك، جار-جار، قايىم ولەڭ سىندى ولەڭدەردىڭ مازمۇنى مەن فورماسىنا زەر سالساق مىنالاردى بايقايمىز: بىرىنشىدەن، قىز-جىگىت (جەكە ءيا ەكى توپ بولىپ) ورتاعا شىعادى. ەكىنشىدەن، قىسقا تاقپاقپەن (بىر دە ەكىلى شۇماقپەن)، بەلگىلى سازدىڭ كومەگىمەن كەزەكتەسىپ ورىندايدى. مۇنىڭ ءوزى اقىن قۇرمانبەكتىڭ جوعارىدا اتالعان كوزقاراسىن حالىقتىق تانىم مەن عىلىمي بولجالدىڭ دا راستايتىندىعىن كورە الامىز

كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ بايىرعى جىرلارىندا قىز-جىگىتتىڭ بەلگىلى ىرعاقپەن ليريكالىق جاۋاپتاسۋ ءداستۇرى بولعان سياقتى. تاريحى جازۋمەن ەستەلىككە الىنعان حانزۋدىڭ بايىرعى جىرلارىندا مۇنداي ولەڭدەردىڭ بولعاندىعىن حانزۋدىڭ كەيبىر سىنشىلارى دالەلدەيدى. جيا بيڭ «ايتىستان، جەلىلەس جىردان ۇيقاس وزگەرتۋگە دەيىن» دەگەن ماقالاسىندا ەرتە زامان حانزۋ ادەبيەت تاريحىنداعى ەڭ العاشقى كلاسسيكالىق جىر كىتابى «جىرنامادا» قىز-جىگىتتىڭ قىسقا تاقپاق فورماسىمەن (ءتورت-بەس جولدان تۇراتىن) كەزەكتەسىپ ايتاتىندىعىن، مازمۇنى ۇلاسپالى، سۇراۋ مەن جاۋاپ تا بار، ءبولىپ الىپ ەكى جىر رەتىندە قاراۋعا دا بولاتىن ليريكالىق جىرلار بار ەكەندىگىن باياندايدى. مىسالى، «جۋانىر» دەگەن جىردا ءبىر ايەلدىڭ ساپارعا كەتكەن كۇيەۋىن ساعىنۋى مەن ساپارداعى كۇيەۋدىڭ جول ماشاقاتىن مازمۇن ەتكەن جىر. جىر ءتورت جولدان قۇرالادى دا، ءبىرىنشى جاقپەن بەلگىلى سازدىڭ كومەگىمەن ايتىلاتىن ليريكالىق ولەڭ. سونىمەن بىرگە اۆتور بۇل كەزدەگى تۋىندىلار جىر، ساز (ىرعاق)، ءبي سىندى ءۇش  فاكتوردىڭ ءبىر-بىرىنەن ءالى بولىنە قويماعان، ءبىر تۇلعا كەزىنىڭ تۋىندىلارى ەكەنىن، كەيىن بۇل تۇرلەر ءوز الدىنا جول سالىپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ كەتكەنىن ايتادى  . ال، دەگەن ماقالاسىندا دا «جىرناماداعى» ءبىرقانشا ولەڭدەر قىز-جىگىتتىڭ ايتىسى فورماسىندا بەلگىلى سازدىڭ كومەگىمەن ورىندالعان ليريكالىق جىرلار ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

ايتىس ونەرىنىڭ ارعى تەگى مەن دامۋى تۋرالى ارناۋلى ەڭبەكتە بىلاي دەلىنەدى: «جار-جار»، «بادىكتەگى»بىرىڭعاي ءسوز، سويلەم قايتالاۋلارىنان تىس، ەكى جاققا بىردەي ورتاق ولەڭ جولدارىنىڭ وزىنە شەك قويىلماعان. جالعىز شۇماقتان تۇراتىن قارا ولەڭ جولدارىن دا ءوز ماقساتتارىنا قيىستىرىپ الا بەرەتىن بولعان. وسى ەرەكشەلىك قىز بەن جىگىت ايتىستارىندا ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ساپالىق، شىعارماشىلىق سيپات الدى. بۇل ۇلگىلەردە اقىندىققا بەيىمى بار جاستار قايتالاۋلارعا قۇرىلعان ولەڭ جولدارىنىڭ ءوزىن جاستىقتاپ، ايتىلار ويعا ىڭعايلاپ، جانىنان ءسوز، جول قوسىپ وتىرعان. ءدال وسى ءداستۇر كەڭەيە، كۇردەلىلەنە كەلىپ اقىندىق ايتىستارعا ۇلاستى» . بۇل كوزقاراس بادىك ولەڭنىڭ بويداعى دەرت-دەربەزدى ۇركىتىپ كوشىرۋ مازمۇنىندا ايتىلاتىن تۇراقتى مازمۇنعا ولەڭدى جانىنان شىعارىپ ايتاتىن سۋرىپ سالمالىق ەرەكشەلىك كەلىپ قوسىلىپ، بىرتىندەپ مازمۇندىق، فورمالىق جاقتان كەمەلدەنىپ، ايتىسقا قاراي بۇرىلىس جاساپ، ونىڭ فۇنكىتسياسى دا وزگەرە باستاعان. اقىندار ايتىسىندا اۋەلگى بادىك ولەڭدەردەگى سالت بىرتە-بىرتە ارىپتەستەردىڭ ءبىرىن-ءبىرى بارىنشا سىناپ-مىنەيتىن، قارسى ارىپتەستىڭ قاتەلىك-كەمشىلىگىن بەتىنە ايتىپ، تىعىرىققا تىرەپ، ەس-اقىلىن الۋ ارقىلى ودان ارىلۋدى، تازارۋدى ماقسات ەتەتىن مازمۇنعا اۋىسقان دەگەندى تۇسىندىرەدى. وسىلايشا، قۇرمانبەك اقىننىڭ «كەتپەيدى ءوز توركىنىن ۇمىتىپ ولەڭ. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەنىندەي تۇپكى ءمانىن ساقتاي وتىرىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ قاجەتتىلىگىنە ساي فۇنكىتسياسىندا بۇرىلىس جاساپ، ءوز بويىنا ۇستەمە ەرەكشەلىك جيناعان بۇنداي ولەڭ-جىر ءتۇرى بىرتە-بىرتە ءوزىن «جار-جار»، «بادىك» جىرلارىنان ءبولىنىپ، ايتىس سىندى ءبىر ونەردى تاريح ساحاناسىنا شىعارعان. قۇرمانبەك اقىننىڭ «اسقىنىپ ارتىق ايتقان ارىپتەستى، ۇشىقتاپ ولەڭمەنەن ەمدەگەنمىن. (باتيمامەن ايتىسى)؛ الايىن اقىل-ەسىن ارىپتەستىڭ، تۇلكىگە قىران كوكتەن شۇيىلگەندەي. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ دارىسىمەن ولەڭنىڭ ەمدەلگەندە، نە ايتار ەكەن ارىپتەس مەن كەلگەندە. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەن جىر جولدارى «ءسوزدى قادىر تۇتقان حالىقتى سوزبەن ەمدەۋ» دەيتىن كوزقاراسپەن قابىسىپ جاتقانداي. قىسقاسى، ايتىستىڭ تاريحي دامۋ بارىسى مەن ونىڭ ىشكى بوگەنايىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءبىز تاعى دا «ولەڭنىڭ ءىشىن زەرتتەپ، سىرتىن بىلسە. قازاقتىڭ بايىرعى ادەت-عۇرپىن بىلسە» (جامالقانمەن ايتىسى)» دەپ اقىننىڭ ءوزى ەسكەرتكەنىندەي حالىقتىڭ بايىرعى ادەبيەتى مەن ومىرىنە جۇگىنۋىمىز كەرەكتەي. سونىمەن بىرگە وسى جىر جولدارىنداعى «بايىرعى ادەت-عۇرپىن بىلسە» دەگەن ويى بەلىنسكيدىڭ «ۇلتتىڭ قاراپايىم تىرلىگىنە كوبىرەك ۇڭىلۋ كەرەك»، سونداي-اق موياننىڭ «حالىقتىق ءومىر ـ بارلىق كوركەمونەر جاسامپازدىعىنىڭ العاشقى ماتەريال قويماسى»  دەگەنىن ەسكە تۇسىرەدى. سوڭىندا، وسىلايشا دۇنيەگە كەلىپ، كەمەل تارتقان ايتىس ونەرى «بار اقىننان، ارينە، ارمان قالعان، ايىرماسىن ۇرپاققا جالعانعاننان. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەيتىن ولەڭ جولدارىنان  قۇرمانبەك اقىننىڭ ايتىس ونەرىنىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا بەرسە، ورەسى بيىكتەي بەرسە دەگەندى مۇرات ەتكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

◆ ايتىس ونەرىنىڭ دامۋ تاريحى تۋرالى

قۇرمانبەك اقىننىڭ فولكىلوردى مەڭزەپ ايتقان «اياۋلى بارىمىزگە بولعان اجەم، تىم ۇزاق جاس جاساعان جۇزدەپ، مىڭداپ. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەنىندەي ايتىس ونەرى تالاي عاسىردى باسىنان وتكەرىپ، ىلگەرى ۇدىرە كوشىپ كەلە جاتقان بايىرعى مۇرا.  «ءبىر سۇرلەۋ ايتىستىڭ بار كونە جولى، كوپ اقىندار قۋالاپ كەلەدى ونى. سولاردىڭ بىرەۋى-سەن، بىرەۋى-مەن، سونىدان سويلەي الدىق نەمەنەنى. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ۇزىلمەي ۇرپاعىنا كەلە جاتىر، جالعاسقان جەتى اتامنان بۇل ونەگەم. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ الدىڭدا اعا بۋىن بولماسا ەگەر، بۇل مۇرا ەكەۋمىزگە قايدان قالدى؟ (كۇلانمەن ايتىسى)؛ بەلگىلى عوي ولەڭنىڭ ەكەۋمىزگە، اقىن قازاق بابادان دارىعانى. (يزەتپەن ايتىسى)» ـ «جالعىز اياق سوقپاق كۇرە جولعا ۇلاسادى، تەڭىز بۇلاقتاردان قالىپتاساتىنى» سياقتى ايتىس ونەرى ءوزىنىڭ «كونە جولىن» ياعىني تاريحي قالىپتاسقان ءداستۇرىن ساقتاۋ شارتى استىندا ۇزدىكسىز كەمەلدەنىپ، تولىپ وتىراتىن تەڭىز، ونىڭ تىرەگى، سۇيەنگەنى، ءنار العان بۇلاقتارى قانشاما مول، قۋاتتى بولسا، ايتىس ونەرىنىڭ ومىرشەڭدىگى سونشالىق كۇشتى، عۇمىرلى بولاتىندىعىن اڭعارتادى. « كول تولماس ءبىر ادامنىڭ تامشىسىمەن، حالىقتىڭ ءداستۇرى ءۇشىن ايتىسىپ ەم. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ تەگىننەن تەرەڭ ويلى تەكتىلەر بار، قامباداي تولىپ تۇرعان قويماعا ءىشى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەمەكشى بۇرىندى-سوڭدى ايتىس اقىندارىنىڭ ولەڭ ونەرىندەگى ىزدەنىستەرى مەن ەڭبەكتەرى سول تەڭىزگە قۇيىلىپ جاتقان تامشى ەكەندىگىن، ءار بىر تاريحي داۋىردەگى اقىنداردىڭ قۇلشىنىستارى وسى تەڭىزدىڭ قورى، قاينار كوزى ەكەندىگىن سەزىنگەن، سول ءۇشىن سونى ءىز سالۋدى وزىنە دە، ارىپتەستەرىنە دە بورىش ساناعاندىعىن كورۋگە بولادى. «بۇقار جىراۋ، سۇيىنباي، جامبىلداردىڭ، ونەگەسىن ومىردە الىپپىن مەن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ جامالقان قوزعادىڭ-اۋ، ارىدان ءسوز، مايقى ءبي، جيرەنشەدەن دارىعان ءسوز. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ۇيرەتكەن شەشەندىكتى بابالارىڭ، كۇدەرى، جاكە، ىرىسباي، بىقىشپەنەن. (يزەتپەن ايتىسى)؛ قادىرلەپ حالىق توردەن تۇسىرمەگەن، اقىن اتا سىماعۇل بوزداعىمدى. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ كۇدەرى، جاكە، بىقىش شەشەندەرىم، يىرگەن ءسوز ارقاۋىن ۇرشىقتايىن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ولەڭ تويدىڭ تورىنە شىعارايىق، قازاقتىڭ قادىرلى اسەت، تاڭجارىعىن. (يزەتپەن ايتىسى)؛ ۇرپاققا ولمەس ولەڭ تارتۋ ەتكەن، قۇرمەتتە تولەۋباي مەن نۇرتازانى. (كۇلانمەن ايتىسى)». جوعارداعى اتالعان ايتىستارداعى اقىندار جاساعان داۋىردە اقىندار ايتىسى جوعارى دەڭگەيدە دامىپ، كەمەلدەنىپ، «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» كەزەڭىنە كەلگەندە مازمۇندىق، كوركەمدىك جاعىنان شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. ەلىمىز وسىزامان اقىندار ايتىسى سول تاريحي ايتىستاردىڭ جالعاسى بولعانىمەن، «سونىدان سويلەي الدىق نەمەنەنى. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەپ قۇرمانبەك اقىن ايتقانداي، بۇگىنگى ايتىستار مازمۇن جانە ءتۇر جاعىنان قانداي جاڭالىقتار جاراتا الدى دەگەن ماسەلە وسىزامانعى ايتىستاردى زەرتتەۋدەگى كەلەلى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ايتىس – قازاق مادەنيەتىنىڭ اسا ماڭىزدى سالاسى بولۋمەن بىرگە ونىڭ ءتىل ونەرى ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، ونىڭ تاريحتاعى العاشقى بەينەسى رەتىندە «ءبىرجان مەن سارا ايتىسى» مەن قازىرگى كەزدەگى «قۇرمانبەك پەن جامالقاننىڭ ايتىسىنداعى»  كەزدەسكەن ەتنولوگيالىق اتاۋلاردى سالىستىرىپ كورسەك مازمۇندىق وزگەرىسىن بايقاۋعا بولاتىنداي.

ءبىرجان اقىن : نايمان 32 رەت، ارعىن 17 رەت، ورتا ءجۇز 4 رەت، ماتاي 3 رەت، ءۇش ءجۇز 1 رەت؛

قۇرمانبەك اقىن : ەل 113 رەت، جۇرت 33 رەت، حالىق 29 رەت، ۇلت 9 رەت.

جوعارداعى ساندى مالىمەتتەر «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا» باستى تاقىرىپ رۋدىڭ نامىسىن قورعاۋ، رۋلىق تارتىس بولىپ قانا قويماي، اقىندار ءمالىم ءبىر رۋدىڭ ۋاكىلى رەتىندە ورتاعا شىققاندىعىن تۇسىندىرسە، ال، «قۇرمانبەك پەن جامالقاننىڭ ايتىسىندا» رۋلىق تارتىس ەندىگى جەردە ايتىستىڭ وزەكتى ءتۇيىنى بولۋدان قالا باستاعانىن، اقىندار رۋدىڭ ەمەس جالپى ەل-جۇرت، حالىقتىڭ ۋاكىلى رەتىندە ورتاعا شىعاتىندىعىن كورە الامىز. مۇنداي كوزقاراس قۇرمانبەك اقىننىڭ «وتانىن قاراشىقتاي ايالايتىن، اقىندا تۇسىنەرسىڭ اردىڭ بارىن. (باتيمامەن ايتىسى)؛ جاقسى اقىن الادى ەل سەنىمىن، وسى ەلىمنىڭ زارەدەي بولشەگىمىن. (حانىشامەن ايتىسى)؛ ەل دەسە ەر كوڭىلى ەگىلەدى، اقىننان العىس جىرى توگىلەدى. (جامالقانمەن ايتىسى)» اتالعان ايتىس ولەڭدەرىندە ەڭ الدىمەن ەل (وتان)، ودان قالا بەرسە حالىق، ۇلت تۇراتىندىعى ءتىپتى دە ايقىن كورىنىس تابادى،

ال، جەكە ايتىس اقىندارىنىڭ ەسەيۋى مەن كەمەلدەنۋى تۋرالى دا قۇرمانبەك اقىن ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى.

1. اقىندىق ونەر وسكەن ورتا، جاساعان ىقپالدان داريدى. «انام جىرمەن الديلەپ ويانىپپىن، اجەم ايتقان ەرتەكتەن وي الىپپىن. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ تەربەتىلگەن ولەڭمەن بەسىگىمىز، بىردەي ەدى كەشۋ مەن ءوسۋىمىز. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ انانىڭ اق سۇتىمەن قانعا ءسىڭىپ، ۇيالاپ كوكىرەگىمەن تۇنەدى ولەڭ. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ انانىڭ الديىنەن بەرى قاراي، كەلەمىز شىر ەتكەلى تىڭداپ ولەڭ. (جامالقانمەن ايتىسى)». اقىندىق ونەردىڭ قالىپتاسۋى بالا شاعىنان وسكەن ورتاداعى سالت-سانا مەن ونداعى ىقپال جاسايتىن تۇلعالاردىڭ اسەرىنەن، ونىڭ ميعا سىڭۋىنەن بىرتىندەپ جۇزەگە اساتىندىعىن اقىن ولەڭ جولدارى ارقىلى دالەلدى تۇردە ورتاعا قويادى.

2. ايتىس اقىندارى تەك ايتىس مايدانىندا جەتىلەدى. ايتىس اقىندارىنىڭ كەمەلدەنۋ بارىسى جازبا اقىندارمەن مۇلدە ۇقسامايدى، ايتىس اقىندارىنىڭ قابىلەتى ايتىس مايدانى، تارتىس-قايشىلىق ىشىندە عانا جەتىلىپ شىعاتىندىعىن قۇرمانبەك اقىن مىنا جىرلارى ارقىلى ۇعىندىرادى. «وزىڭمەن الامانعا تالاي ءتۇسىپ، ايتىستىڭ ءسانى مەنەن ءمانىن ءبىلدىم. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ سەن جوق جەردە مەن جوقپىن مويىندايمىن، سەن ەمەس پە سامعايتىن ءبىر قاناتىم. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ءبىرىمىز بىرىمىزگە يىق سۇيەپ، الىپ ەك ايتىستاردىڭ جۇلگەسىن كوپ. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ قاشاندا ات قوساقسىز جۇگىرمەيدى، جۇپتاسىپ كومبەسىنە ءبىر بارادى. ايتىسى جامالقان مەن قۇرمانبەكتىڭ، بىرەۋى بىرەۋىنسىز تۇل قالادى...شىعادى شىن ايتىستار سوندا عانا، ءبىر بيىك مۇناراداي تۇلعاداعى. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ايتىستىم لاززاتپەن ءجونى كەلىپ، ولەڭگە ايتقان سايىن كەڭىپ ەدىك. (لاززاتپەن ايتىسى)» ـ ايتىسقا تۇسكەن ەكى اقىن بەينە قۇستىڭ ەكى قاناتى نەمەسە بايگەدە قوساقسىز جۇگىرمەيتىن جەل قانات جۇيرىكتەي ءبىرىنسىز-ءبىرى بولمايتىنىن، ايتىس مايدانىنا تۇسە ءجۇرىپ ايتىس اقىندىق قابىلەتتىڭ جەتىلەتىندىگىن ايتادى. سوندىقتان ايتىس اقىندارى وزىمەن ايتىسقا تۇسكەن قارسى ارىپتەستىڭ دە اقىندىق قارىمىنىڭ مىقتى، الىمدى بولۋىن تىلەيدى. «اسىعام الامانعا تۇسكىم كەلىپ، ايتۋلى اقىن بولسا جولىققالى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ وزىڭدەي ءسوز تەڭدەسىم كەزىگە الماي، ءجۇرۋشى ەم ايتىسۋعا قاتتى ارماندا. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ايتىسقان ارىپتەسىم كۇشتى بولسا، ادەتىم ايتقان سايىن مامىرلايمىن. (كالەن نۇريلامەن ايتىسى)؛ اۋزىما ولەڭ تۇسە مە سەنى كورمەي، ءتىل سويلەسە ەرنىمنىڭ ەبى كەلمەي. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ءوزى عوي دەمەۋشىم دە، جەبەۋشىم دە، بولماسا قۇرمانبەگىڭ بەلگىلى ەدى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ جانىما سەن كەلگەن سوڭ، اق كۇلانىم، سەزىمنىڭ اق جاۋىنى سەبەلەدى. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ اۋزىڭا مەنى كورىپ ءتۇستى مە ولەڭ، بولا ما ءالسىز بىردەي كۇشتىمەنەن. (كۇلانمەن ايتىسى)» . اسىرەسە، قۇرمانبەك اقىننىڭ «ءداستۇرلى بابامىزدان قالدى سارقىن، ونەردىڭ ءداۋىر بەردى العى شارتىن، (كۇلانمەن ايتىسى)؛ ورەلى ونەر تۋار تالاپكەردەن، ونەرگە ءوز داۋىرىم قانات بەرگەن. (كۇلانمەن ايتىسى)» دەگەن جىرى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇلتتىق مادەنيەتكە قاراتقان ابزال ساياساتى ايتىس ونەرىنىڭ قايتا جالعاسا الۋى مەن دامۋى ءۇشىن تاماشا شارت-جاعداي جاراتىپ بەرىپ وتىرعاندىعىن اڭعارتادى.

3. ايتىس ورىستەيتىن ورتانىڭ ۇقساس بولماۋى اقىندىق شابىتقا ىقپال ەتەدى. «ۇلۋجانعا ۇنار ءسوز ويلانىپ ەم، مايدان بىردەي بولمايدى ويداعىمەن. (جامالقانمەن ايتىسى)» ايتىس ورىستەيتىن ورتا ۇقساس بولماسا اقىندىق شابىتتى جىرىنا بەلگىلى دارەجەدە اسەرى بولاتىندىعىن كورسەتىپ بەرەدى. سوندىقتان « قۇربىڭ كەتسە قۇلازىپ قۋ مەديان، ۇقسايدى ەكەن قان بازار تاراعانعا. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەگەنىندەي ايتىس اقىندارىنىڭ ءوز قاتارلاستارىنىڭ، سىردەستە ارىپتەستەرىنىڭ ازايۋىن ايتىستاعى ەڭ وكىنىشتى جاعدايى، ءتىپتى  اقىندىق بازارىنىڭ تاراعانىمەن بىردەي دەپ سانايدى.

قىسقاسى، جوعارداعى مالىمەتتەردەن ءبىز مىنالاردى قورتىندىلايمىز، بىرىنشىدەن، ايتىس ونەرىنىڭ تەگى كونە تۇركى داۋىرىنە، ءتىپتى ودان دا ارعى داۋىرگە تىرەلەدى؛ ەكىنشى، ايتىس ونەرىنىڭ شىنايى تابيعاتى مىنالار: ايتىسقا قاتىناساتىن العاشقى اقىندىق تۇلعالار ـ قىز-جىگىت (ەر-ايەل)، فورماسى ـ سازدى ولەڭ، مازمۇنى ـ ءازىل؛ ۇشىنشىدەن، ايتىس ونەرى ـ ىشكى-سىرتقى شارت-جاعداي استىندا داميتىن ونەر.

Ⅱ ايتىس ونەرىنىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى تۋرالى

ادەبي شىعارما مازمۇن جانە فورمادان قۇرالادى. شىعارمانىڭ مازمۇنى تاقىرىپ، وزەكتى يدەيا، سيۋجەت قاتارلى فاكتورلاردان قۇرالسا، شىعارمانىڭ فورماسى ءتىل، كومپوزيتسيا (قۇرلىسى)، بايانداۋ ءتاسىلى قاتارلىلاردى ءوز ىشىنە قامتيدى. «جازۋشى ـ جاپاكەش، ادال ەڭبەكشى، ءارى عىلىمي ادام» دەمەكشى قۇرمانبەك اقىننىڭ ايتىستارىندا بۇل ماسەلەلەر جايىندا كەيبىر كوزقاراستارىن ورتاعا قويعان.

◆ مازمۇن مەن فورمانىڭ تۇتاستىعى تۋرالى. قۇرمانبەك اقىننىڭ «ولەڭنىڭ ءىشىن زەرتتەپ، سىرتىن بىلسە» (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەنىندەگى ءىشى-ايتىستىڭ مازمۇنىن، سىرتى-ايتىستىڭ فورماسىن مەڭزەپ وتىر. ول ەكەۋىنىڭ قاتىناسى جونىندە مىنالاردى دارىپتەيدى. « تىڭدار حالىق وتكىر ءتىل، ۇتقىر ويلى، ونەگە ايتقان اقىننىڭ زەردەلىسىن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ۇنايدى كوپشىلىككە اقىنداردىڭ، ءتىلى ورامدى، ويىنىڭ ورىندىسى. (لاززاتپەن ايتىسى)؛ ويىم شالقار ولەڭگە، ءتىلىم – قايىق. (اقىليامەن ايتىسى)؛ ولەڭ دەگەن نەمەنە جاتىلعانعا، ويىم-تەگەش، ءتىل ءشومىش ساپىرعانعا. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ كوڭىلگە قۇنارلى ويدىڭ قىرىن قۇيماي، ايتقاننان قۇرعاق قيسىن تۇك ونبەيدى. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ تاربيەلىك قۇنى جوق قۇر ايعايمەن، كەيبىر اقىن وزانداپ وڭەشتەيدى. (كالەنمەن ايتىسى)؛ ۇلى اباي سۇرەتتەگەن «ساياتشىداي»، ىزدەيىك شىن شابىتپەن قانسوناردى. (كۇلانمەن ايتىسى)» ـ اقىننىڭ اتالعان شۋماقتارىنداعى ايتىس ونەرىنىڭ پويەتيكالىق سيپاتىن تىلدىك تۇرعىدان ايتىستاعى قولدانعان ءسوزدىڭ عانا كوركەم بولۋىن عانا ەمەس، ايتىلعان ويدىڭ دا قۋاتتى بولۋىن، وي-سەزىم ۇيلەسىمدى بولۋ، كوزگە كوركەم، كوڭىلگە قونىمدى، تىڭدارمانعا ەستەتيكالىق ءلاززات سيلاۋى كەرەكتىگى سىندى پويەتيكالىق ولشەمدەرىن ورتاعا قويىپ، ايتىس ونەرىنىڭ تۇپكىلىكتى باعىت-باعدارىن تۇزەتۋدى كوزدەيدى. وسى جىرلاردىڭ قۇرامىنداعى « وتكىر ءتىل، ۇتقىر وي، ونەگە ايتۋ» دەيتىن تىركەستەرى ايتىس ونەرىن قامتىعان ادەبيەت اتاۋلىنىڭ تانىمدىق (ۇتقىر وي)، ەستەتيكالىق (وتكىر ءتىل)، تاربيەلىك (ونەگە ايتۋ) رولى بولۋ كەرەك دەگەندى مەڭزەسە، «ىزدەيىك قانسوناردى» دەيتىن تىركەسى ل. لەونوۆتىڭ «كوركەم شىعارما جازۋ – ءارقاشان ءپىشىن جاعىنان ونەر تابۋ، مازمۇن جاعىنان جاڭالىق اشۋ» دەگەن پىكىرىمەن ۇشتاسىپ جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ال، « بولبىر ۇيقاس، بوس ءسوز ؛ ءتىلى ورامدى، ويىنىڭ ورىندىسى؛ كوڭىلگە قۇنارلى ويدىڭ قىرىن قۇيماي، ايتقاننان قۇرعاق قيسىن تۇك ونبەيدى» دەيتىن تىركەستەرى مازمۇن مەن فورما ىشتەي ۇشتاسۋ كەرەكتىگىن، «ويىم شالقار ولەڭگە؛ ءتىلىم – قايىق؛ ويىم-تەگەش، ءتىل ءشومىش» دەگەندەرى ويدىڭ ءورىستى، ءتىلدىڭ جاندى بولۋىن كورسەتەدى.

◆ تاقىرىپ پەن يدەيا تۋرالى. «كەيدە، شارتتى تۇردە، شىعارمانىڭ تاقىرىبى – ساۋال دا، يدەياسى - جاۋاپ دەۋگە بولار ەدى» ،- دەيدى زەينوللا قابدولوۆ. بۇنداي بولعاندا، ايتىس اقىنداردىڭ ءبىرىنىڭ قويعان سۇراۋى مەن ەكىنشى اقىننىڭ وعان قارىمجى قايتارىپ جاۋاپ بەرۋى ايتىستىڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنى بولماق. ايتىس ولەڭى بۇل جاعىنان دا باسقا پويەزيالىق شىعارمالاردان پارىقتالادى. قۇرمانبەك اقىن تاقىرىپ پەن يدەيا تۋرالى مىناداي تالاپتادى قويادى.

1. تاقىرىپ تولىق شەشىم تابۋ. «جۇيەلى وي ۇشىعىن قۋالاپ ايت، تەرىمدى تەڭ كەلمەسەڭ تولەمەسسىڭ. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ شەشە الماسا قۇربىڭنىڭ بەر جازاسىن، ءنارسىز ايعاي الماي ما ەل مازاسىن. (باتيمامەن ايتىسى)؛ الدىما البىرتتىقپەن تۇسە بەرمە، باسى ارتىق اماندىقتى اڭىس قىلىپ. (كالەنمەن ايتىسى)؛ اقتارىپ اقىن سىرىن ايتا الا ما، شەشپەسە كوڭىلىنىڭ تۇيىنشەگىن. (لاززاتپەن ايتىسى)؛ ولەڭىڭ ولەڭىمەن تەڭ كەلمەسە، امانىڭ تۇسە المايدى اراشاعا. (كالەنمەن ايتىسى)؛ بولجايىق ءسوزدىڭ الدىن-ارتىن انىق، دالاعا جاققان وتتاي شالقىمالىق. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» ـ تاقىرىپ پەن مازمۇن سايكەسۋ ياعني قارسى ارىپتەستىڭ قويعان سۇراۋىنا ەكىنشى ارىپتەس تولىق، جۇيەلى، قاناعاتتاندىرارلىقتاي ەتىپ جاۋاپ بەرۋ، ساۋال قۋاتتى بولسا، الىنار جاۋاپ تا ودان سىنىق سۇيەم كەم تۇسپەيتىندىگىن، ال، تاقىرىپپەن قاتىسى جوق ءار قانداي مازمۇن ايتىس ءۇشىن باسى ارتىق نارسە بولاتىندىعىن ەسكەرتەدى.

2. تاقىرىپ توسىن بولۋ. «ايتىس ايتىس بولا ما كەلىسىممەن، جاۋاپ بولماس جالعاسۋ جەڭ ۇشىمەن. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ تاقىرىپتا كەلتىرشى تاماشا جىر، تىڭ ويىڭا تىڭدارمان يلانعانداي. (باتيمامەن ايتىسى)» ـ ايتىس تاقىرىبى ايتىسۋشى ەكى ارىپتەستىڭ كەلىسىممەن ەمەس، تىڭ، توسىن بولعاندا عانا، ناقتىلاستىرىپ ايتقاندا «تاقىرىپ توسىن، جاۋاپ جوپەلدەمەدە» قايتارىلعاندا عانا، ول سۋىرىپ سالمالىق قابىلەتتى ايگىلەۋدىڭ ءبىر بەلگىسى ەكەنىن ۇعىندىرادى.

◇ يدەيا العاباسار بولۋ. « وتانىن قاراشىقتاي ايالايتىن، اقىندا تۇسىنەرسىڭ اردىڭ بارىن. (باتيمامەن ايتىسى)» دەۋ ارقىلى «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» ەكەندىگىن تەرەڭ سەزىنگەن قۇرمانبەك اقىن يدەيانىڭ العاباسار، شىنشىل بولۋىن تالاپ ەتكەن.

◆ سيۋجەت تۋرالى.

1. ايتىستىڭ سيۋجەتى كىلەڭ شيرىققان تارتىسقا تولى بولادى. «ايتىس-تارتىس، شەشەندىك، جوقتاۋلار دا، تاريحتا وتكەن تالاي سىننان ولەڭ. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ جامالقان، دارىندى ەدىڭ قاي تۇستاعى، قاي زامان تارتىسقالى، ايتىسقالى. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ تالاي تارتىس مايداندى كەلەم كورىپ، مارجانداي تۇسىرەمىن ولەڭدى ءورىپ. (يزەتپەن ايتىسى)» ـ اقىننىڭ ولەڭ جولدارىنداعى ايتىس پەن تارتىستى وسىلايشا ۇنەمى قايتالاي تەڭ اۋىزعا الىپ، ەكەۋىن تەڭ دارەجەدە ورتاعا قويۋى قۇرمانبەك اقىننىڭ ايتىستىڭ جانى تارتىس ەكەنىن شىن مانىندە سەزىنىپ، ايتىس ونەرىنىڭ پويەتيكالىق تابيعاتىن تۇسىنگەندىگىن كورسەتەدى. «ايتىستا ايپاراداي اشىق نارسە، الەمدىك سەكىلدەنگەن دوپ جارىسى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەپ اقىندار ايتىسىن الەمدىك تەڭبىل دوپ دوداسىنا تەڭەگەن اقىن ايتىس سيۋجەتىنىڭ قيان-كەشكى، سۇراپىل، تارتىسقا تولى بولۋىن تالاپ ەتەدى. «ايتىسقاندا ايانباي الىسپاسا، تىڭدارمان تاتىمدى ولەڭ ەمەس دەيدى. (كالەنمەن ايتىسى)؛ ايتىستا سىلاپ-سيپاپ وتىرىسۋ، قازاقتىڭ بولماعان ءىس عۇرپىنداعى. اپشىڭدى اشىندىرىپ ءبىر قۋىرماي، قاجىتار ارىپتەستىڭ بىلقىلداعى. (باتيمامەن ايتىسى)؛ جارايدى، داراشىلداۋ مىنەزىڭ بار، جاعادان اقىن ەمەس شاپ بەرمەگەن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ جىعادى الىپ تاعى، شالىپ تاعى، اتاسىن تانىمايدى ءالى جەتكەن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ كەزەڭ جەردەن تۇرىسساق كەلسەڭ-كەلگە، سەن شىداساڭ، ارينە، مەن شىدارمىن. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ كوپ الدىندا كورسەتىپ ورەلى ونەر، ءجون ەمەس ايتىسقان سوڭ تىكتەسپەگەن. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ كەل، شىدا، شىنداسىپ ءبىر سىلكىسەيىك، اماندا الپاۋيىت ءتىل جاعىڭ ءالى. (جامالقانمەن ايتىسى)» ـ تارتىستىڭ قانشالىقتى شيرىققان شيلەنىستى بولۋى سول ايتىستىڭ تارتىمدى بولۋ-بولماۋىن، تىڭدارماننىڭ ۇناتۋ-ۇناتپاۋىن بەلگىلەيتىن اسا ماڭىزدى فاكتور ەكەندىگىن كورسەتىپ بەرەدى.

2. تارتىستىڭ شەشىمى – سوزبەن جۇيەگە جىعۋ. ونەر اتاۋلىنىڭ ءار ءبىرىنىڭ وزىندىك سوڭعى شەشىمىن انىقتايتىن ولشەمى بولادى، مىسالى، دوپ جارىسىندا دوپتى كارگە كىرگىزە الۋ-الماۋى جارىس شەشىمى بولادى. وسى سياقتى  اقىندار ايتىسىنداعى تارتىس شەشىمى قارسى ارىپتەستى سوزبەن جۇيەگە جىعا الۋ-الماۋ ياعني قارىمجىسىن ۇتىمدى تاسىلدەرمەن قايتارۋ قابىلەتىنە بايلانىستى بولادى. بۇل جەڭىلۋ مەن جەڭۋدى بەلگىلەيتىن شەشۋشى كەزەڭ. « مەن دە كەيدە ولەڭگە وسال-اقپىن، جۇيەلىگە جۇگىنىپ بوساماقپىن. (اقىليامەن ايتىسى)؛ ايتىڭىز جۇيەلى ءسوز، اقىن قۇربىم، جۇيەلى تۇيەنى دە شوگەرەدى. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ قارىمجىنى قانداي قىپ قايتارادى، تارازىدا ءبارى دە بايقالادى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ قايتارىپ قارىمجىسىن ارتىعىمەن، اقىن با سوزدەن ەسە الىپ قالماي. (باتيمامەن ايتىسى)؛ شاڭ كورگەن شاباندوز ەڭ بىزدەن بۇرىن، زەردەلى ەڭ، ءسوز ءتۇيىنىن شەشە بىلگەن. (مادىقانمەن ايتىسى)». بۇل اراداعى «جۇيەگە جۇگىندىرۋ، قارىمجى قايتارۋ، ەسە الۋ، ءسوز ءتۇيىنىن شەشۋ» دەيتىن تىركەستەرى ولەڭ ونەرىنىڭ باسەكەسىندە كومبەگە جەتۋ ماعىناسىمەن ماندەس ايتىلىپ تۇر. «ءجون بىلسەڭ جۇيەلىگە جول بەرەرسىڭ، سيىمدى ءازىلدى دە ءجون كورەرسىڭ. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ جۇگىنگەن جۇيەلى ءسوز ۇلگىسىنە، جارامدى ارىپتەستى جات كورمەگەم. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ بىلگەنگە سونىڭ ءوزى بىلىمدىلىك، جەڭسە دە، جەڭىلسە دە ءجون بىلەدى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» ـ جۇيەگە جىعىلعاندى سەزىنۋ، ونى مويىنداۋ دا ايتىستاعى بىلىمدىلىك دەپ سانايدى.

3. ايتىسۋدىڭ ءادىسى بولادى. «ءازىل – ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى ادامدى ۇيالتۋ، سوزگە توقتاتۋ ءۇشىن ايتاتىن ۇرىمتال دا استارلى، كوڭىلدى دە كۇلكىلى پىكىرى» . «ازىلدە دە سىناپ-مىنەۋ، ءىلىپ-شالىپ تالكەك ەتۋ نيەتى جاتادى. تەك سول نيەت جۇرەككە اۋىر تيمەيتىن ەتىلىپ، قالجىڭعا سۇيەپ جۇزەگە اسىرىلادى. دەگەنمەن، اششى ازىلدەردە ساتيرانىڭ ۋىتى، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرمەيتىن ازىلدەردە يۋمەردىڭ بەلگىلەرى جۇرەدى» . سوندىقتان، قۇرمانبەك اقىن «ايتىستىڭ قاتىعى عوي ءازىل دەگەن. (لاززاتپەن ايتىسى)» ـ دەي كەلىپ ءازىل-قالجىڭ ايتىستىڭ تارتىسىن قويۋلاتۋدىڭ تاپتىرماس ءبىر ءتاسىلى دەپ قارايدى. «اشتىلاۋ اشىندىرا ايتقان ءتاۋىر، ونىمەن مۇلدە كورمەي كەتىسپەيمىز. (جامالقانمەن ايتىسى)»ـ ايتىستاعى ءازىل ءۇشىن ەكى اقىن بىرىمەن ءبىرى جاۋىعىپ، كورىسپەي كەتپەيدى. «ايتىستىڭ جانىم اۋەس تارتىسىمەن، جەبەي بەر ءازىلىڭنىڭ قامشىسىمەن. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ تيگەن سايىن جانىما اشتى ءسوزىڭ، باسىمدى يىپ تىڭدايمىن جانىم كىرىپ. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ەگەردە ەرەگەسكە قايراپ سالساڭ، نار كەسكەن ەكى ءجۇزدى سەمسەردەيمىن. (باتيمامەن ايتىسى)؛ ينەنىڭ وكپەمىز جوق جاسۋىنداي، قاعىسقان قالجىڭمەنەن قاسىپ ىڭعاي. (باتيمامەن ايتىسى)؛ ولەڭدە ايتىسقاندا ورەلىك جوق، ازىراق ازىلمەنەن ءوڭ بەرۋشى ەك. (لاززاتپەن ايتىسى)؛ باس بەتىمە اياماي اقىن قۇربىم، كەتسە شابىت شالعايلاۋ، جاناپ كەلمەي. (جامالقانمەن ايتىسى)» ـ زاتتاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىق ونىڭ دامۋىن جەبەيتىندىگى سياقتى ارىپتەستەر اراسىنداعى جاراسىمدى ءازىل-قالجىڭ اقىنداردى قايراپ، ورشەلەندىرۋ مەن بىرگە تىڭدارماندى باۋراپ، ايتىس ونەرىن كەمەلدەندىرە تۇسەتىن اسا ماڭىزدى قوزعاۋشى كۇش ەكەنىن ورتاعا قويادى.

قىسقاسى، «ۇستاسىپ، جۇيە قۋىپ، ءجونىن تاۋىپ... (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەگەندەگى ۇستاسىپ ايتىسۋ، جۇيەگە جىعىپ ايتىسۋ، ءجونىن تاۋىپ (بەلگىلى ءادىستى قولدانىپ) ايتىسۋ ايتىس مازمۇنىنا قويىلاتىن باستى تالاپ بولىپ تابىلادى.

◆ ايتىس ونەرىنىڭ فورمالىق بەلگىسى بولعان ءتىلدىڭ قۇدىرەتى جونىندە قۇرمانبەك اقىن «بولماسا اڭساعانى ءسوز ورنەگى، سال ءبىرجان سارانى ىزدەپ كەلەر مە ەدى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەيدى. ارينە مۇندا اقىن جاي عانا ايتىستىڭ  كوركەم ءسوز ونەرى ەكەندىگىن اۋىزعا الىپ وتىرعان جوق، قايتا ۇلتتىق ءتىلدىڭ ورنەگى بولەك وزگەشەلىگى ايتىستا كورنەكتىلەنۋى، جاڭعىرۋى كەرەكتىگىن باسا دارىپتەپ وتىر. «اشتى ابايسىز قازاقتىڭ ۇيقىسىن كىم. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەگەن تارماقتا ۇلى ابايدان كەيىنگى اقىن اتاۋلى اباي ولەڭدەرىمەن سۇسىنداپ، مازمۇندىق-تىلدىك ورە جاقتان ابايعا قاراپ بەتىن تۇزەۋگە قۇلشىنعانىن اڭعارتىپ وتەدى. سوندىقتان بۇگىنگى ءداۋىر ايتىس اقىندارى دا ايتىس ونەرى ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى مەن ولشەمدەرىنە دەن قويۋى كەرەكتىگى تالاپ ەتىلەدى.

1. ءتىل وتكىر بولۋ. ايتىسۋدىڭ مازمۇنى قارسى ارىپتەستىڭ قۇتىن قاشىرىپ، تىعىرىققا تىرەۋ، ءسوز قاعىسۋ بولعاندىقتان ايتىس ءتىلى ءسوزسىز «ءتىل قىلىش-قىلاۋ تۇسپەي قىلپىلداعان، قىرعيداي ءمىن قالدىرماي وڭدەيتۇعىن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ قىلىشتاي قىلىپ ەتكەندى قيىپ تۇسەر، قايتپايتىن قايراۋى وتكىر ءتىل قالادى. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ تىڭدار حالىق وتكىر ءتىل، ۇتقىر ويلى، ونەگە ايتقان اقىننىڭ زەردەلىسىن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ بەلدەسسە بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەيتۇعىن، اقىننىڭ سۇيۋشى ەدىم وتكىر جىرىن. (باتيمامەن ايتىسى)» دەگەندەي ءتىل  وتكىر، ءسوز سەمسەر بولۋ كەرەك، سوندىقتان قۇرمانبەك اقىننىڭ «ءتىلىڭنىڭ ۋى بولسا بىرگە ىشەيىن. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەن رازىلىعىنان دا ولەڭنىڭ تىلىنە دەگەن وسكەلەڭ جاۋاپكەرلىكتى اڭعارۋعا بولادى.

2. ءتىلدىڭ پويەتيكالىق ءتۇسى قويۋ بولۋ كەرەك. قۇرمانبەك اقىننىڭ «ءنار العام حالىقتىڭ باي قازىناسىنان، تامشىمدى قايتا قۇيام سول ىدىسقا. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەۋى ايتىس ءتىلىنىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق قۋاتىنىڭ جوعارى بولۋىن، ءتىل حالىقتىڭ ومىرىمەن وزەكتەس ورنەكتەلۋىن كورسەتەدى. سوندىقتان، قۇرمانبەك اقىن ايتىس اقىندارىنا « قازاقتىڭ بايىرعى ادەت-عۇرپىن بىلسە» (جامالقانمەن ايتىسى)» دەيتىن تالابىن دا ورتاعا قويادى. «ولەڭگە ءور ومىردەن ىزدەپ كۇشتى، جىپكە وتكىزگەن مارجانداي تىزبەك ءتۇستى. (يزەتپەن ايتىسى)؛ بولا ما جىر ۇرشىعىن بەزىلدەتپەي، ويى بار وبرازدى سەزىمگە وتپەي. (يزەتپەن ايتىسى)؛ جار سۇيگەندەي كوڭىلىم جاي تابادى، تۇسسە ءبىر سۇلۋ شۋماق تەرەڭدەنىپ. (يزەتپەن ايتىسى)؛ ەركىمدى جىلى ءسوزىڭ بارادى الىپ، ورنەكتى ولەڭدەرىڭ سارالانىپ. (كۇلانمەن ايتىسى)؛ جۇرمەڭىز سىنشى جۇرتقا سىر العىزىپ، اقىننىڭ ايتقانى ءجون تاماشا ۇلگى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» دەيتىن ولەڭ جولدارىنداعى « جىپكە وتكىزگەن مارجانداي تىزبەك؛ وبرازدى سەزىم؛ سۇلۋ شۋماق؛ ورنەكتى ولەڭدەر؛ تاماشا ۇلگى» دەيتىن تىركەستەرى ايتىس ءتىلى حالىقتىڭ جانىنا جىلى تيەتىن بەينەلى تەڭەۋلەر، وبرازدى ەپيتەتتەر، تازا حالىقتىق ءسوز ورنەكتەرىمەن ءورىلىپ جان دۇنيەنى تولقىتۋ كەرەكتىگىن تالاپ ەتەدى. سولايدا دارىندى ايتىس اقىنى ايتىستىڭ الامان ورتاسىندا بىرتىندەپ شىڭدالىپ، ونەردىڭ ءوز تابيعاتىمەن سۇرىپتالاتىندىعىن «اتىنا زاتى لايىق ناعىز اقىن، تۇرادى بۇل ومىرگە سيرەك كەلىپ. (باتيمامەن ايتىسى)؛ جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار»، اقىننىڭ تۋدى تالاي تەبىندىسى. (لاززاتپەن ايتىسى)؛ الاماندا باسىمىز بىرىككەلى، اقىندار دا ەكشەلدى، ىرىكتەلدى. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» ايتا كەلىپ، ايتىس ونەرىنىڭ سانمەن ەمەس، ساپامەن ولشەنۋى، بيىك پاراساتتان تۋعان ۇزدىك تۋىندىلار بولۋ كەرەكتىگىن دارىپتەيدى.

قىسقاسى، قۇرمانبەك اقىن «ارداقتالعان اقىندار الىپ تىلمەن، الىپ ءتىلدىڭ قادىرىن حالىق بىلگەن. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەمەكشى اقىن ايتىستا كوركەم ءتىلدىڭ شىت جاڭا ورنەگىن جاراتا السا، سول دەڭگەي-اق اقىنعا دا بيىك مارتەبە اپەرەتىن ماڭىزدى ءبىر جاق ەكەندىگىن، سوندىقتان «ايتىستا الدىرا ما تىلدەن كىسى، جىبەرسەڭ كەلمەيدى ۇرپاق ۇيرەنگىسى. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەندەي اقىن ايتىستا تىلدەن استە سۇرىنبەۋىن تالاپ ەتەدى.

Ⅲ ايتىس ونەرىنىڭ سىنى

ونەر تۋىندىسىنىڭ جەتكەن بيىك دەڭگەيى مەن ابايسىز باسقان قادامىن ونەر يەسى دە، ونى سارالار ساراپشى دا اڭعارا الاتىندىعى سياقتى  ايتىس ونەرىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن ايتىس ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا قانىق اقىندار عانا ونى سىناي دا، تەزگە دە سالا الادى. قۇرمانبەك اقىن «قول جاۋلىق ەتپە ايتىستى ەرمەك ءۇشىن. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەۋى دە ايتىستى قىزدىرما قىزىق ءۇشىن ەمەس، قايتا ونى «بۇل ولەڭ بىزدىكى ەمەس، ەل ونەرى. (يزەتپەن ايتىسى)» دەيتىن وسكەلەڭ جاۋاپكەرشىلىگىنەن، حالىقتىڭ عاسىرلار قويناۋىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ونەرى دەپ تانىعاندىعىنان دەپ قاراعان ءجون. سوندىقتان «وسەر ادەبيەتكە وسىرەر سىن كەرەك» دەيتىن تاعلىمدى ۇستانعان اقىن «شىدايىق سىيعا داعى، سىنعا داعى، ەستى اقىن ەلگە نەگە بۇلدانادى. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەپ حالىقتىڭ سىنىن قابىلداعان. «ەسىڭدە مۇنان كەيىن بەرىك ساقتا، حالىقتان اقىنعا اۋىر تالاپ بارىن. (كالەنمەن ايتىسى)» دەپ ايتىس ونەرىنىڭ كوش باسشىسى رەتىندە وزىنە دە، وزگەگە دە جوعارى تالاپتار قويادى. قۇرمانبەك اقىن ايتىستارىندا جەكە اقىنداردىڭ جىرلارىنا سىن ايتۋدان كورى ايتىس ونەرىنىڭ جالپى پويەتيكالىق دەڭگەيىنە سىن كوزبەن قاراۋى ءجيى كەزدەسەدى، بۇل ونىڭ ايتىس ونەرىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن كوزدە ۇستاعاندىعىن كورسەتەدى. پۋشكىن «سىن دەگەنىمىز ادەبيەت-كوركەمونەر تۋىندىلارىنداعى كوركەمدىك پەن كەمىستىكتى اشىپ بەرەتىن عىلىم» دەگەنىندەي ماقالامىزدا اقىننىڭ ايتىستارىنان الىنعان بارلىق سيتاتتار – تارلان اقىننىڭ ايتىس ونەرىن قايتكەندە دامىتىپ-كەمەلدەندىرۋگە بولادى دەگەن ىزگى تىلەگى مەن ىزدەنىسىنەن تۋعان، نەمەسە پۋشكىننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ايتىس ونەرىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن كوتەرۋ جونىندەگى سىنشىلدىق وي-پىكىرلەرى. ال، ايتىس ونەرىنىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزەتىن كەمىستىكتەر دەپ قۇرمانبەك اقىن باستىسى مىنالاردى ايتادى:

◆ داندايسۋشىلىق. ماۋزىدوڭ جولداس «اسقاقتاۋشىلىق – ارتتا قالدىرادى!» دەگەنىندەي قۇرمانبەك اقىن ايتىس ونەرىنە بوگەت بولاتىن ەڭ ۇلكەن ىندەت داندايسۋشىلىق، اسقاقتاۋشىلىق دەپ تۇيگەن. «اقىنعا اۋەلگى جاۋ-داندايسىماق، باق قونباس بال اشقانعا ماڭداي سىناپ. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ابىروي المايدى اقىن ماقتانمەنەن، ەلىرمەيىك ەكى اۋىز تاپقانعا ولەڭ. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەن ولەڭ جولدارى ورىس حالقىنىڭ «كاسىبىڭدى ءسۇي، ءبىراق ناتيجەڭدى سۇيمە» دەگەن اقىلياسىمەن ساباقتاس ايتىلعانداي. ال، «قانشا ەكەن قاۋقارىمىز قالت جىبەرمەي، قاپىسىز حالىق قازى ساراپتاسىن. (مەيرامقانمەن ايتىسى)» ـ دەگەنى ەڭ دۇرىس قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل قازى حالىق ەكەنىن ايتادى. ءوزىنىڭ ەتكەن ەڭبەگىنە كوڭىلى تولماي، ازىرقانعان ۇلى ابايدىڭ «مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي» دەگەنىندەي قۇرمانبەك اقىن «ايتا الماي كەلەم ءالى ءبىر جاقسى جىر، قازاقتىڭ ءشول قاندىرار شۇباتىنداي. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەپ ايتىس ونەرىن شىت جاڭا بيىككە الىپ شىعۋ ءۇشىن ءومىر بويى ەڭبەكتەنىپ وتكەن. ونىڭ ايتىس ونەرى كوشىندە ۇستانعان جولى داندايسۋ، قاناعاتتانۋ ەمەس، قايتا «ىنتىماق سوزگە ۇيتقى بولسىن نەگىز، ءبىز ەمەسپىز ايتىساتىن جاڭجالمەنەن. (يزەتپەن ايتىسى)؛ سيلاسۋمەن وتپەسەك، جىرلاسۋمەن، قاتە جولعا ۇرپاقتار بۇرىلماي ما. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ولەڭدە مىنەز دە بار الا قىزبا، كىرلى ءسوز تۇسپەسە ەكەن ارامىزعا. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەندەي سيلاس، سىرلاس، بەرەكەلى بولۋدى جاستارعا ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇسىنادى. ەڭ سوڭىندا، «باۋىرلاس حانزۋ ءتىلى ايتىستى ۇقسا، باسقالاي اڭسايتۇعىن ارمانىم نە. (جامالقانمەن ايتىسى)» دەپ ايتىس ونەرىنىڭ كەزەكتەگى ەڭ ۇلكەن ماسەلەسى ايتىستىڭ مەملەكەت تىلىنە اۋدارىلىپ، ءورىسىن كەڭەيتۋى دەپ قاراعان.

◆ بۇرىس كاسىپتىك ءمۇرال. ابايدىڭ «پايدا ويلاما ار ويلا، تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» دەگەنىندەي قۇرمانبەك اقىن ايتىس اقىندارىنا «ەل كوڭىلىن ەكەۋمىز تاپساق ەدى، جۇمىسىم جوق جەڭىلىس-جەڭىسىمەن. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ جەڭىلىس بولادى ۇنەم جەڭىسپەنەن، جەرىم جوق جەڭىلۋدى تەرىس كورگەن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ جەڭىلۋگە دايىن تۇر جەڭگەن جەردە، نە جەتەدى ەكەۋىن تەڭ كورگەنگە. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ دەپ تەك جەڭۋدى، جۇلدە الۋدى عانا كوزدەمەي، قايتا «اقىننىڭ جانى دا ولەڭ، ارى دا ولەڭ، اردى، ارماندى سۇيمەگەن ولگەن دەنە. (مادىقانمەن ايتىسى)؛ ساقتايتىن ابىرويىن اقىندارمىز، ايتىستىڭ اتاعىنا داق تۇسىرمەي. (مەيرامقانمەن ايتىسى)؛ اقىندىعى اقىننىڭ ءبىر ماسەلە، تاڭعى شىقتاي ساقتالسىن تازا ارىمىز. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ ەنتەلەپ ەسى-دەرتىڭ جۇلدەگە اۋعان، ءوزىمشىل مىنەزىڭدى جاراتپادىم. (كالەنمەن ايتىسى)» دەپ ادەبيەت اتاۋلى ار تۇزەيتىن ونەر ەكەندىگىن ۇعىندىرعان. «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەمەكشى اقىندارعا ەرلىك پەن ورلىكتى، اقىلدىلىق پەن ىزگىلىك تالابىن تەڭ ۇستانۋدى ورتاعا قويىپ «جەكپە-جەكتەن شەگىنۋ باتىرعا سىن، بەتپە-بەتتەن بەت بۇرۋ اقىنعا سىن. (جامالقانمەن ايتىسى)؛ اقىننىڭ اتاعى ەمەس اقىلى عوي، جاستارعا ءوز جانىنان بەرەرى الىپ. (مادىقانمەن ايتىسى)؛ اق ەدىل اقىن دەگەن جايدارى جان، سەسكەنگەن اتا جاۋى ايبارىنان. (مادىقانمەن ايتىسى)» دەپ جىرلاعان.

قورتىپ ايتقاندا، «ليريكانى ءتۇسىنۋ جانە بايىمداۋداعى ۇلكەن جانە ءجيى كەزدەسەتىن قاتەلىك – اقىن ءوز اتىنان ايتقاننىڭ ءبارىن تەك ءوزى تۋرالى، ءوز باسى جايىندا ايتىپ وتىر دەپ قاراۋ، ول بولعاندى عانا ەمەس، بولاتىندى دا، وزىنە عانا ەمەس، وزگەگە دە ءتان كوڭىل-كۇيىن سەزىنە، ايتا الاتىنىن ەسكەرمەۋشىلىك» دەمەكشى، قۇرمانبەك اقىننىڭ جىر جولدارى بىزگە ايتىس ونەرىنىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى تۋرالى سىر شەرتىپ تۇرعانداي. قۇرمانبەك اقىننىڭ حالىقتىق فولكىلوردى تامسىلدەپ «ىزدەدىم ءتىرى ەكەنىن ۇعىپ كەيىن، تابۋدان بار كۇشىمدى ىرىكپەدىم. دەپتى اجەم: «ماڭگى ولمەيمىن ىزدەي بەرسىن». (جامالقانمەن ايتىسى)» دەگەنىندەي سوڭىندا ايتىس ونەرىمىز ماڭگى گۇلدەنە بەرسىن، ول جونىندە تىنباي ىزدەنىس جاساي بەرەيىك دەمەكشىمىن.