قابىلجان  كاسىلىڭقان ۇلى

ءبىرىنشى، ءىس – ارەكەت جانە تۇرمىس ادەتى فاكتورى  تۇرمىس ءتاسىلى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ءىس – ارەكەت داعىدىسىن كورسەتەدى. جەكە  ادامنىڭ ناشار ءىس – ارەكەتى مەن تۇرمىس ءتاسىلى تىكەلەي نەمەسە جانامالاي دەنساۋلىققا  ءتيىمسىز ىقپالىن جەتكىزەدئ. ماسەلەن، ديابەت، جوعارى قان قىسىم اۋرۋى، جۇرەك اۋرۋى، توق ىشەك راگى، سەمىزدىك، ايدىس اۋرۋى، جۇيكە اۋرۋى، ءوزىن جازىم قىلۋ سياقتىلاردىڭ بارلىعى قازىرگى مەديتسينالىق زەرتتەۋلەردە جەكە ادامنىڭ  ءىس – ارەكەتى جانە  تۇرمىس ءتاسىلىمەن تىعىز بايلانىستى بولادى دەپ قاراۋدا.  

1- ءىس – ارەكەت فاكتورى ءىس – ارەكەتتە دەنساۋلىققا ىقپال جاسايتىن باستى فاكتور ەسەپتەلەدى، دەنساۋلىققا ىقپال جاسايتىن بارلىق فاكتورلار تۇگەلدەي ءىس - ارەكەتپەن بايلانىستى بولادى. ماسەلەن، شىلىم شەگۋ وكپە راگى، جۇرەككە قان جەتىسپەۋ سياقتى جۇرەك قان تامىر اۋرۋلارىنىڭ تۋىلۋىمەن تىعىز قاتىستى بولادى. القاكول، ۋلى شەگىمدىك شەگۋ سياقتى جامان ادەتتەر ادامزاتتىڭ دەنساۋلىعىنا اۋىر حاتەر توندىرۋدە.  

2- تۇرمىس ءتاسىلى   تۇرمىس ءتاسىلى مەن جامان ءىس- ارەكەت جۇقپالى اۋرۋعا جاتپايتىن سوزىلمالى اۋرۋلارمەن ايدس اۋرۋىنىڭ تەز كوبەيۋىن تۋدىرۋدا. جۋىق جىلداردان بەرى ەلىمىزدە قاتەرلى وسپە جۇرەك مي قان تامىر اۋرۋلارىنىڭ جالپىءولۋ سەبەبىنىڭ 61 پايىزىن ۇستاعان. ا ق ش تىڭ  تەكسەرۋ مالىمەتىنە نەگىزدەلگەندە  ۇيلەسىمدى ازىقتانباۋ، دەنە شىنىقتىرماۋ، شىلىم شەگۋ، ىشىمدىككە سالىنۋ جانە ءدارىنى بەتالدى تۇتىنۋ سياقتى ناشار ادەتتىڭ حاۋىپتى فاكتورلارىن ءونىمدى تەجەگەندە ەرتە دۇنيە سالۋدان 70- 40 پايىز ساقتانۋعا، اۋرۋ سەبەبىنەن مۇگەدەك بولۋدى 3/1 - 3/2مولشەرىندە تومەندەتۋگە مۇمكىندىك تۋىلادى ەكەن. 

ەكىنشى، جاساعان ورتا فاكتورى  1 - ادامزات پەن ۇلى تابيعات جانە قوعامدىق ورتانى

 ءوزارا جاراسىمدىلىعى، تەپە- تەڭدىگى ساقتالۋى اسا قاجەتتى، ادامزاتتىڭ اقاۋسىزدىعى، تابيعات ورتاسى مەن ادامزات قوعامىنىڭ وركەندەۋى ءبىر- بىرىنەن بولىنە المايدى. قوعام دامىعان سايىن تابيعات ورتاسىن قورعاۋدى كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ كەرەك. تەك دامۋدى عانا ماقسات تۇتىپ، قورشاعان ورتانىڭ بىلعانۋىن تەجەمەسە ادامزاتتىڭ اقاۋسىزدىعىنا اۋىر قاتەر تونەدى. 

2-   قوعامدىق ورتا بۇل قوعامدىق ءتۇزىم، زاڭ – ەرەجە، وكونوميكا، مادەنيەت، وقۋ- اعارتۋ، عىلىم- تەحنيكا، حالىق سانى، ۇلت، كاسىپ سياقتى كوپ مازمۇندى ءوزىشىنە الادى. قوعامدىق ءتۇزىم اقاۋسىزدىققا قاتىستى ساياسات، زاڭ – ەرەجە قاتارلىلاردى بەلگىلەيدى. بەلگىلەنگەن ساياسات دۇرىس بولسا، ادامزاتتىڭ اقاۋسىزسىعىنا پايدالى، قاتە بولسا، ادامزاتتىڭ اقاۋسىزسىعىنا اپات الا كەلۋى مۇمكىن.

ءۇشىنشى، بيولوگيالىق فاكتور  مۇندا تۇقىم  قۋالاۋ باستى رول اتقارادى، تەكسەرۋ ماتەريالىنا نەگىزدەلگەندە، قازىر بۇكىل مەملەكەت بويىنشا تۋىلعان نارەستەلەردىڭ تۋما كەمتارالىق ناۋقاسىنا شالدىعۋ سالىستىرماسى 13.7 پايىز بولىپ، مۇنىڭ ىشىندە سالماقتى تۇردەگى كەم اقىل نارەستەلەر ءار جىلى 2 ميلليوننان اسادى ەكەن. جوعارى قان قىسىم، ديابەت، راك قاتارلى سىرقاتتاردىڭ پايدا بولۋى تۇقىم قۋالاۋمەن تىعىز قاتىسى بار ەكەندىگى مەديتسينا عىلىمىندا الدە قاشان زەرتتەلىپ دالەلدەنگەن. 

ءتورتىنشى، ەمدەۋ دەنساۋلىق ساقتاۋ  قىزمەت وتەۋ فاكتورى  بۇل ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ ورىندارىنىڭ قۇرىلعىلارى مەن تۇزىمدەرىنىڭ كەمەلدەنۋ جاعىدايىن مەڭزەيدى. 

دەنساۋلىققا  ىقپال جاسايتىن ءتورت ءتۇرلى باستى فاكتوردىڭ ىشىندە قورشاعان ورتا فاكتورى ماڭىزدى رول اتقارادى، ونان قالسا، ادامداردىڭ تۇرمىس ادەتى، ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەت وتەۋ، تۇقىم قۋالاۋ فاكتورلارىنىڭ ىقپالى ءبىرشاما از بولادى. الايدا، تۇقىم قۋالاۋ ناۋقاسى تۋىلا قالسا، قالپىنا كەلۋى تىم قيىن. جوعارىداعى ءتورت ءتۇرلى فاكتور ءبىر- بىرىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولادى، ءارى ءبىر- بىرىنە ىقپال جاسايدى. سوندىقتان، قازىرگى مىناۋ عىلىم- تەحنيكا كۇن سايىن، ساعات سايىن جاڭالانىپ وتىرعان ەلەكتروندىق عاسىردا  ادامزات ساقتانۋعا بولاتىن سىرقاتتاردان ءسوزسىز ساقتانۋ كەرەك.