ءتۇرلى-ءتۇرلى ءسوز تابۋ ءوز ادەتىم، بابىن بىلسەڭ تىكەن دە گۇلگە اينالار

شاكەن اقىننىڭ ايتىستارىنداعى ەۆفەميزمدەردى قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە تالداۋ

[ (1970- )، شينجياڭ ۋىنيۆەرسيتەتى جۇڭگو تىلدەر ينيستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى،  دوكتور.]

اقىندار ايتىسى – حالىقتىق مادەنيەتتىڭ اسا قۇنارلى ءبىر سالاسى رەتىندە اۋەلگى كلاسسيكالىق ۇلگىدەن ءنار الا وتىرىپ، بۇگىنگى جاڭا ءداۋىردىڭ قاجەتى مەن تالابىنا ساي شىت جاڭا بۇرىلىس جاساۋعا قۇلشىنىپ كەلەدى. اسىرەسە، اقىندار ايتىسىنىڭ مازمۇندىق، فورمالىق جاقتارىنان ىزدەنىس جاساپ، جاڭالىق جاراتۋدا ەلىمىز وسىزامان قازاق ايتىس ونەرىنىڭ كوش باستاۋشىلارى اشقان جولدى كەيىنگى بۋىندار وزىندىك ورنەگىمەن توعاناعىن تولىقتاۋعا ۇمتىلۋى كىسىنى قۋاندىرادى. بۇگىنگى كۇنى اقىندار ايتىسىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىن ايقىنداپ، عىلمي تۇرعىدان سارالاۋعا ونىڭ سان سالامەن ساباقتاسىپ جاتاتىن كوپ نەگىزدى، كۇردەلىلىگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىلىم قۇرلىمى مەن ءادىس-تانىم جاقتارىنا بەلگىلى تالاپتاردى قوياتىندىعى انىق. ال، ايتىستىڭ ادەبيەتتىك، پوەتيكالىق نەگىزگى بولمىسى ايلانىپ كەلىپ جانە دە تىلمەن ايشىقتالاتىندىعىن، ءتىلدى تياناق ەتەتىندىگىن ەسكەرەر بولساق، زەردەلەيتىن تاعى ءبىر تۇرعى مەن ءادىس تە مەنمۇندالايدى. ايتىس ۇستىندە ءسوز سايىسىنا تۇسكەن ارىپتەستەر ايتىستىڭ بايىرعى ءداستۇرىن، ايتىس مادەنيەتىن، ەتيكاسىن ساقتاۋمەن بىرگە ەۆفەميزمدەردى ستيليستيكالىق تاسىلدەرمەن ۇشتاستىرا قولدانىپ، ۇتىس تابۋدى كوزدە ۇستاۋى تەك جەڭۋ مەن جەڭىلۋدىڭ ماسەلەسى عانا ەمەس، ايتىستاعى وزىندىك شەبەرلىك، جاڭالىق دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.

ارينە، «جىر دوداسىنا تۇسكەن اقىندار ءبىر-ءبىرىنىڭ سىرلارى مەن مۇڭدارىن بۇكپەسىز اشكەرەلەپ، كەلەڭسىز جايىتتەرىن مىقتاپ ۇستاپ، ارىپتەسىن ىقتىرا تۇسەتىندىگى»[  «تاڭدامالى ايتىستار»دى قۇراستىرۋ گۇرپپاسى. تاڭدامالى ايتىستار. ۇرىمجى: شينجياڭ حالىق باس باس باسپاسى، 2014 -جىل7-اي. 1-كىتاپ، 2-بەت.] بۇرىننان بەلگىلى جاعداي. دەگەنمەن ارىپتەستەردىڭ ءسوز تارتىسى شيەلەنىسكەن، شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن ساتتەرىندە الۋان ءتۇرلى سەبەپتەردەن قارسى جاعىن جاراتپاۋ، كەمسىتۋ، اۋەلى بەي ادەپ سوزدەرگە بارىپ، باس مىنەسۋدەن قورلاۋ ىڭعىلى بايقالىپ، ديسفەميزمگە بوي الدىرۋى دا  مۇمكىن. مۇنداي ءۇردىس بايىرعى ايتىستاردا ءبىرشاما كوپ كەزدەسەدى. ال، قازىرگى كەزدە  ايتىس مادەنيەتى مەن ەتيكالىق نورمالارى مۇندايدى قولدامايدى. اۋەلى باس مىنەسۋدەن انايىلىققا بارۋدى اقىندىق قارىم-قابىلەتتىڭ، ورەنىڭ، شەبەرلىكتىڭ بيىكتىگى دەپ تە سانامايدى. سوندىقتان ايتىستاعى وراتى كەلگەندە ورىپ تۇسەتىن ءازىل مەن قالجىڭدى، سىن-سىقاقتى، مىردىڭ وعىنداي وتكىر مىسقىلدى، اشتى ساتيراعا توعىسقان ديسفەميزمدەردى (انايى، ۇنامسىز سوزدەردى) ستيليستيكالىق تاسىلدەرگە ورايلاستىرا ەۆفەميزمدەرمەن (سىپايى سوزدەرمەن) سپايىلاپ جەتكىزۋدى دارىپتەيدى. وسى ماقساتپەن بۇل ماقالادا ايتۋلى ايتىس اقىنى شاكەن راحىمەتوللا ۇلىنىڭ ايتىستارىندا كەزدەسەتىن ەۆفەميزم سوزدەرگە تالداۋ جاساۋ ارقىلى ونىڭ ايتىستاعى اتقارار رولى، سيپاتى، شەبەرلىكتەرى تالدانادى. سونىمەن بىرگە شاكەن اقىننىڭ ايتىس شەبەرلىگى ءبىر قىرىنان تۇراقتاندىرىلادى.

Ⅰ اقىننىڭ ايتىستارىنداعى ەۆفەميزمدەردىڭ مازمۇندىق اياسى

ديسفەميزم – ماعىناسى جاعىنان ەۆفەميزمگە قاراما-قارسى قۇبىلىس بولىپ، قالىپتى قولدانىلاتىن زات، قۇبىلىس اتاۋلارىن نەعۇرلىم دورەكى، تۇرپايى سوزدەرمەن ايتۋدى كورسەتەدى. ول كەمسىتۋ، قورلاۋ، جاراتپاۋ ۇعىمىن تۋدىرادى. ال، ەۆفەميزم دەگەنىمىز ماعىناسى تۇرپايى سوزدەردى باسقا اتاۋلارمەن اۋىستىرىپ، سىپايىلاپ جەتكىزەتىن سوزدەردى كورسەتەدى. مىسالى، «زۋرامەن جەكپە-جەككە شىققان كەزدە، جىردىڭ وعىن تاڭدايىما باستىم جونىپ. سەن دە سوندا ءبىر قىلىق بايقاتارسىڭ، ەلىكتەي ەسى شىققان قاسقىر كورىپ. (زۋرامەن ايتىسى)؛ ولەڭنىڭ اق ايدىنىن تولقىتقاندا، قايىقتاي قالىپ جۇرمە اۋدارىلىپ. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ جان جۇيەڭە تيگىزسەم ولەڭىمدى، ورتەكەدەي وينارسىڭ ودىراڭداپ. (كۇلشاتپەن ايتىسى)؛ گۇلزيراعا كورىنگەن التىن شاكەن، باسقاعا قارا تاس بوپ كورىنىپ ءجۇر. (گۇلزيرامەن ايتىسى)؛ قۇرەكەڭ جوق، ەركىن جوق، مۇرال دا جوق، جۇپىنى جۇيرىكتەيمىن اقساپ قالعان. (جاميعامەن ايتىسى)؛ بىقىشتاي ءبىر سويلەسەم ليزا ساعان، سايراپ تۇرعان ءتىلىڭىز بۋىلادى. (ليزامەن ايتىسى)؛ دالامدى ويرانداۋعا ۇرىنعاندى، قيامىن قىزىل تىلمەن قىلتاسىنان. (زۋرامەن ايتىسى)؛ بايقا، زۋرا، سەن بۇگىن قالىپ جۇرمە، شابىسىمنىڭ شاڭىنىڭ استىندا ءولىپ. (زۋرامەن ايتىسى)؛ كەلمەگەن كورەرمەنگە دۇعاي سالەم، مايمىلدى دا كورەتىن اقشا بەرىپ. (سارامەن ايتىسى)؛ اقىلى جوق اقىماق توعىشارلار، اققۋعا مىلتىق اتار دەسە مەرگەن. (ريزاگۇلمەن ايتىسى)؛ ». ت.ب.

جوعارداعى مازمۇنداردان مىنالاردى قورتىندىلايمىز. ءبىرىنشى، تاقىرىپ پەن ءسوز ۇستاسۋدىڭ ىڭعايىنا، ارىپتەستىڭ قارىمىنا قاراي شاكەن اقىن جەڭىل مىسقىل ارالاس، مازمۇنى الۋان ءتۇرلى بولعان ەۆفەميزمدەردى شەبەرلىكپەن پايدالادى. ەكىنشى، جازعىرۋ، جوققا شىعارۋ، ۇناتپاۋدا ۇستاناتىن قۇرال تەك بىرەۋ عانا، ول بولسا كوركەم ءتىل (جىردىڭ وعىن تاڭدايىما باستىم جونىپ؛ ولەڭنىڭ اق ايدىنىن تولقىتقاندا؛ بىقىشتاي ءبىر سويلەسەم ليزا ساعان؛ جان جۇيەڭە تيگىزسەم ولەڭىمدى؛ قيامىن قىزىل تىلمەن قىلتاسىنان). ۇشىنشىدەن، ايتىس اقىنى ەۆفەميزمدەردى تەك قارسى ارىپتەسكە عانا ەمەس، الەۋمەتتىك ورتاداعى كەلەڭسىز جاعدايلارعا، بارلىق وبيەكىتكە قاراتا ايتۋ ارقىلى ايتىستىڭ قوعامدىق سيپاتىن اشىپ، الەۋمەتتىك ورەسىن جوعارلاتادى. (دالامدى ويرانداۋعا ۇرىنعاندى، قيامىن قىزىل تىلمەن قىلتاسىنان؛ بايقا، زۋرا، سەن بۇگىن قالىپ جۇرمە؛ شاكەن، باسقاعا قارا تاس بوپ كورىنىپ ءجۇر؛ كورەرمەنگە دۇعاي سالەم؛ اقىلى جوق اقىماق توعىشارلار).

شاكەن اقىننىڭ ايتىستارىندا كەزدەسەتىن ەۆفەميزمدەردى جالپىلىق جاقتان مىناداي مازمۇندارعا بولەمىز.

◆ ارىپتەستەرىنە قىر كورسەتۋ مازمۇنىنداعى ەۆفەميزمدەر. ايتىس ۇستىندە ارىپتەسكە ولەڭ سوزبەن ورشەلەنە شابۋىلداپ، قىر كورسەتىپ، دەسىن باسىپ، ساعىن سىندىرۋ ءۇشىن الۋان ءتۇرلى ءادىس قولدانىپ، ماقساتىنا جەتۋ ـ ايتىس تاريحىنان كەلە جاتقان ءداستۇر. ال، اقىن شاكەننىڭ ايتىستارىندا كوبىنشە ارىپتەسىنىڭ جەكە باسىنا سوقتىقپايدى، قايتا ايتىس داستۇرىنە تابان تىرەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ اقىندىق دارىنىن، قارىمىن ۇشقىر قىرانعا، اعىسى بولەك سەلگە، قاندى كوز قاسقىرعا، ايبارلى ارىستانعا، جەر تانابىن قۋىرعان جەلماياعا تەڭەي وتىرىپ ارىپتەسىن وسى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ قارسىسىنا قويۋ ارقىلى قىر كورسەتىپ، ساستىرىپ ساعىن سىندىرۋدى، ەندىگارى بەتتەمەيتىندەي ەتۋدى كوزدەيدى. ارينە مۇنداعى ەۆفەميزم جاي عانا ءدوڭ ايبات كورسەتىپ، ايبار شەگۋ ءۇشىن تۇرپايىلىققا بارۋ ەمەس، قايتا ءوزىنىڭ ايتىستاعى ورەسىنىڭ جوعارىلىعىن دارىپتەپ، ارىپتەسىنىڭ ولەڭ ونەرىندەگى شالىمىن الىمسىنباۋ سىندى كوزقاراستارىن كوركەمدىك، ستيليستيكالىق ادىستەر ارقىلى بەينەلەپ، ولەڭنىڭ مازمۇندىق، فورمالىق جاقتارىن قۇلپىرتا تۇسەدى. مىسالى، «ەسىڭنەن كەتپەستەي قىپ ناندىرايىن، سەل دومالاپ تۇسكەندەي ساي باسىنان. (كۇلشاتپەن ايتىسى)؛ مەن سەنى تۇلكىشە ءىلىپ سىلكىپ كەتەم، جۇمارلاپ تىرسەگىڭدى قىرقىپ كەتەم. (سارامەن ايتىسى)؛ پانالايتىن جەر ىزدەپ ساندالارسىڭ، التايدىڭ اق يىعى شۇيىلگەندە. سۋقانىڭ قىرىق مەتىر كوتەرىلەر، اجالدىڭ وت قامشىسىن ۇيىرگەندە. (سارامەن ايتىسى)؛ سەن دە سوندا ءبىر قىلىق بايقاتارسىڭ، ەلىكتەي ەسى شىققان قاسقىر كورىپ. (زۋرامەن ايتىسى)؛  ەسەڭگىرەپ وتىر عوي ەسىڭ كەتىپ، ارىستاننىڭ ارقاسىن ۇستايتىنداي. (زۋرامەن ايتىسى)؛ ءوزىم دە وسالمىن دەپ وتىرعام جوق، كورسەتەم جانارىڭنىڭ ءمولت ەتكەنىن. (قازيزامەن ايتىسى)؛ جىرىڭا جۋىنايىن دەپ تۇرعاندا، ءبىر جولاتا قالماڭىز سەلگە كەتىپ. (جانارمەن ايتىسى)؛ ءالى دە جەلماياداي جەلگەمىن جوق، قارىنداس، سىباعاڭدى بەرگەمىن جوق. (ارايمەن ايتىسى)؛ سولاردىڭ رۋحىمەن بۇرقىراتام، جانىڭدى شىبىنداي قىپ شىرقىراتام.  قىزدىڭ جولى جىڭىشكە دەمەگەندە، اياز قىسقان مۇيىزدەي سىرقىراتام. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ دارىنىڭا اقىلىڭ ساي كەلمەسە، ەكپەتىڭنەن، شالقاڭنان ءبىر تۇسىرەم. (باقىتنۇرمەن ايتىسى)» ت. ب. جوعارداعى مازمۇندارداعى سەل، قاسقىر، تۇلكى، اق يىق، ايداعار، ارىستان، قىران بۇركىتتەر اقىننىڭ ارىپتەسىنە قىر كورسەتۋى ءۇشىن الىنعان تابيعات دۇنيەسىندەگى ەرەكشە قۇبىلىستار مەن ادۋىن الىپ كۇشەردىڭ يەسى. بۇل ەۆفەميزمدەر ارىپتەسىنە «ەندى ەسىڭدى جي، دەرەۋ جان ساۋعالاۋدىڭ امالىن ىزدە نەمەسە قارىمجىڭدى دايارلا» دەپ ارىپتەستىڭ نامىس وتىن ۇرلەپ، ايتىستىڭ جەكپە-جەگىنە، ءسوز تارتىسىنا شاقىرىپ، ايتىس وتىن كوسەپ، ونى مازداتا تۇسكەندەي سەزىم باعىشتايدى. ءتىپتى قولدانىلعان ەۆفەميزمدەر سەس تە، وكتەمدىك تە بولىپ كورىنبەستەن، اقىنداردىڭ ولەڭ ونەرىندەگى دەڭگەيىنىڭ بيىكتىگىن، اسقاقتىعىن كورسەتەتىن سياقتى سەزىلەدى.

◆ سىن ايتۋ ماعىناسىنداعى ەۆفەميزمدەر. ايتىس اقىنى كوپ قولدانىلاتىن ەۆفەميزمدەردىڭ ءبىر ءتۇرى قارسى ارىپتەستىڭ ايتىس ونەرىندەگى قارىمىنا، ولەڭ ورەسىنە باعا بەرىپ، كوڭىلدەن شىقپاعان جەرلەرىنە سىن ايتىپ وتىرۋ. مىسالى، « ءسوز جەمەيتىن اقىنعا ايتىلعان ءسوز، ءتۇبى تەسىك كۇبىگە سۋ قۇيعانداي. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ بولا ما اقىن اقىن ساحىنادا، ولەڭدى مىلجىڭ سوزبەن بىلىقتىرعان. (ريزاگۇلمەن ايتىسى)؛ جامان جىردان قاراداي تىتىركەنسەم، قوينىما كەتكەندەي كىرپى كىرىپ. (تابىسگۇلمەن ايتىسى)؛ ولەڭدى اعىل-تەگىل ويدان ايتام، سەن قۇساپ جازىپ-سىزىپ امالداماي. (ايعانىشپەن ايتىسى)؛ تايازداعى قايىقتاي جىلجىمايسىڭ، كەرەك قوي جىر كەمەسىن ءتۇسىرۋىڭ. (ارايمەن ايتىسى)؛ الىپسىڭ ءسوزدىڭ سىرتىن بوياپ دەيسىڭ، بوياۋعا دا وتىر عوي شاماڭ كەلمەي. (زۋرامەن ايتىسى)؛ ۇنەمى جاعداي ايتىپ زار قاقساماي، مەن قۇساپ توگىپ ايتساڭ نە ءبىتىردىڭ. (ايعانىشپەن ايتىسى)؛ تيگىزبەي نىساناعا جامان مەرگەن، قيسىق دەپ مىلتىعىنان كورەدى ەكەن. (ايعانىشپەن ايتىسى)؛ ءوزىڭدى ءوزىڭ مىقتىمىن دەپ سويلەيسىڭ، سەكىلدى ەكەن كۇندەگى جارنامالار. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ وقتاۋدان ويى وزباعان قوراش اقىن، وزىڭشە وتىرسىڭ عوي جىرعاتتىم دەپ. (گۇلباقىتپەن ايتىسى)؛ جاقا اعا، حيكاياڭىز قىزىق ەكەن، باياعى تۇگەمەيتىن «مىڭ ءبىر تۇندەي». (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ جارقىلداپ جاسىن اتىپ نوسەرلەتشى، جاۋمايتۇعىن بۇلت قۇساپ تۇنجىراماي. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ وبرازدى ويلارىڭدى ورتاعا سال، دومبىرانىڭ قاقپاعىن ۇرعىلاماي. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ جارىم ساعات ۋاقىتتى بىر-اق الدىڭ، شاكەنگە ساباق ءوتىپ وتىرعانداي. (ەركىنمەن ايتىسى)؛ ماڭعازدانىپ ماقامداپ سويلەسەڭشى، ءتىزىپ اپ سۋلۋ ءسوزدى قۇر قينالماي. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ شابىتىمنىڭ شاڭىنا ىلەسەرسىڭ، قوزىكوش جەردە قالىپ بۇلدىراماي. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ ؛ بولمادىڭ عوي باعدارسىز تەڭسەلۋدى، جەل ايىرعان قايىقتاي جەلكەنىڭدى. (زۋرامەن ايتىسى)».ت. ب. «سايىس اتتىڭ جۇيرىك بولاتىن سىرلارىن بىلگەننەن كەيىن، سىندارىن ءبىلىپ، سىنايتىن بولادى. سونداي-اق ءسوزدىڭ اسىل بولاتىن سىرىن بىلگەن ادام ءسوزدى سىناي بىلەدى»[  احمەت بايتۇرسىنوۆ: ادەبيەت تانىتقىش، الماتى: اتا مۇرا باسپاسى، 2003-جىل، 161-بەت.]④ دەمەكشى اقىندار تەك ءوزارا ايتىسىپ قانا قالماستان، ايتىس ۇستىندە ءتۇرلى جولمەن ارىپتەستىڭ ايتىس شەبەرلىگىنە باعا بەرەدى. ايتىس – جەكپە-جەك ءسوز سايىسى، ءسوز سىناسۋ بولعاندىقتان ايتىلار سىن مەن تاعىلار ءمىن دە توتە، وتكىر بولۋعا ءتيىس. شاكەن اقىننىڭ بۇل ماقساتتا قولدانعان ەۆفەميزمدەرىنە تالداۋ جاسايتىن بولساق، ونىڭ مازمۇنى: «ءتۇبى تەسىك كۇبىگە سۋ قۇيعانداي؛ قوينىما كەتكەندەي كىرپى كىرىپ؛ سەن قۇساپ جازىپ-سىزىپ امالداماي؛ تايازداعى قايىقتاي جىلجىمايسىڭ؛ بوياۋعا دا وتىر عوي شاماڭ كەلمەي؛ ۇنەمى جاعداي ايتىپ زار قاقساماي؛ تيگىزبەي نىساناعا جامان مەرگەن؛  سەكىلدى ەكەن كۇندەگى جارنامالار؛ ويى وزباعان قوراش اقىن، وزىڭشە وتىرسىڭ عوي جىرعاتتىم دەپ؛  باياعى تۇگەمەيتىن «مىڭ ءبىر تۇندەي»؛ جاۋمايتۇعىن بۇلت قۇساپ تۇنجىراماي؛ دومبىرانىڭ قاقپاعىن ۇرعىلاماي؛ شاكەنگە ساباق ءوتىپ وتىرعانداي؛ ءتىزىپ اپ سۋلۋ ءسوزدى قۇر قينالماي؛ قوزىكوش جەردە قالىپ بۇلدىراماي؛ ولەڭدى مىلجىڭ سوزبەن بىلىقتىرعان؛ جەل ايىرعان قايىقتاي جەلكەنىڭدى؛ » دەگەن سياقتىلار بولىپ، ايتىستا ءسوز ۇستاسىپ تارتىسقا تۇسپەي، ارىپتەسىن عانا ەمەس تىڭدارماندى دا جالىقتىرار جانسىزدىقتى، ولەڭدەگى ويدىڭ نارسىزدىگىن اياماي سىنداۋ، بۇل كەزدە شاكەن اقىن كەيدە ەۆفەميزمدەرگە بارادى. ءبىراق بۇل اراداعى قولدانىلعان ەۆفەميزمدەردىڭ مازمۇنى جەكسۇرىندىققا، جاۋىزدىققا قارسى ايتىلعان دورەكى، وداعاي سىن ەمەس، قايتا ايتىس ونەرىندەگى كوركەمدىك پەن كورىكسىزدىك، جاراسىمدىلىق پەن ۇنامسىزدىققا قاراتا جۇرگىزىلگەن سوگىس ايتۋ، كورىكسىزدىك، ۇنامسىزدىقتىڭ قاينارىن اشىپ كورسەتىپ، ادامداردى اسەمىككە ۇمتىلۋعا جەبەيتىن سىنشىلدىق وي-پىكىرلەر. سوندىقتان قارسى ارىپتەس تە، تىڭدارمان جۇرتشىلىق تا ونى جىلى قابىلدايدى. ەڭ ماڭىزدىسى، جىردان گورى ارىپتەسىنە ايتىلعان سىردى، جەتەرسىز جەرىن اشىق ايتىپ جەبەگىسى كەلەتىن تىلەگىن ۇعامىز. تاعى ءبىر جاقتان شاكەن اقىن ايتىستارىندا ارىپتەستىڭ جانىن جارالاماي ازىلگە، مىسقىلعا سۇيەپ ەۆفەميزمدى ۇيلەسىمدى قولدانا الاتىن شەبەرلىگىن دە كورەمىز.

◆ كۇلدىرگىلىك ەۆفەميزمدەر. ادەبيەتتىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك، ەستەتيكالىق فۇنكتسياسى بولاتىندىعى جۇرتقا بەلگىلى. ادەبيەتتىڭ مۇنداي رولى وقىرمان مەن تىڭدارماندى تەڭ باۋراپ، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە ەستەتيكالىق ءلاززات باعىشتايدى. تىڭداۋشىنىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە، ويعا جەتەلەۋگە ۇمتىلۋ كوركەم ادەبيەت اتاۋلىنىڭ ەڭ الدىمەن قولعا كەلتىرۋگە تىرىساتىن مىندەتى. سوندىقتان ايتىستاعى اقىننىڭ تاپقىر ويى، تاماشا تەڭەۋىنەن تۋىنداعان كۇلكىنىڭ استارىنا تەرەڭ ءماندى جاسىرا ءبىلۋ اقىنداردىڭ شەبەرلىگىن دە ايقىنداپ بەرە الادى. مىسالى، «قازيزا، زىركىلدەۋمەن ءان سالماساڭ، تاستاي باتىپ شىعا ما توسەگىڭىز. (قازيزامەن ايتىسى)؛ ساحىناعا شىعىپ اپ بىرەر ءتىلىم، قاۋىن سۇراعان كۇنىڭىز قۇرىپ قالسىن. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ ەكى اۋىز ولەڭ ايتقان ايەلدەرگە، اۋزىمدى بەرە سالار مەن ەمەسپىن. (ايعانىشپەن ايتىسى)؛ ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى دەپ وتىرسىڭ، مەنىمەن ءبىر كورپەدە جاتقانداي بوپ. (اينۇرمەن ايتىسى)؛ وسى جولى اق وزەندە جۇلدە الماسام، جوعالايىن تىرلىكتىڭ بەتىن كورمەي. (اۋىلداستارعا)؛ اقىن با، جىر شابىتىن كۇرشەكتەگەن، قايرات ون جىل قىز قۋىپ بۇرسەكتەگەن. (قايراتپەن ايتىسى)؛ بۋىنىڭدى مىقتىراق ۇستاعايسىڭ، جۇرمەگەي جول ورتادا جىعىلىپ قاپ. سودان كەيىن تۇرا الماي قالىپ جۇر مە، بالاعىڭ باقايىڭا ءىلىنىپ قاپ. (ەركىنمەن ايتىسى)؛ سەنىڭ دە وتىرىسىڭ ءتاۋىر ەكەن، جۋانداۋ سوپاق شىققان اسقاباقتاي. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ جاقا اعا، دۇرىلدەۋىڭ تاماشا ەكەن، ەسكىرىپ بارا جاتقان تراكتورداي. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)؛ ەتەگىمنەن تارتتى دەپ زار قاقسايسىڭ، قانشا جەردە ەتەگىڭ جىرتىلىپ ەت. (ايعانىشپەن ايتىسى)؛ سۇيگەنىم بار دەيسىڭ عوي ۇيلەنىپسىڭ، وقۋدى وقىپ جاتقان تاستاي سالىپ. (ريزاگۇلمەن ايتىسى)» ت.ب. بۇنداي كۇلدىرگىلىك ەۆفەميزمدەردە جەڭىل ازىلمەن بىرگە قارسى ارىپتەستى ۇيالتۋ، قىنجىلتۋ نىسايى باسىم. سوندىقتان بۇل تاسىلمەن دە شاكەن اقىن ايتىستا كەيدە ۇتىس تاۋىپ وتىرادى.

شاكەن اقىننىڭ ايتىستارىنداعى ەۆفەميزم سوزدەردىڭ مازمۇنىنا تالداۋ جاساۋ ارقىلى ءبىز مىنالاردى قورتىندىلايمىز: ءبىرىنشى، ايتىس ۇستىندە قولدانىلاتىن ەۆفەميزمدەر كەيدە قاتتى، كەيدە جەڭىل ايتىلسادا جاندى جارالاماۋدى كوزدەي وتىرىپ قۇنسىزدىقتى، ۇنامسىزدىقتى سىن-سىقاق ەتۋ مازمۇنىندا بولادى. ەكىنشىدەن، ەۆفەميزمدەردىڭ ايتىس تارتىسىن شيرىقتىرىپ، بەلگىلى ورەگە جەتكىزۋ رولى بولادى. ۇشىنشىدەن، ەۆفەميزمدە اقىننىڭ ايتىس ونەرىنە بولعان وزىندىك دارا كوزقاراسى مەن تالعامى دا ءبىر قىرىنان بەينەلەنەدى.

Ⅱ تىلىنە تالداۋ

ءبىز جوعارىدا شاكەننىڭ ايتىستارىنداعى ەۆفەميزمدەردىڭ مازمۇندىق اياسىنا توقتالدىق، ەندى ەۆفەميزمدەردەر سىرتقى سىمباتى-ءتىلدىڭ كوركەمدىگى جاعىنا تالداۋ جاسايمىز. ويتكەنى «ەكى ءتۇرلى نارسە عوي سىر مەن سىمبات» دەمەكشى ايتىستاعى ولەڭنىڭ ءمانى تەرەڭ بولعانىمەن ونىڭ ءسانى — ولەڭنىڭ ورنەگى جاراسىم تاپپاسا وندا ونى كوركەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلە الدى دەپ ايتۋ قيىن. شىعارمانىڭ كوركەمدىك ۇعىمى تەك ءسوزدىڭ جاعىمدى، ۇنامدى جاقتان ايتىلۋىنا عانا قاراتىلماعان بولۋعا ءتيىس. ايتالىق، دراماتورگيانىڭ ءبىر جانرى بولعان تراگەديانىڭ دا سوڭعى شەشىمى ايانىشتى جاعداي ارقىلى كورەرمەنگە ونىڭ استارىنا ۇڭىلىپ، سەبەبىن ۇعىنىپ وي جۇگىرتۋگە جەتەلەيتىندىگىمەن، شىعارمانىڭ مازمۇنى تراگەديا بولعانىمەن ونىڭ فورماسى بولعان ءتىل كوركەمدىكپەن بەينەلەنسە، ول دا ادامعا ەستەتيكالىق راحات باعىشتاي الاتىندىعىمەن قۇندى بولاتىندىعى سياقتى ەۆفەميزمدەردە ءوز ورنىن تاۋىپ شەبەرلىكپەن قولدانىلسا ول دا ۇنامدى ءسوزدەر سياقتى ادامعا ەستەتيكالىق ءلاززات باعىشتايدى. مەيلى قايسىسى بولسىن ادەبي شىعارماداعى كوركەمدىك اتاۋلى تۋىندىگەردىڭ پاراسات-پايىمى ارقىلى جاراتىلادى. ءبىز تومەندە شاكەن اقىننىڭ ايتىستارىنداعى ەۆفەميزمدەردىڭ كوركەمدىگىنە تالداۋ جاسايمىز.

◆ وبرازدىلىق. «كەي ءسوزىڭ ناشار ويدىڭ جورامالى، قۇندى ءسوز وبرازعا ورانادى. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى)» دەپ اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانىنداي شاكەن اقىننىڭ قولدانعان ەۆفەميزم سوزدەرى ۇنەمى وبرازعا ورانىپ تۇرادى، ويدى وبرازدىڭ تەرەڭ قاتپارىنان ىزدەۋگە تۇرا كەلەدى. مىسالى، « نەدەگەن ۇزاق سويلەپ كەتتىڭ كۇلشات، ىركىتتەي ماي تۇسپەگەن كوپ پىسىلگەن. (كۇلشاتپەن ايتىسى)؛ ۇلگى بول جاس جەتكىنشەك جىرشىلارعا، جول بۇزادى دەگىزبە قيسىق اربا. (زۋرامەن ايتىسى)؛ سۇڭقار تەپكەن ۇيرەكتەي جالبىراما، ساقتانا سامعاعايسىڭ، تابىسگۇلىم. (تابىسگۇلمەن ايتىسى)؛ ءتۇرلى-ءتۇرلى قۇنارسىز ءسوز سويلەيسىڭ، قۇنى جوق جالعان زاتتىڭ باعاسىنشا. قۇنسىز ءسوز قۋزالماي-اق قالادى ەكەن، تۇلپاردىڭ سىنىپ تۇسكەن تاعاسىنشا. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ مىقتىمەن اۋدارىسپاق ويناعاندا، اتىنان ۇرماي-سوقپاي قالادى اۋىپ. (زۋرامەن ايتىسى)؛ گۇلسىناي شارىقتاپ قال بۇگىن ءوزىڭ، تورعاي دا بيىك ۇشار شاماسىنشا. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ سويتەم، بۇيتەم دەيسىڭ دە اقىراسىڭ، ايۋ دا شوشىنعان سوڭ اقىرادى. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ الايىن ءوزىڭدى ءبىر شولىركەتىپ، ەلىكتەي كوكجال قۋىپ قىر اسىرعان. (كۇمىسقانمەن ايتىسى)» ت.ب. تومەندە جوعارداعى استى سىزىلعان ءاربىر ەۆفەميزمدەرگە ءبىردەن تالداۋ جاسايمىز.

● ىركىتتەي ماي تۇسپەگەن كوپ پىسىلگەن — ۋاقىت پەن كۇش جۇمساپ كوپ ءپىسۋ، ناتيجەدە جينالعان ماي ەمەس بىتىراندى ىركىت ءتۇسۋ. بۇنداعى سەبەپ ـ ىدىستىڭ ىشىندەگىسى ءنارسىز كوك ءسۇت. ايتپاقشى وي – قۇندى ءسوز قۇنارلى ويدان عانا تۋادى نەمەسە تولىستوي ايتقانداي «ويى ءنارسىزدىڭ ءتىلى دە ءنارسىز».

● جول بۇزادى دەگىزبە قيسىق اربا — ەكى جاقتىلى كەسىرى بولۋ. ايتپاقشى وي – وزىنە عانا ەمەس، جاستارعا دا كەسىرىن تيگىزۋ.

● سۇڭقار تەپكەن ۇيرەكتەي جالبىراما — سۇڭقار شىرقاۋ كوكتە ۇشىپ ءجۇرىپ جەمىن تاۋىپ جەيتىن قىران قۇس، ال، ۇيرەك بولسا شامالى عانا ۇشا الاتىن قۇس. ايتپاقشى وي – ەكى اقىننىڭ قارىمىنىڭ پارقى جەرمەن كوكتەي.

● قۇنى جوق جالعان زاتتىڭ باعاسىنشا. تۇلپاردىڭ سىنىپ تۇسكەن تاعاسىنشا — قۇنى جوق زات ەشكىم الماعان سوڭ باعاسى تومەن بولادى، سىنىپ تۇسكەن تاعانىڭ ەندىگارى كەرەگى قالمايدى. ايتپاقشى وي – قارسى ارىپتەس ادامعا وي سالارلىقتاي قۇندى ءسوز ايتا الماۋ.

● اتىنان ۇرماي-سوقپاي قالادى اۋىپ — كۇش-قۋاتى جوق. ايتپاقشى وي – بەلدەسپەي تۇرىپ جەڭىلۋ.

● تورعاي دا بيىك ۇشار شاماسىنشا — كىشكەنە قۇستىڭ شاماسىنىڭ جەتىسىنشە كوككە ۇشۋى. ايتپاقشى وي – اركىم ءوز بيىگىنە جەتتىم دەگەنمەن باسقالاردىڭ كوزىندە بيىك بولۋى ەكىتالاي.

● ايۋ دا شوشىنعان سوڭ اقىرادى — بەيشارالىق حالدە وداعاي دىبىس شىعارۋ. ايتپاقشى وي – وزىنەن دە مىقتى كۇش يەسىنە كەز بولۋ.

● ەلىكتەي كوكجال قۋىپ قىر اسىرعان — قورقاق جاننىڭ مەكەنىن تاستاپ جان ساقتاۋى. ايتپاقشى وي – ءالسىز جان يەسى مىقتىنىڭ ماڭىنا جولاي الماي قاشىپ قۇتىلۋى.

جوعارداعى ەۆفەميزم تىركەستەردەن مىنانى قورتىندىلايمىز. بىرىنشىدەن، تىركەستەگى ەۆفەميزىمدەر نەگىزىنەن قازاقي اۋىل ومىرىندە كەزدەسەتىن كەلەڭسىز قۇبىلىستار مەن كورنىستەر. ەكىنشىدەن، اقىننىڭ ايتپاقشى ويى استارلى بەينەلەنگەن، ياعني وي وبرازعا سىڭىرىلگەن. ۇشىنشىدەن، ەۆفەميزم سوزدەردى وبرازدى ناقىشىمەن بەينەلەۋ – تىڭدارماننىڭ قيال دۇنيەسىن قوزعاۋمەن بىرگە سوزىنە دە يلاندىرادى.

◆ ءسوز تاڭداۋ. ءتىل شەبەرلىگى دەگەنىمىز تۇپتەپ كەلگەندە ءسوزدى ويناتا ءبىلۋ، قۇبىلتا ءبىلۋ، ءنار-ناقىشىن اشىپ كورسەتۋ شەبەرلىگى بولىپ تابىلادى. ايتىس سەكىلدى سۋىرىپ سالمالىق ونەر سايىسىندا جوپەلدەمەدە ايتار ويىن تاپقىرلىقپەن بىرەر اۋىز سوزبەن بەينەلەپ، كوزدەگەن نىساناعا ءدال تيگىزە الۋ بارلىق اقىننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ايتپاقشى ويدىڭ سونى دا، تەرەڭ بولۋى، ارىپتەستىڭ سوزىنە تاپقىر دا ءدال، ۇتىمدى جاۋاپ قايىرۋ، كوركەمدىك ادىستەرگە ولەڭ ۇيقاسىنىڭ ساي كەلۋى قاتارلىلار ايتىس اقىندارىنىڭ شەبەرلىگىن سىنايتىن دا، شىڭدايتىن دا تالاپتار بولىپ تابىلادى

● سيپاتى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ۇعىمداردى بىردەي قولدانۋ ياعني ۇنامسىز زاتقا قاراما-قارسى بولعان ۇنامدى زاتتى تەڭ قولدانۋ. مىسالى، «شاكەننىڭ مىقتىلىعىن تۇسىنگەنشە، ومىردەن ەس-اقىلسىز وتەسىڭ-اۋ. (جانارمەن ايتىسى) — مىقتىلىق پەن  اقىلسىزدىق؛ مەن ساعان ابىگەر بوپ نە قىلايىن، تورعاي جەپ توياتتاماس قىران بۇركىت. (تابىسگۇلمەن ايتىسى) — تورعاي مەن قىران بۇركىت؛  التىن ارتقان اتاننىڭ الدىندا ەسەك، ارتىندا ءيىت جۇرەتىن زامان وتكەن. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى) — التىن ارتقان اتان مەن ەسەك، ءيىت؛ كەي كەزدە راس جۇيرىك قور بوپ ءجۇردى، ايتىسىپ تىرەگى بار مەشەلدەردەن. (ريزاگۇلمەن ايتىسى) — راس جۇيرىك پەن مەشەل؛ بۇل ەلدىڭ قارشىعاسى قاسقىر السا، ال وندا قاسقىر ءوزىڭ، قارشىعا مەن. (ەركىنمەن ايتىسى)— قاسقىر مەن قارشىعا؛ كارى قويدىڭ باسى قايناپ بولعانىنشا، توقتىنىڭ باسى ەزىلەر سۇيەگىمەن. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)— كارى قويدىڭ باسى مەن توقتىنىڭ باسى؛ گۇلزيراعا كورىنگەن التىن شاكەن، باسقاعا قارا تاس بوپ كورىنىپ ءجۇر. (گۇلزيرامەن ايتىسى)— التىن مەن قارا تاس؛ كوك بۋرىل تاسقىنىمدى بوگەمەيدى، جاسىرىن، جايسىز سالعان قۇم بوگەۋىڭ. (گۇلباقىتپەن ايتىسى)— كوك بۋرىل تاسقىن مەن جايسىز سالعان قۇم بوگەۋ؛ قايىرشى قاراي-قاراي تۇڭىلىپتى، اربالى ساۋداگەردىڭ الماسىنان. سونان سوڭ كوزىن جۇمىپ قيالداپتى، التىن تاۋىپ السام دەپ تاۋ باسىنان. جاپالاق مەن دە قىران بولام دەپتى، جالپىلداپ تىشقان اڭدىپ جار باسىنان. سەن دە سونداي قيالدا وتىرسىڭ-اۋ، شىعا الماي قۇر دامەنىڭ شىعاسىنان. (ايعانىشپەن ايتىسى) — قايىرشى مەن ساۋداگەر، تۇڭىلۋ مەن دامە، جاپالاق پەن قىران. ت.ب. حالىق ساناسىندا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن بۇنداي ءبىر-بىرىنە قاراما قارسى، كونتەكستە ءوزارا تەڭىن تاۋىپ قولدانىلىپ تۇرعان ەكى ۇعىم ادام ساناسىنا جاعىمدى-جاعىمسىزدىق، كوركەمدىك-سۇرەڭسىزدىك سىندى پارىقتى بىلدىرۋمەن بىرگە، ەۆفەميزم ءسوز وزىمەن قاراما-قارسى ۇنامدى ءسوزدىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك بايقاتىپ، وعان توتەپ بەرە الماي جەڭىلۋ نىسايىن اڭعارتادى. تارتىس قيىندىق ىشىندە، قاراما-قارسى قايشىلىق ىشىندە شەشىم تاۋىپ تۇرعانداي بولادى. بۇل دا شاكەن اقىننىڭ تالانتتىلىعىن دالەلدەيتىن ءسوز جاسام جۇيەسىندەگى قارا ۇزگەن دارالىعىن دا ايگىلەيدى.

● تەرىستەۋ، جوققا شىعارۋ، قۇر ۇعىم سىندى بولىمسىزدىق ۇعىمداردى قولدانۋ. مىسالى، شاكەننىڭ ءالسىز جەرىن ىزدەيمىن دەپ، بىلمەي قالما كارتەيىپ قالعانىڭدى. (جانارمەن ايتىسى)؛ وزىڭشە المامىن دەپ وتىرسىڭ عوي، شالا پىسقان ورىككە تولماي تۇرىپ. (ارايمەن ايتىسى)؛ تەرەڭدەپ كەتتىم دەۋدەن ساقتا قۇداي، كولەمى تار كولشىككە باتپاي جاتىپ. جەبەڭدى تارتپاي جاتىپ جەتتىم دەمە، تارازىنىڭ ءبىر شەتىن باسپاي جاتىپ. تۇلپار بولىپ كەتتىم دەۋ سوراقىلىق، ەنتىگىپ ەكى بەلدەن اسپاي جاتىپ. (ايعانىشپەن ايتىسى)؛ تابىسگۇل شاكەنمەنەن كەزىككەندە، كەتپەسىن شابىتىڭدى قىرسىق ءىلىپ. (تابىسگۇلمەن ايتىسى)؛ ءوزىن-ءوزى شامالاۋ دانىشپاندىق، جەلمايا جەلدىرتكەنمەن جەلدەن اسپاس. (گۇلسىنايمەن ايتىسى)؛ شاكەندى سۇرىندىرەم دەگەنىڭشە، الام دە باعدارىنان ايدى بۇرىپ. (جاقىپنۇرمەن ايتىسى). ت.ب. اتالعان ولەڭ جولدارىندا قارسى ارىپتەستىڭ اقىندىق قارىمىن ءبىر جاعىنان تەرىستەسە، ەندى ءبىر جاعىنان وعان كەڭەس بەرىپ، ءوزىن شامالاۋدى ەسكەرتىپ، ونى جونگە سالۋ ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر. استى سىزىلعان ءاربىر ەۆفەميزمدەرگە ءبىردەن تالداۋ جاسايتىن بولساق:

● بىلمەي قالما كارتەيىپ قالعانىڭدى — اسىرەسە، رۋحاني جاقتان كوپ كۇش سارىپ ەتۋ. بۇل تىركەستى «كارتەيىپ قالۋىڭ مۇمكىن نەمەسە كارتەيىپ قالاسىڭ» دەپ ايتۋعا دا بولادى. ءبىراق «بىلمەي قالما» ءسوزى «كارتەيىپ قالۋ» دەيتىن ۇنامسىز ماعىناداعى تىركەستىڭ الدىنا الىنىپ، ونى باسا دارىپتەۋ، مىسقىلداۋ ۇستەمەلەنىپ تۇر.

● ودان كەيىنگى تىركەستەردەگى «ورىك، كولشىك، شەت، ەكى بەل» قاتارلى سوزدەر وزىمەن سالىستىرمالى ايتىلاتىن زاتتار الدىندا ماردىمسىز، كوزگە قوراشتاۋ كورىنۋمەن بىرگە ادامدار جايشىلىقتا كوزگە ىلمەيتىن زاتتار، بۇل سوزدەردىڭ الدىنداعى «شالا پىسقان، تار، ءبىر، ەنتىگۋ» دەيتىن ايقىنداۋىش سوزدەر ولاردى ودان ارمان ۇسقىنىن كەتىرىپ، بەيشارالىق كۇيگە ءتۇسىرىپ تۇر.

● كەتپەسىن شابىتىڭدى قىرسىق ءىلىپ — جولى بولماي قالۋىنان الاڭداۋ. جايشىلىقتا «قىرسىق شالۋ» دەپ قولدانىلاتىن بۇل تىركەس «قىرسىق ءىلۋ»گە اۋىستىرىلىپ، «اسپاققا اسىلۋ» دەگەنگە جاقىنىراق بولىپ تۇر.

● جەلمايا جەلدىرتكەنمەن جەلدەن اسپاس — جىلدامدىعى ءبىر-بىرىنەن ارتىپ تۇسەتىن، «جەل» ءسوزىنەن تۋىنداعان الدىنعى الليتەرەتسيالى ءۇش سوز «اسپاس» بولىمسىز ءسوزى ارقىلى تەرىستەلىپ، بوس ۇعىمعا اينالىپ، ادامعا ناتيجە شىقپايدى دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرادى.

● الام دە باعدارىنان ايدى بۇرىپ — بۇل ومىردە جوق ۇعىم ياعني ىسكە اسۋى مۇلدە مۇمكىن بولمايتىن قۇر ۇعىم. «ايدى جۇلىپ» دەپ تە قولدانىلاتىن بۇل تىركەس «باعداردان بۇرىپ»قا الماستىرىلىپ، «العان بەتىنەن مۇلدە قايتارا الماۋ، مايدانىن وزگەرتە الماۋ» سىندى ماعىنانى ۇستەپ تۇر.

جوعارداعى مىسالعا الىنعان تىركەستەردىڭ بارلىعىندا «شاما-شارقىنا قاراۋ، ناتيجە شىعارا الماۋ، ارامتەر بولۋ» سىندى ماعىنا قامتىلىپ جاتىر. بۇدان ءبىز مۇنداي تىركەستەردىڭ بارلىعىنىڭ الىمسىنباۋ، قوراشسىنۋ، تەرىسكە شىعارۋ مانىنە يە، ءبىراق بۇنداي ماعىناسى تۇرپايى سوزدەر باسقا اتاۋلارمەن اۋىستىرىلىپ، سىپايىلاپ جەتكىزىلىپ تۇرعان  ەۆفەميزمدەر ەكەندىگىن تۇسىنەمىز.

قىسقاسى، «ءتۇرلى-ءتۇرلى ءسوز تابۋ ءوز ادەتىم، بابىن بىلسەڭ تىكەن دە گۇلگە اينالار. (زۋرامەن ايتىسى)» دەپ شاكەن اقىن ءوزى ايتقانداي، ەۆفەميزم سوزدەر شاكەن اقىننىڭ ايتىسىندا اقىننىڭ ولەڭ سوزگە جۇيرىكتىگىن ءبىر قىرىنان تانىتىپ تۇر. سوندىقتان ديسفەميزم مەن ەۆفەميزم سوزدەردى زەرتتەۋ ايتىس ونەرىنىڭ تىڭدارمان قاۋىمدى وزىنە باۋراپ، ەستەتيكالىق ءلاززات باعىشتاپ، اسەر-ىقپالىن وتكىزۋدەگى، ايتىستىڭ مازمۇندىق، كوركەمدىك ورەسىن كوتەرۋدەگى اسا ماڭىزدى ءارى زەرتتەۋگە تاتيتىن ءبىر مازمۇن دەپ قارايمىز.