كوركەيۋ جولىنداعى مەرۋەرت قالا ــــ كۇيتىڭ

ەركىن تەسەباي ۇلى

ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ 14-كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلى بولۋ سالاۋاتىممەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ 14-كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى جورالارىنىڭ 20-رەتكى ماجىلىسىنە ۇسىنىسپەن قاتىناسۋ ورايىنا يە بولىپ، ۇستەگى جىلى 4-ايدىڭ 28-كۇنىنەن 29-كۇنىنە دەيىن كۇيتىڭ قالاسىندا بولعان جايىم بار. جينالىس كۇن تارتىبى بويىنشا 4-ايدىڭ 28-كۇنى ءبىر كۇن ۋاقىتپەن كۇيتىڭ قالاسىنداعى كاسىپورىن، تۇرعىندار رايونى، اۋىل-قىستاق ورىندارىن ارالاپ ۇيرەنۋدە بولدىق. وسى رەتكى ارالاپ ۇيرەنۋ بارىسىنداعى اسەرىمدى كوپشىلىكپەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.

1975-جىلى قۇرىلعان كۇيتىڭ قالاسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا توتە قارايتىن اۋدان دارەجەلى قالا. كۇيتىڭ قالاسى بۇل كۇندەرى ءتاڭىر تاۋى سولتۇستىك ءوڭىرىنىڭ ەكونوميكالىق سەنترىنە اينالدى. كۇيتىڭ قالاسى قارامايلى، شيحۋ، ساۋان، مايتاۋ قاتارلى اۋدان، قالالارمەن شەكارالاسىپ جاتادى. بۇل قالاعا بيڭتۋاننىڭ 7-ديۆيزياسى قونىس تەپكەن. اكىمشىلىك جەر اۋدانى 1171.2 شارشى كيلومەتر بولىپ، جان سانى 293 مىڭنان اسىپتى، مۇنىڭ ىشىندە حانزۋ ۇلتىنىڭ جان سانى 93.2 پايىزىن يەلەگەن، قارماعىندا 5 ءمالى، 1 اۋىل، كۇيتىڭ-مايتاۋ ەكونوميكالىق اشۋ رايونى، بيڭتۋانمەن جەرگىلىكتى ورىن توعىسا دامۋ رايونىن ءوز ىشىنە الادى ەكەن. توعىز جولدىڭ تورابىنا ورنالاسقان ىرىستى مەكەن كۇيتىڭدە 3 جەلىدە قاتىنايتىن تەمىر جول، 4 باعىتقا تۇتاسقان جوعارى قارقىندى مەملەكەت تاس جولى، 4 تارماقتا تۇتاسقان مۇناي، تابيعي گاز، ەلەكتر قۇبىر جولى بولىپ، كۇيتىڭ قالاسىنىڭ «باتىس ءوڭىر مەرۋەرتى» دەگەن داڭقتى اتىن الەمگە ايگىلەپ تۇرعانداي. كۇيتىڭ قالاسى ىلگەرىندى-كەيىندى مەملەكەت دارەجەلى باۋ-باقشالى قالا، بۇكىل مەملەكەتتىك عىلىم-تەحنيكادا وزات قالا، مەملەكەت بويىنشا عىلىم جالپىلاستىرۋداعى ۇلگىلى قالا، مەملەكەتتىك جوسپارلى تۋىتقا ساپالى قىزمەت وتەۋدەگى وزات قالا، بۇكىل مەملەكەتتىك قوس قورعاۋداعى ۇلگىلى قالا، 6-رەتكى بۇكىل مەملەكەت بويىنشا ۇلتتار ىنتىماعى العاباسارلىعىنداعى ۇلگىلى كوللەكتيۆ، مەملەكەتتىك تازا قالا سىندى كوپتەگەن ماراپاتتارعا يە بولىپتى. كۇيتىڭ قالاسى ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ جىل سايىن ۇزدىكسىز ارتىپ، حالىق تۇرمىسىنىڭ جىلدان-جىلعا جاقسارا تۇسكەندىگىن قالانى كوزدەن كەشىرۋ بارىسىندا بىردەن اڭعارۋعا بولادى ەكەن. وتە-موتە، تاياۋ جىلدان بەرى كۇيتىڭ قالاسى داۋىرگە ساي العا باسىپ، زەردەلى، سيفرلاسقان، جاسىل، قالا مەن اۋىل ءبىر تۇلعالانعان، وركەنيەتتى قالا قۇرۋعا بەلسەنە ات سالىسىپ وتىرىپتى.

ءبىز 4-ايدىڭ 28-كۇنگى ارالاپ ۇيرەنۋىمىزدىڭ العاشقى باسپالداعىن  كۇيتىڭ قالاسىنداعى «بەس كەڭىستىك» دارەتحاناسىنان باستادىق. بۇل دارەتحانا كۇيتىڭ قالاسىنداعى دەنەتاربيە سارايىنىڭ شىعىس جاق بۇرىشىنا سالىنىپتى. دارەتحانانىڭ اۋدانى 230 شارشى مەتر بولىپ، جالپى قوسىلعان قارجى 940 مىڭ يۋانعا جەتىپتى. بۇل دارەتحانا كۇيتىڭ قالاسىنداعى زەردەلى، ورتانى قورعاۋ ءبىر تۇلعالانعان سىناق دارەتحاناسى ەسەپتەلەدى ەكەن. دارەتحانا يقۋاتى تولىق، تازا، رەتتى، ورتاسى جايلى بولۋ ولشەمى نەگىزىندە سالىنىپ، ەلەكتروندىق باقىلاۋ اسپاپتارى ورناتىلىپ دارەتحانانىڭ كۇندەلىك شارلاۋ مىندەتىن اۆتوماتتى وتەيدى ەكەن. بۇقاراعا قىزمەت وتەۋى وتە قولايلى كورىنەدى. دارەتحانادا دەمالۋ زالى بولىپ وعان تەلەۆيزور، ەلەكترلى اۋا تەڭشەگىش، قول شاتىر، تەلەفون، اياق كيىم ءسۇرتۋ اسپابى، دەنەنى ۋقالاۋ اسپابى، قايناعان سۋ، تەلەفون زارياتتاۋ قوندىرعىسى، شۇعىل قۇتقارۋدا ىستەتىلەتىن ءدارى-دارمەك، اۆتوماتتى زات ساتىپ الۋ قوندىرعىسى ورناتىلىپ، بۇقاراعا وتە قولايلى ەكەن. بۇدان سىرت، دارەتحانادا كىتاپ وقۋ ءۇيى بار بولىپ، تەگىن كىتاپ وقۋعا، ەلەكتروندى كىتاپتاردى وقۋعا بولادى ەكەن. دارەتحانا قۇرىلعىلارى مەملەكەتتىڭ قاتىستى ولشەمدەرىنە تولىق جەتىپتى، سونداي-اق «ءۇشىنشى بولمە تازالىق ءۇيىن» بىرگە ورنالاستىرىپ، بالالاردىڭ قول جۋۋ ورنى، بوبەكتەردى كۇتىمدەۋ ورنى، جۇك قويۋ سورەسى قاتارلى قۇرىلعىسى تولىق سالىنىپتى. مىنە بۇدان كۇيتىڭ قالاسى «دارەتحانا توڭكەرىسى» سىندى مادەني قۇرىلىستى شىنايى، مۇقيات ىسكە اسىرعانىن كورىپ الۋعا بولادى ەكەن. كۇيتىڭ قالاسى بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا وسىنداي دارەتحانالاردى كوپتەپ سالىپ حالىققا ءتىپتى دە مول قولايلىلىق جاساۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن.

ارالاپ ۇيرەنۋ قيمىلىمىزدىڭ ەكىنشى باسپالداعى كۇيتىڭ قالاسىنداعى قاينار تۇرعىندار رايونى بولدى. قاينار تۇرعىندار رايونى 1986-جىلى قۇرىلعان بولىپ، 1294 وتباسى، 2609 جان سانى بار ەكەن. مۇنىڭ ىشىندە پارتيا مۇشەسى 438 ادام بولىپ نەگىزىنەن حانزۋ، قازاق، ۇيعۇر، حۇيزۋ، ءمانزۋ، موڭعۇل، سىبە سىندى 15 ۇلتتان قۇرام تاپقان كوپ ۇلتتى، پارتيا مۇشەسى سانى ءبىرشاما كوپ، دەمالىسقا، زەينەتكە شىققان قارتتار، جىلجىمالى جان سانى ءبىرشاما مول قونىستانعان تۇرعىندار رايونى ەكەن.

قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىق سىندى باس نىسانانى بۇلجىتپاي اتقارۋعا تاباندى بولعان كۇيتىڭ قالالىق پارتكوم مەن حالىق ۇكىمەتى 2015-جىلدان بەرى بۇل تۇرعىندار رايونىنىڭ نەگىزگى قۇرىلعى قۇرىلىستارىن جاڭالاۋعا 30 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، جابىق باسقارۋ مەن اۋلالاستىرىپ باسقارۋدى تولىق جۇزەگە اسىرىپتى. مۇندا زەردەلى تەكشەدەن تولىق پايدالانىپ، تۇرعىندار رايونىنداعى جىلجىمالى جان سانىن دالمە-ءدال انىقتاپ باسقارۋدى جۇزەگە اسىرىپ، سىرت ورىنداردان كەلگەن بۇقاراعا ىشكەرىلەي قىزمەت وتەۋگە شىنايى كىرىسىپتى. تۇرعىندار رايونىندا كولىك جۇرەتىن جول مەن جاياۋلار جۇرەتىن جولدىڭ تەگىس، ىركىلىسسىز بولۋىنا كەپىلدىك ەتىلۋمەن بىرگە، سالاماتتىلىق قۇرىلعىلارى تولىق قۇرىلىپتى. قۇنىتتاي وتىرعىزىلعان ءتۇرلى اعاشتارمەن جاسىلدانعان اۋماق ءتارتىپتى، ۇيلەسىمدى ورنالاسقاندىقتان بەينە كۇلتەلى باۋ-باقشاعا كىرگەندەي اسەر الادى ەكەنسىز. تۇرعىندار رايونىندا مادەنيەت الاڭى، ءتۇرلى مۇسىندەر، دەنە شىنىقتىرۋ اسپاپتارى، بالالار وينايتىن قۇرىلعىلار تولىق بولعاندىقتان تۇرعىندار ءوز اۋلالارىنان شىقپاي-اق ساۋ-سالاماتتىلىق پەن وركەنيەتتىلىكتىڭ ءلاززاتىنان تولىق تۇشىنا الادى ەكەن. تۇرعىندار رايونىندا حالىققا قولايلى زات ساتۋ ورنى، كوكونىسپەن قامداۋ ورنى، ەلەكتوسيكلدى زارياتتاۋ ورنى، اۆتوكولىگىڭدى ءوزىڭ جۋۋ ورنى قاتارلى قۇرىلعىلار بار ەكەن. بۇدان سىرت، قوقىر-قوقسىقتاردى جەر استى قوقىر-قوقسىق ساندىعىندا ساقتاۋ ورىندارى بار بولىپ، قوقىر-قوقسىق ساندىعىنان شىعاتىن كۇلىمسى ءيىس ءونىمدى تەجەلىپتى. تۇرعىندار رايونىنىڭ «باقىتتى، جاراسىمدى، كوركەم، تىنىش، پارمەندى» بولۋ تالابى تولىق جۇزەگە اسىرىلىپتى.

ارالاپ ۇيرەنۋىمىزدىڭ 3-بەكەتى قالا باسقارۋ مەكەمەسى حالىققا قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ تۇتاس قالانى زەردەلى باسقارۋ ورنى بولدى. مۇندا كۇيتىڭ قالاسى 2008-جىلى «12319» قالا قۇرىلىسىن باسقارۋ قىزمەت وتەۋ ىستىق لەنيالى تەلەفون جۇيەسىن اشىپتى. سودان 2017-جىلعا كەلگەندە قالانى باسقارۋ-باقىلاۋعا جەتەكشىلىك ەتۋ ورتالىعىن قۇرىپ، قالانى باسقارۋ مەكەمەسىنە قاراستى بارلىق ءىسورىندارىن باسقارۋ كولەمىنە ەنگىزىپتى. 2018-جىلى 12-ايدا «12319 حالىققا قىزمەت وتەۋ ىستىق لەنيالى تەلەفون جۇيەسى» دەپ وزگەرتىپ قۇرىپتى. 2019-جىلى 4-ايعا كەلگەندە تاعى دا ءونىمدى بىرىكتىرۋگە كىرىسىپ، حالىققا قىزمەت وتەۋ ورتالىعىن عىلمي، ۇيلەسىمدى بولۋ تالابىنا جەتكىزىپتى. قىزمەت كولەمىن قالانى باسقارۋ، حالىق تۇرمىسى، وقۋ-اعارتۋ، ەمدەۋ-دەنساۋلىق، ازىق-تۇلىك، ءدارى-دارمەك، بازار باسقارۋ، ساپانى باقىلاۋ قاتارلى الۋان ءتۇرلى حالىق تۇرمىسىنا ساياتىن اۋماققا كەڭەيىپ، بىرىككەن ورىندار بۇكىل قالاعا زەردەلى قىزمەت وتەۋگە ويىسىپتى. بۇل ورىن قازىر الەۋمەتتىك قۇرىلعىلاردى قورعاۋ، جول-قاتىناس، قالا ورتاسى، باۋ-باقشا قۇرىلىسى، جاسىلداندىرۋ، ءۇي-جەر سىندى 7 ۇلكەن تۇردەگى 85 ۇساق تۇرگە قىزمەت وتەيدى ەكەن. بۇل ورىننان تۇرعىنداردىڭ كومەك سۇراعان تەلەفوندارى تاۋلىك بويى ۇزىلمەيتىن كورىنەدى. 2018-جىلى بۇل ورىن قالا باسقارۋداعى ءتۇرلى دەلودان 13110ىن قابىلداپ، دەلونى شەشۋ سالىستىرماسىن 93.9 پايىزعا جەتكىزىپتى. كوز الدا بۇل ورىن قالا حالقىنا قىزمەت وتەۋ كولەمىن كەڭەيتىپ، جىلۋمەن قامداۋدى قاريتالاۋ قىزمەتىن دە باسقارۋ كولەمىنە ەنگىزىپتى. ولار 4G زاڭ اتقارۋدى ەستەلىككە الۋ اسپابىن، جول نۇسقاۋ اسپابىن، ۇشقىشسىز شاعىن ۇشاق قاتارلى سيفرلانعان وزىق اسپاپتار ارقىلى قالانى باسقارۋداعى الدىن الا سەزۋ، تالداۋ جاساۋ، قىزمەت وتەۋ، جەتەكشىلىك ەتۋ، باقىلاۋ سىندى بەستى ءبىر تۇلعالاندىرعان وزىق باسقارۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، كۇيتىڭ قالاسىن باسقارۋدى زەردەلەنگەن، سيفرلاسقان دامۋعا قاراي بەت الدىرۋعا ات سالىسىپ وتىر ەكەن.

ارالاپ ۇيرەنۋىمىزدىڭ ەندىگى قاقپاسى كۇيتىڭگە ىرگە تەپكەن شينجياڭ تيانحۇڭ توقىما شەكتى جارنا سەرىكتەستىگى بولدى. تيانحۇڭ توقىما توپ سەرىكتەستىگى 1997-جىلى قۇرىلىپتى. 2004-جىلعا كەلگەندە مەملەكەت بويىنشا الدىڭعى ءۇش مىقتى توقىما سەرىكتەستىگىنىڭ قاتارىنا، قازىنالى جوڭگو اتىنداعى 500 كاسىپورىننىڭ قاتارىنا كىرىپ ونىمدەرىن حالىقارا بازارىنا سالعان تىرەكتى كاسىپورىن ەكەن. 2015-جىلى 5-ايعا كەلگەندە، تيانحۇڭ توقىما شەكتى جارنا سەرىكتەستىگى بولىپ ىرگە تاسىن قالاپ، تىزىمگە الدىرعان كاپيتال سوماسى 400 ميلليون يۋانعا جەتىپتى. سەرىكتەستىك 5 ميلليارد يۋان قارجى قوسىپ، 1536 مۋلىق زاۆود ءۇيىن سالۋعا كىرىسىپتى، جالپى ۇرشىق سانىن ءبىر ميلليونعا جەتكىزبەكشى ەكەن. بۇل قۇرىلىستى ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ جۇرگىزىپ، قازىر ءبىرىنشى كەزەڭدىك قۇرىلىسى اياقتاپ ىسكە قوسىلىپ 2553 ادامدى كاسىپتەندىرىپ وتىرىپتى. مۇنىڭ 1700دەن استامى از ۇلت جۇمىسشىسى ەكەن، ايلىق ەڭبەكاقىسى ەڭ تومەنى 4000 يۋان، جوعارىسى 7000 يۋاننان اسادى ەكەن. سەرىكتەستىك جۇمىسشىلاردى تەگىن جاتاقپەن قامداۋ، بەلگىلى دارەجەدە تاماق قوسىمشا قاراجاتىن بەرۋمەن قاتار، ەرلى-زايىپتى ادامدار بولسا بالالارىن وقۋعا كىرگىزىپ ورنالاستىرۋعا كومەك كورسەتەدى ەكەن. الداعى جەردە جانەدە جۇمىسشى قابىلدايتىن كورىنەدى. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ورتاق تىلدەن بەلگىلى دارەجەدە حابارى بار ۇلتىمىز جاستارى ءۇشىن تابىلماس كاسىپتەنۋ ورايى دەپ قاراساق بولاتىنداي. سەرىكتەستىك 2019-جىلى جالپى ءونىم قۇنىن 2 ميلليارد 500 ميلليون يۋانعا جەتكىزىپ، مەمەلەكەتكە 150 ميلليون يۋان باجى تاپسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن. زاۆودتاعى اسپاپتار ەلىمىز ءىشى-سىرتىننان كىرگىزىلگەن وزىق اسپاپتار بولىپ، بۇكىلدەي اۆتوماتتى قىزمەت جۇرگىزەدى ەكەن.

ارالاپ ۇيرەنۋ قيمىلىمىزدىڭ كەلەسى قاقپاسى سالىنۋ ۇستىندەگى ديمياۋ قالا ساياحاتى ساۋدالىق ورنى بولدى. بۇل ورىن مەملەكەت دارەجەلى 5A  ولشەمىنە جەتەتىن قالانىڭ تۇلعالىق باۋ-باقشاسى ەكەن. جالپى يەلەگەن جەر اۋدانى 750 مۋ بولىپ، ەكى مەرزىمگە ءبولىپ قۇرىلىس جۇرگىزىپ جاتىپتى، 2018-جىلى 5-ايدا قۇرىلىس باستاپتى 2019-جىلى 7-ايدا پايدالانۋعا بەرىلەدى ەكەن. تيجارات باستاعان كەزدە 1000 ادامدى كاسىپتەندىرىپ، جىلدىق تيجارات سوماسىن 200 ميلليون يۋانعا جەتكىزىپ مەملەكەتكە 20 ميلليون يۋاندىق باجى سوماسىن تاپسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كورىنەدى.

ەندىگى ات باسىن تىرەگەن ورنىمىز كۇيتىڭ قالالىق جوسپارلاۋ كورمە زالى بولدى. بۇل زال كۇيتىڭ قالاسىنداعى مادەنيەت-كوركەمونەر ورتالىعى بولىپ، قۇرىلىس اۋدانى 3500 شارشى مەترگە جەتىپتى، ۇكىمەت جالپى 270 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، مادەنيەت-كوركەمونەر ورتالىعىنىڭ جەر استى زالىن ىسكە قوسىپتى. 2015-جىلدان بەرى بۇل زالدى ەكسكۋرتسيالاعان ادام سانى 3800دەن اسىپتى. 2017-جىلى كۇيتىڭ قالالىق جوسپارلاۋ قۇرىلىسىنىڭ جاڭالانۋ تالابىنا ساي، 4 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ قاتتى-جۇمساق بولشەك قۇرىلىسىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتىپتى. بۇل كورمە زالىندا قالا قۇرىلىسىنىڭ دامۋ بارىسى، قولعا كەلتىرگەن ناتيجەلەر، قالانىڭ تۇلعالىق مودەلى قاتارلى كورىنىستەردى كورۋ ارقىلى قالانىڭ دامىپ بۇگىنگە جەتكەن بارىسىن ايقىن كورىپ الۋعا بولادى ەكەن.

كەلەسى ارالاپ ۇيرەنۋدەگى ماڭىزدى ورىن بولعان ورنىمىز كۇيتىڭ قالاسىنا تاۋەلدى كەگەنشي اۋىلىنىڭ بەستوراڭعى قىستاعى بولدى. جالپى كەگەنشي اۋىلى كۇيتىڭ قالاسىنان 20 كيلومەتر جەرگە ورنالاسقان 4 اكىمشىلىك قىستاعى بار شاعىن اۋىل ەكەن. اۋىلدىڭ جالپى سەميا سانى 442 ءتۇتىن بولىپ، جان سانى 1550 ادام ەكەن. نەگىزىنەن قازاق، حانزۋ، موڭعۇل ءۇش ۇلتتان قۇرالىپتى. مۇندا از ۇلتتاردىڭ سالىستىرماسى جالپى جان ساننىڭ 68.52 پايىزىن ۇستايدى، تۇتاس اۋىلدىڭ جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى 13923 يۋاننان اينالىپ وتىر ەكەن. بۇل اۋىلدىڭ بەستوراڭعى قىستاعىنان ءبىزدى سۇيىندىرگەن نارسە مال مەن ادامنىڭ تۇراعىن ءبولىپ ورنالاستىرىپتى. تۇرعىنداردىڭ ەسىك الدىنا ءتۇرلى جەمىس اعاشتارى ەگىلىپتى. بۇدان سىرت، قىستاقتا بىرنەشە كوكونىس ەگەتىن قالتقى بار بولىپ، كۇيتىڭ قالاسىن كوكونىسپەن قامدايتىن بازاعا اينالىپتى. قازاق ازاماتتارى دا وسى كاسىپپەن شۇعىلدانىپ وتىرىپتى جانە بۇل قىستاققا ورتانى لاستامايتىن توكپەن جىليتىن پار قازان ورناتىلىپ، قىستاقتى شوعىرلى جىلۋمەن قامدايدى ەكەن. جىلۋمەن قامداۋ ورنى ەشقانداي ىس-تۇتەگى جوق ايناداي جارقىراپ تۇر. سونداي-اق بۇل جىلۋمەن قامداۋ ۇيىنە ەشقانداي ادام ىستەتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن، بارلىعىن ۇيالى تەلەفون APP جۇيەسى ارقىلى باسقاراتىن كورىنەدى. وزىندىك قۇنى كومىر جاعۋدان تومەن، ورتانى لاستامايتىن وسىزامانعا ۇيلەسكەن جابدىق بولىپ جالپىلاستىرۋ قۇنىنا يە ينجەنەريا ەكەن. بۇل قىستاققا دا ولشەمدى دارەتحانا سالىنىپتى. قىستاقتاعى شارۋالار تۇگەلدەي ساۋدا-ساتتىققا ويىسىپ، داۋىرمەن بىرگە العا باسۋعا بەت الىپتى.

ەندىگى ات تۇمىسىعىن بۇرعان ورنىمىز كۇيتىڭ قالاسىنىڭ شىعىس باقشاسى بولدى. تاياۋ جىلداردان بەرى كۇيتىڭ قالالىق پارتكوم مەن ۇكىمەت ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنا توتەنشە ءمان بەرىپ كەلىپتى. بىرنەشە جىلدان بەرى، 217-مەملەكەت جولىنىڭ ەكى جاعىن جاسىلداندىرۋ، كۇيتىڭ باتىس باقشا رايونىن جاڭالاپ قۇرۋ، ەكولوگيالىق جىبەك جولى باقشا رايونىن قۇرۋ سىندى نىسانداردى ەتەك الدىرىپتى. شىعىس باقشا رايوننىڭ قۇرىلىس اۋدانى 390 مىڭ شارشى مەتردەن اسىپ، قوسىلعان قارجى 350 ميلليون يۋانعا جەتىپتى. باقشادا دەمالاتىن، دەنە شىنىقتىراتىن، كوڭىل اشۋ ورىندارى بار بولىپ، بۇقاراعا اشىق ۇستالعان باقشا ەكەن. باقشاعا الۋان ءتۇرلى اعاش ەگىلىپ، گۇل-شوپتەرمەن كومكەرىلىپ ادمدارعا جاسىل تابيعاتتىڭ جايلى ورتاسىن سيلاپ تۇر. بۇل باقشا قۇرىلىس ءالى دە سالىنۋ ۇستىندە ەكەن، 2019-جىلى 7-ايدا تولىق سالىنىپ بولاتىن كورىنەدى. مۇندا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جاڭالىق كۇيتىڭ قالاسىنىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى 45 پايىزدان اسىپ مەملەكەتتىك ولشەمنەن اسىپتى.

ەندىگى بارعان جەرىمىزدەگى تىلگە تيەك بولار ورىنداردىڭ ءبىرى كۇيتىڭ قالالىق جاستار مەن وسپىرىمدەر قيمىل ورتالىعى بولدى. بۇل ورتالىق 2006-جىلى 10-ايدا قۇرىلعان اۆتونوميالى رايون بويىنشا تۇڭعىش توپتاعى ۇكىمەت بەكىتىپ قارجى قوسىپ سالدىرعان جالپىلىق، الەۋمەتتىك جاقتان ءبىر تۇلعالانعان جاستار مەن وسپىرىمدەردىڭ مەكتەپتەن سىرتقى تاربيە الاتىن دارا زاڭدىق ۋاكىلى بار ءىسورنى بولىپ قۇرىلعان ەكەن. 2010-جىلى 11-ايدا تۇڭعىش توپتاعى اۆتونوميالى رايون دارەجەلى ۇلگىلى ورىن باعالاۋىنان ءساتتى ءوتىپتى. 2011-جىلى 12-ايدا «بۇكىل مەملەكەتتىك ۇلگىلى ورىن» اتاعىن الىپتى. قازىر بۇل ورىن جاستار مەن وسپىرىمدەرگە قىزمەت وتەۋدى العى نىسانا ەتە وتىرىپ، قوعامنان كاسىپتىك قابىلەتى جوعارى وقىتۋشىلاردى ۇسىنىس ەتىپ، كوركەمونەر، عىلىم-تەحنيكا، مادەنيەت، دەنەتاربيە قاتارلى تۇرلەردەن 30نەشە كاسىپتەن 100دەن استام تاربيە كلاسىن اشىپ وتىر ەكەن. سونىمەن بىرگە امالياتتىق تاربيە، جالپىلىق قيمىل، ءتۇرلى كونسەرتتىك قيمىلدار مەن زەيىن سىناۋ قيمىلدارىن وزدىرىپ، جاستار مەن وسپىرىمدەرگە وزدەرىن دامىتاتىن ورتا ازىرلەپ بەرىپ كەلەدى ەكەن.

ەندىگى بارعان ورتامىز كۇيتىڭ قالالىق رۇيمىن وزەنى ەكولوگيالىق ورتانى وڭاۋ باقشاسى بولدى. بۇل نىساندى كۇيتىڭ قالالىق پارتكوم مەن ۇكىمەت بەكىتىپ سالىپ جاتقان ءىرى قالالاردا بولاتىن ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ باقشاسى ەكەن. بۇل باقشا بايلىقتى ۇنەمدەۋمەن، جاساعان ورتامەن دوستاسۋ سيپاتىن العان كۇيتىىڭ قالاسىنىڭ «13-بەسجىلدىق» جوسپارىنا ەنگىزىلگەن ءتۇيىندى قۇرىلىس نىسانى بولىپ، باقشاعا 700 ميلليون يۋاننىڭ ۇستىندە قارجى قوسىلىپ جابال قۇرىلىس جۇرگىزىلىپ جاتىپتى. جالپى يەلەگەن جەر اۋدانى 1270 مۋ بولىپ، 2 مەرزىمگە ءبولىنىپ قۇرىلىس جۇرگىزىلەدى ەكەن. باقشادا سۋ ءۇستى باقشاسى، جاساندى كول، كەڭىستىكتە ساياحاتتاۋ جولى، جاڭبىردان قورعانۋ لاپاسى، كورىنىس تاماشالاۋ مۇناراسى، سۋسىن ءىشۋ ورنى، اسحانا، اۆتوكولىك توقتاتۋ الاڭى، دەنە شىنىقتىرۋ الاڭى، توپتىق دەنەتاربيە قيمىلىمەن شۇعىلدانۋ، مادەنيەت اۋىس-كۇيىس وزدىرۋ، ساۋدا-ساتتىقپەن شۇعىلدانۋ ءبىر تۇلعالانعان ۇلكەن باقشا ەكەن. كوزالدا بۇل باقشانىڭ 85 پايىزدىق قۇرىلىسى سالىنىپ بولىپتى. الۋان ءتۇرلى اعاش پەن گۇلدەر ءوسىرىلىپ باقشانى جاسىل، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ تالابىنا ۇيلەسكەن، ادامدارعا دەنساۋلىق باعىشتايتىن، ەنەرگيا مەن بايلىقتى ۇنەمدەۋگە ءۇن قاتىپ تۇرعان باقشا بولاتىنىنا كوزىڭ جەتەدى ەكەن.

ءبىر كۇندىك ارالاپ ۇيرەنۋىمىزدىڭ ەڭ سوڭعى بەكەتى بولعان 217-مەملەكەت جولى ەكى جاعالاۋىنىڭ ورتاسىن جالپى بەتتىك وڭاۋ ءوڭىرى بولدى، كۇيتىڭ قالالىق پارتكوم مەن ۇكىمەت 2016-جىلدان باستاپ كۇيتىڭ قالاسىنداعى 217-مەملەكەت جولىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى لاستانعان، رەتسىز، جايسىز ورتانى وڭاۋدى جوسپارعا الىپ، جالپى 123 ميلليون يۋان قارجى اجىراتىپ، 339 وتباسىنىڭ جاتاعان كونە ۇيلەرىن كوشىرۋ مىندەتىن ورىنداپتى. جولدىڭ ەكى جاعالاۋىن وڭاۋ نىسانىنا جالپى 368 ميلليون يۋان قارجى اجىراتىپتى. قۇرىلىس اۋدانى 2700 مۋعا جەتىپتى. جاسىلدانعان جولدىڭ قۇرىلىس اۋدانىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 7.8 كيلومەترگە جەتەدى ەكەن. 217-مەملەكەت جولىنىڭ ەكى جاعالاۋىن وڭاۋ نىساننىڭ 1-مەرزىمدىك قۇرىلىسى 1000 مۋلىق جاسىل كاريدور سالۋ قۇرىلىسى 2017-جىلى 8-ايدا قولعا الىنىپ قۇرىلىس جۇرگىزە باستاپتى، قوسىلعان قارجى 110 ميلليون يۋاننان اسادى ەكەن. 2-مەرزىمدىك 500 مۋلىق جاسىل كاريدور سالۋ نىسانى 70 ميلليون يۋان قارجى قوسىلىپ بيىل كۇزدە قۇرىلىس جۇرگىزەدى ەكەن.

ءبىر كۇندىك ارالاپ ۇيرەنۋ قيمىلى اياقتاپ كەشكى استان كەيىن ءوزىمىز تۇسكەن كۇيتىڭ قوناق ءۇيىنىڭ وڭتۇستىك قيعاش قارسى الدىنا ەڭسە كوتەرىپ تۇرعان كۇيتىڭدەگى نىشاندىق قۇرىلىستىڭ ءبىرى بولعان كۇيتىڭ قالالىق دەنەتاربيە سارايىن ەكسكۋرتسيالادىق. زامانعا ساي سالىنعان كۇيتىڭ دەنەتاربيە سارايى دۇنيە جۇزىلىك جارىس ولشەمىندە سالىنعان بولىپ، قۇرىلعى-قۇرىلىستارى تولىق زاماناۋي قۇرىلىستىڭ ءبىرى ەكەن. جالپى العاندا، كۇيتىڭدە وتكەن 2 كۇندە كۇيتىڭ قالاسىنىڭ داۋىرمەن تەڭ العا باسقان جاڭاشا بەت-بەينەسىنە كۋا بولىپ قايتتىم. «دامۋ ـــ داۋ جۇرمەيتىن شىندىق»، «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەمەكشى وسىدان 32 جىل بۇرىن ءوزىم وسى قالادان مەكتەپ ءبىتىرىپ قوعامعا اتتانعان ەدىم، سول جىلدارمەن سالىستىرعاندا، كۇيتىڭ قالاسىنىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسىنەن ەلىمىزدىڭ 40 جىلدىق رەفورما جاساپ ەسىك اشۋىنىڭ تابىستارىن كورىپ قۋانىشقا شومدىم. وتە-موتە، كۇيتىڭ قالاسى جاسىل دامۋ، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ، ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ، زەردەلى دامۋ، سيفرلى دامۋ سىندى وسى زامان دامۋ بەتالىسىن كۇنى بۇرىن ىسكە اسىرۋعا تالپىنىس جاساپ كەلەدى ەكەن. بۇل قۇلشىنىستار كۇيتىڭدەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ جوڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ دۇرىس باسشىلىعىندا، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، بەرەكە-بىرلىكپەن قۇلشىنا قىزمەت جاساۋىنان بولە قاراۋعا بولمايدى. شارىقتاي بەر جۇڭعار توسىندەگى مەرۋەرت قالا !

(قابا اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى)