«20-عاسىر ادەبيەت قامباسىنىڭ» ‹‹اڭگىمەلەر››تومى جايىندا
سەرىكبول داۋلەتكەلدى ۇلى
كوركەم ادەبيەت ۇلت رۋحىنىڭ بەلگىسى،ءتورت تۇرمانى تۇگەل ،ماتەريالدىق وركەنيەتى مەن رۋحاني وركەنيەتى قاتار وركەندەگەنءارقاندايءبىر ۇلتتىڭ قۇنارلى كوركەم ادەبيەتى،سول كوركەم ادەبيەت باقشاسىن كوگەرتۋگە قان مەن تەرلەرىن سارىققان بىرنەشە ۇرپاق ەڭبەككەر اقىن-جازۋشىلارى بولادى.ۇلت ازاماتتارىءوز ۇلتىنىڭ شىنايى كوركەم ادەبيەتىمەن ماقتانادى،اقىن-جازۋشىلارىن ماقتانىش ەتەدى،كوركەم ادەبيەتتىڭ كەلەشەگىنە شەكسىز ۇمىتپەن قارايدى.2002-جىلى قازاندا ورتالىق ۇلتتاراسپاسىنان باسىلىم كورگەن‹‹20-عاسىر ادەبيەت قامباسىنىڭ›› ‹‹اڭگىمەلەر››تومى ءبىزدى شەكسىز قۋانىشقا كەنەلتتى.جۇڭگو قازاق پروزاسىنىڭ وتكەنىنەن حاباردار ەتىپ،بۇگىنى تۋرالى ويلاندىردى،كەلەشەگى تۋرالى تاماشا ويلارعا جۇكتى ەتتى.پروزا ءارقانداي ەل،ءارقانداي ۇلتتا كوركەم ادەبيەتتىڭ كوش اعاسى،بىرەگەي جانرى رەتىندە قارالىپ،ادەبي جاسامپازدىقتىڭ تابىستارىن ولشەۋدەگى باستى دا، بايسالدى جانر ەسەپتەلىپ كەلەدى.قازاق پروزاسى كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ اۋىزشا شىعارىلىپ،اۋىزشا تارالعان داۋىرىندەگى اناۋ تارتىمدى ەرتەگى-اڭىزداردان باستاۋ الدى دەسەك،سونان 19-عاسىردىڭ سوڭعى مەزگىلىنە كەلگەندە رەسمي جۇيەگە ءتۇسىپ،20-عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارىندا دامۋعا قادام قويدى.ءسويتىپ،قازاق پروزاسىنىڭ كەيىنگى مەزگىلدەردەگى دامۋىنا سارا جول سالىنىپ،قازاق پروزاسىنىڭ الىپتار شوعىرىن دۇنيەگە اكەلدى.ال،ەلىمىزدە ەلىمىز ازاتتىعى قارساڭىندا بۇرشىك جارا باستاعان جۇڭگو قازاق پروزاسى ەلىمىز ازاتتىعىنىڭ العاشقى ون نەشە جىلدىق ۋاقىتىندا ءوزىنىڭ باستاپقى نەگىزىن قالاپ ۇلگىردى.وسىلايشا جۇڭگو بۇگىنگى ءداۋىر قازاق پروزاسىنىڭ التىن ءداۋىرى باستالدى. اتالعان ەڭبەك ‹‹تەڭىز ءدامىن تامشىدان›› دەگەندەي ەلىمىز بۇگىنگى ءداۋىر قازاق پروزاسىنداعى ۋاكىلدىك سيپات الاتىن اڭگىمەلەردى جيناقتاپ جاريالاۋ ارقىلى جۇڭگو قازاق پروزاسىنىڭ جارىم عاسىرلىق ساپارىن قورتىندىلاپ،تابىس-ناتيجەلەرىن تارازىلاپ،ورەسى مەن ءونىمىن كورسەتىپ بەرگەن.تومەندە اتالعان ەڭبەكتىڭ جاي-كۇيى،بەلگى-بوگەنايلارى مەن دەڭگەي-بيىگى تۋرالى ويلارىمىزدى بىرنەشە جاقتان ورتاعا سالامىز.
ءبىرىنشى، ورتالىق ۇلتتار باسپاسى قازاق رەداكسياسىنىڭ يگى باستاماسى رەتىندە جۇڭگو قازاقتارىنىڭ 20-عاسىرداعى قوعامدىق جانە جاراتىلىستىق عىلىم تابىستارىن ايگىلەۋ ماقساتىمان ۇيىمداستىرىلعان‹‹20-عاسىر ادەبيەت قامباسى›› اتىنداعى ۇلاسپالى تومداردىڭ ءبىرى ساناتىندىعى بۇل كىتاپتىڭ بەتاشارى ايگىلى جازۋشى اكپار ءماجيت ۇلىنىڭ ‹‹العى سوزىمەن›› اشىلعان.كىتاپقا جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان سوڭ ىلگەرىندى-كەيىندى پروزا كوشىنە قوسىلعان اعا بۋىن،ورتا بۋىن جانە جاس بۋىن پروزيكتەردەن ەلۋ جازۋشىنىڭ ءار الۋان كولەمدەگى ەلۋ اڭگىمەسى سۇرىپتاپ ەنگىزىلگەن ءارى اڭگىمە اۆتورلارىنىڭ سۋرەتى باسىلىپ ،ولار جونىندە قىسقاشا تانىستىرۋ بەرىلگەن.كىتاپتان جاڭا جۇڭگو قۇرىلىپ،بارشا سالادا تىڭ سەرپىلىس بولعان سوناۋ العاشقى مەزگىلدەردە پروزامىزدىڭ ىرگە تاسىن قالاپ،بەكىنىسىن بەرىكتەۋگە جان اياماي قۇلشىنعان قاۋسىلقان قوزىبايەۆ،راحىمەتوللا اپشە ۇلى،كۇنگەي مۇقاجان ۇلى،ماعاز رازدان ۇلى قاتارلى اعا بۋىن پروزيكتەردىڭ ءوز كەزىنىڭ قوعامدىق بولمىسىنان ماتەريال الىپ جازىلعىن،ايقىن ءداۋىرلىك ەرەكشەلىگى بار ايگىلى شىعارمالارى «العاشقى ادىمدا»،«شىرعا» ،«جيرەن باقاي»،«كەبەنەك كيگەننىڭ تويى»قاتارلى اڭگىمەلەرىن ؛‹‹مادەنيەت توڭكەرىسىنەن›› بۇرىن-اق پروزا قوسىنىناءبىر سارباز بولىپ قوسىلىپ،ەلىمىزدە ازاتتىق تاڭى ەكىنشى قايتارا اتىپ،ادەبي جاسامپازدىققا كەڭ ءورىس اشىلعان 1980-جىلداردا بەرىلە ەڭبەكتەنگەن اعا بۋىن تانىمال پروزيكتەرىمىز عاني سارجان، ورازقان احىمەت، جۇماباي ءبىلال،جاقىپ مىرزاقان، باتىرقان قۇسبەگين، شايسولتان قىزىر، عاپپار ءبىلال، قانادىل تۇرىسبەك، قايروللا بايانباي، ورازانباي ەگەۋباي، زەينوللا سانىك، ورازبەك ءابدىل قاتارلى جازۋشىلاردىڭ ىرگەلى ىزدەنىستەن تۋعان ، تالداعان تاقىرىبىن مازمۇندىق جاعىنان دا،فورمالىق بەينەلەۋ يكىمى جاعىنان دا نەداۋىر ءىيىن قاندىرا جازعان تارتىمدى شىعارمالارى«كادەسىز قۇدا»،«جىر قاينارى»،«اق سەلەۋ »،«وت جۇرەك»،«سۇلۋدىڭ سوڭعى تاعدىرى»،«جيرەنىش»،«اق سايتان»،«ايىعۋ»،«ۇمتىلماس كۇن»،«اسىلدىڭ سىرى»،«تانىسپاي كەتكەنءتانتى جاندار»،«اڭشىدان از سارقىت»سياقتى اڭگىمەلەرىن؛ ەركىن جاسامپازدىققا ەرەكشە جاقسى جاعداي جاراتىلعان،پروزامىزدىڭ تابىس-ناتيجەلەرى دە ءبىرشاما جيناقتالىپ، بۇل جاعىنداعى تاجىريبە-ساباقتار مولايا تۇسكەن1980-جىلداردىڭ الدى-ارتىنداعى بىرنەشە جىلدا پروزا جاسامپازدىعى الاڭىنا قادام قويعان تالعامپاز ورتا بۋىن پروزيكتەرىمىز اكپار ءماجيت، ءشامىس قۇمار، شايمۇرات قامزا، اقان سەيتقامزا، ەركەش قۇرمانبەكوۆا، قايسا ءتۇسىپ ، قابدەشءجانابىل، ساعاتقان تاڭقاي، ءماۋلىتقان ءاابىلعازى،قۇرمانالى جۇنسقانوۆ ، سۇلتان يماش، حاميت بولاتقان، باعاشار نارىنبايەۆ قاتارلىلاردىڭ «قساق قۇلان»،«قيا جول»،«قامشىگەر»،«مەرگەنبايدىڭ سالىمى مەن ءتالىمى»،«ەرتىس سىڭعىرى»،«بىرگە بولعانءۇش ساۋدا»،«تەكتى كەلىن»،«ارمان»،«زاكۇت مايور»،«اتتانار الدىندا»،«ءسابي كوڭىلى»،«قۇلان سەرىسى»،«اق جال جيرەن»قاتارلى اڭگىمەلەرىن وقىپ،كوركەم پروزامىزدىڭ تۇنىق باستاۋىنا بۇرىندى- سوڭدى تامعان اڭگىمە سىندى ءمولدىر تامشىلاردان ەلىمىز قازاق پروزاسىنىڭ تابىستارىن كورىپ ەرىكسىز قۋاناسىز.مۇنان تىس،پروزا جاسامپازدىعىمەن كەيىندەپ شۇعىلدانسادا،سۇبەلى ەڭبەكتەر بەرگەن عالىم جازۋشى سولتان جانبولاتوۆتىڭ«بويجەتكەننىڭ ءبىر سىرى»تتى اڭگىمەسى؛ ەلىمىز قازاق ادەبيەتىندەگى تانىمال ايەل جازۋشىلار اۋەسقان نۇرقوجاقىزى مەنءباتىش اقىن قىزىنىڭ «اقپانشى»،«ارمان-اي»قاتارلى اڭگىمەلەرى؛پروزا جانرىنا ارەدىك ات باسىن بۇرىپ،جاقسى تۋىندىلار بەرىپ جۇرگەن قازىمبەك ارابين، قاپەز سۇلەيمەن، جاقاي اقىمەت، قاجىبەك توتەكين، مامەتقان شوكەمانوۆ، ورازقان قابدىكەرىم، نيعىمەت قامزاي، ساپار ءتيىپ، بالاپان ومار، نۇريلا قىزىقان قىزى، بولتاي بيداقىمەت، ءۋالىباي ءورازالى، نازىم ءماردان قاتارلى قالامگەرلەردىڭ اڭگىمەلەرى سونداي-اق جاس جازۋشىلاردان قىرباق نۇرعاليەۆ، قالبان ىنتىقان، ارداق نۇرعازى، شولپان ابدىلدابەك قىزى، باعنۋرا قوڭىرباي قىزى قاتارلىلاردىڭ شىعارمالارى دا ەنگىزىلگەن. وسى ءبىر كولەمدى جيناققا ۇڭىلە وتىرىپ، ءار الۋان بوگەنايى بار، وزگەشە جازۋ ستيل ورنەگىن تانىتاتىن اڭگىمەلەردى قۇمارتا وقيسىز. سونىمەن بىرگە بۇل كىتاپتىڭ نەگىزىنەن 20-عاسىر ەلىمىز قازاق اڭگىمە ونەرىنىڭ اتى زاتىنا ساي ۋاكىلى دەرلىك ايشىقتى تومى بولىپ شىققاندىعىنا سۇيىنەسىز.
ەكىنشى، جيناققا ەنگەن شىعارمالار 1954-جىلدان قازىرگە دەيىنگى ارالىقتا جازىلعان بولىپ، جارىم عاسىرلىق الۋان كەزەڭ ماسەلەلەرىن وزدەرىنە تاقىرىپ ارقاۋى ەتكەن.بۇل اڭگىمەلەردە ەلىمىز ازاتتىعىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى حالىقتىڭ تۇرمىسىنداعى، دۇنيەگە كوزقاراسىنداعى وزگەرىستەر دە؛ ‹‹مادەنيەت توڭكەرىسى›› جىلدارىنداعى ايتىپ تاۋىسقىسىز ازاپ- اۋىرتپالىقتار؛ ەل ەتەك-جەڭىن جيىپ، رەفورما دابىلىنا قۇلاق تۇرگەن 1980-جىلداردىڭ قىزىقتى كەشىرمەلەرى دە؛ رەفورما، ەسىك اشۋ جانە يدەيانى ازات ەتۋدىڭ ناتيجەسىندە ەل ىشىندە ، حالىق اراسىندا تۋىلعان ىرگەلى وزگەرىستەر مەن دامۋشىلىقتار دا؛ جاڭا عاسىرعا بەت العان جىلدارداعى سان-ساپالاق يدەيالىق ارپالىستار دا ءوز كورىنىسىن ايقىن تاۋىپ جاتادى. جيناقتاعى ءاربىر شىعارمانىڭ وزىندىك ايتار ويى، اڭعارتار يدەياسى بار. بۇل تومعا ەنگەن اڭگىمەلەردىڭ تاقىرىپ اياسى تومەندەگىدەي بىرنەشە جاقتى ءوز ىشىنە الادى:
1. حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، ادەت-سالتىندا جانە جەكەلەگەن ادامداردىڭ بويىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زاماناعا ساي كەلمەيتىن جايسىز جايتتەر، كەرەعار كەلەڭسىزدىكتەر تاقىرىبى. دۇنيەدە مۇلتىكسىز ءبۇتىندىكتى جاراتۋشى كوركەم تابيعات الەمىنە عانا سيلاعان،سوندىقتان دا ءارقانداي قوعامدا، ءارقانداي ۇلتتا ءارى سول قوعام مەن بەلگىلى ۇلتقا تاۋەلدى بولاتىن ادامدار بويىندا تۇرلىشە فاكتورلارعا بايلانىستى جۇققان كەلەڭسىزدىكتەر،ءداۋىردىڭ دامۋ قادامىنا ساي كەلمەيتىن كەسەلدى جايتتەر ءومىر سۇرەدى.ۋاقىتتىڭ وزۋى، ءداۋىردىڭ العا ىلگەرلەۋىنە بايلانىستى مۇنداي جايسىز جايتتەر ءتىپتى دە مەن مۇندالاپ،وركەنيەتكە ورالعى بولىپ، قوعامنىڭ،ۇلتتىڭ جانە حالىق ساپاسىنىڭ وسكەلەڭدەنۋىنە كەرى ىقپال جاسايدى.مۇندايدا ‹‹ادام جانىنىڭ ينجەنەرى ، ىزگىلىكتىڭ جارشىسى››اتالاتىن جازۋشىلار وزدەرىنىڭ تارتىمدى ادەبي شىعارمالارى ارقىلى ەرسى قىلىق، وعاش مىنەزدەرگە نايزا ۇشىن قاداپ، كەلەڭسىزدىك اتاۋلىنى ادامزات ارالىنان الىسقا قۋۋعا قۇلشىنادى. اتالعان كىتاپتاعى قاۋسىلقاننىڭ «العاشقى ادىمدا»،راحىمەتوللانىڭ «شىرعا»،شايسولتاننىڭ «جيرەنىش»،عاپپاردىڭ «اق سايتان»، سۇلتان يماشتىڭ «ءسابي كوڭىلى»،ساپاردىڭ «قاسىرەت تۇنباسى»،اقاننىڭ«مەرگەنبايدىڭ سالىمى مەن ءتالىمى»،ورازقان قابدىكەرىمنىڭ‹‹جاۋىنگەر ونەگەسى››، نۇريلانىڭ‹‹ونىڭ مىسىعى››، ءۋالىبايدىڭ‹‹ەركەنىڭ ەڭبەگى›› قاتارلى شىعارمالار وسى تاقىرىپتا جازىلعان، ءبىرشاما ءساتتى شىققان تۋىندىلار ەسەپتەلەدى. نۇريلا قىزىقان قىزى ءوزىنىڭ ‹‹ونىڭ مىسىعى›› اتتى اڭگىمەسىندە ادامزات بالاسىنا ەتەنە جاقىن حايۋان مىسىقتىڭ باستان كەشكەندەرى ارقىلى مىسىق يەسىنىڭ ادامدىق ءمورالدا ازعىنداپ،ءوز قۇلقىنىنىڭ قۇلىنا اينالعان جايىتىن جاقسى بەينەلەپ بەرەدى.مىسىق كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىندا جىيى كەزدەسەتىن حايۋان بولماعانىمەن قالامگەر بۇل شىعارماسىندا مىسىقتىڭ تولىق قاندى بەينەسىن جاراتىپ،مىسىق وبرازى ارقىلى قۇلقىنقۇمارلىقتىڭ قۇيىنا باتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ حالىن ايقىن كورسەتەدى.
2. بۇل جيناقتان ماڭگىلىك تاقىرىپ---- پاك ماحاببات، كىرشىكسىز سۇيىسپەنشىلىكتى دە جەرىنە جەتكىزە بەينەلەپ بەرۋگە تالپىنعان شىعارمالار دا ءبىرشاما مول ورىن العان. قازىمبەكتىڭ ‹‹كۇزەت ءانى››، ءباتىشتىڭ ‹‹ارمان- اي››، بالاپاننىڭ‹‹جۇپىنى ءۇي››، باعاشاردىڭ ‹‹اق جال جيرەن››، ارداقتىڭ ‹‹اۋەلەگەن اق قاۋىرسىن››، شولپاننىڭ ‹‹تاعدىر تالكەگى›› قاتارلى اڭگىمەلەرى اتالعان تاقىرىپتى نەداۋىر تولىق يگەرىپ، جەتەر جەرىنە جەتكىزگەن نەمەسە تاياتقان جاقسى تۋىندىلار. ماحابباتسىز ءومىر تۇل، ماحاببات اسىرەسە ەر- ايەلدەر اراسىنداعى تۇنىق ماحاببات ەجەلدەن قادىرلەنىپ، اقىن- جازۋشىلار قالامىنان وزگەشە ءارىمەن ايشىقتى بەينەسىن تاۋىپ كەلە جاتقاندىعى شىندىق. ءارى كونە ءارى جاڭا سانالاتىن وسى تاقىرىپتى تارتىمدى بەينەلەگەن شىعارمانىڭ ءبىرى جاس جازۋشى شولپان ابدىلدابەك قىزىنىڭ ‹‹تاعدىر تالكەگى›› اڭگىمەسى. قوعامنىڭ دامۋى بارشا سالادا تىڭ جاڭالىقتاردى بارلىققا كەلتىرۋمەن قاتار، قىرۋار كەلەڭسىزدىكتەردى دە جارىققا شىعارىپ جاتقاندىعى جۇرتقا ايان. سونىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا دا سوراقى ءبىرى كەزەكتە ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ ماحاببات كوزقاراسىنىڭ سۇيقىلداپ، ماحابباتتى ءتان ءلاززاتى ، ەرىككەننىڭ ەرمەگى رەتىندە قارايتىن ورەسكەلدىكتى بويلارىنا جۇقتىرىپ الا باستاعاندىعى بولىپ وتىر. اۆتور بۇل شىعارماسىندا اسقاق ارمان- مۇرات ارقالاپ، قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسقان سىرعا اتتى سۋرەتشى بويجەتكەننىڭ ماحاباتتاسۋ ، تاماشا ومىرگە تالپىنۋ بارىسىنداعى كەشىرمەلەرىن بىرنەشە شاعىن وقيعاعا جيناقتاي ءسوز ەتىپ، قىز جۇرەگىن، شىنايى ماحابباتتى ، ناعىز ادامگەرشىلىك جولىن تۇسىنبەيتىن، تۇسىنۋگە دارمەندەرى دە جەتپەيتىن كەيبىر كەۋدەمسوق جىگىتتەردىڭ كەسپىرىن ايپاراداي ەتىپ اشىپ، ادام تاعدىرىن تالكەككە اينالدىرۋعا دەيىن بارعان اۋمەسىرلىككە نالەت ايتادى ءارى قوعامدىق ءمورالداعى بۇزىلۋ جايىتىنەن الاڭدايتىن ازاماتتىق كوڭىل- كۇيىن اڭعارتادى.
3. جيناققا ەنگەن شىعارمالاردىڭ ەندىگى ءبىر كورنەكتى تاقىرىبى تامىرىن تەرەڭگە جايعان تاريحي تاقىرىپ .ءار حالىقتىڭ تارلان تاريحىنىڭ قاتپارىندا جاتاتىن بۇگىنگى وسەر ۇرپاققا ۇلگى- ونەگە بولار باعالى اسىلدارى بارشىلىق. ماسەلە ونى ۇرپاق كوكەيىنە قالاي ۇيالاتىپ، مۇنان كەيىنگى وركەنيەتكە ەسە قوسۋدا. كوركەم ادەبيەتتەگى تاريحي تاقىرىپتاعى شىعارمالار تاريح قويناۋىندا جاتقان اسىلدارىمىزدى قايتا ءتىرىلتىپ، ۇرپاققا ونەگە باستاۋىن كورسەتەر تاماشا جولدىڭ ءبىرى. تاريحي تاقىرىپتاعى ادەبي شىعارمالارعا ءوزىنىڭ اتا جولىن، انا سالتىن بىلۋگە ىنتىق وقىرمان بارىنشا نازار سالادى، قىزىعادى.بۇل تۇيىننەن العاندا تاريحي تاقىرىپتاعى كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ جۇگى سالماقتى- اق. اتالمىش كىتاپقا تاريحي ماسەلەلەردەن كوسىلتە سىر شەرتەتىن شىعارمالاردان كۇنگەيدىڭ ‹‹جيرەن باقاي›› ، اكپاردىڭ ‹‹اقساق قۇلان››، زەينوللانىڭ ‹‹تانىسپاي كەتكەن ءتانتى جاندار››، شايمۇراتتىڭ ‹‹قامشىگەر››، قابدەشتىڭ ‹‹ تەكتى كەلىن››، بولتايدىڭ ‹‹جۇرگەنگە جورگەم›› سياقتى اڭگىمەلەرى كىرگىزىلگەن. قازاقتىڭ قاسيەتتى اتا سالتىن، قازاق ايەلدەرىنىڭ پاراسات- پايىمىن ايگىلەيتىن تاماشا شىعارمانىڭ ءبىرى قابدەش ءجانابىل ۇلىنىڭ ‹‹تەكتى كەلىن›› اڭگىمەسى. التاي بەتىندە وتكەن ناقتى تاريحي وقيعا، تاريحي تۇلعالار نەگىزىنە قۇرىلعان بۇل شىعارمادا اۆتور قاتالءبيدى اسقان اقىل- پاراساتىمەن مويىنسال ەتكەن داريعا سىندى قازاق ارۋىنىڭ تۇلعاسىن سومدايدى ءارى حالقىمىزدىڭ قارا كۇشكە ەمەس، ءىستىڭ ىعىنا، ءسوزدىڭ جۇيەسىنە جىعىلاتىن، كىسى قادىرىن بىلەتىن تاڭداۋلى ءداستۇر- سالتىن ايگىلەيدى.
4 . بۇل كىتاپتان ورىن العان شىعارمالاردىڭ ءبىر سىپىراسى بايتاق جۇڭگو جەرىنە الاپات اپات قاپتاتقان ون جىلدىق ويران_ "مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ" ەل مەن جەرگە لاڭ سالعان كەسەلدى زاردابىن بەينەلەۋ تاقىرىبىندا بولدى. سولاقاي سولشىلدىقتىڭ قارا بورانىن قاپتاتقان ون جىلدىق ىشكى بىلىقپالىق ەلىمىزدەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ باسىنا قايعى بۇلتىن ءۇيىرىپ، ەل ارداگەرلەرى مەن يگى جاقسىلاردىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ ورىنسىز زياندالۋىنا سەبەپ بولعانى اشىنا ايتار شىندىق بولعانى داۋسىز. سول الاپات جىلدار ەل مەن جەردىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ ، مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋىنە كوپ توسالعى بولدى. بۇلت ايىعىپ، ەل قايتا ەڭسە كوتەرگەن جايدارى جىلداردا قالامگەرلەرىمىز قايراتتانا قالام تەربەپ، الاپات جىلدارعا نالەت جاۋدىرىپ، زوبالاڭ جىلداردىڭ جانعا سالعان جاراسىن ەمدەۋگە قۇلشىندى. بۇل كىتاپقا اعا قالامگەر ماعاز رازدان ۇلىنىڭ وسى تاقىرىپتاعى ايتۋلى ءارى جۇلدەلى شىعارماسى‹‹كەبەنەك كيگەننىڭ تويى›› جانە جاقىپتىڭ‹‹وت جۇرەك››، سولتان جانبولاتتىڭ ‹‹بويجەتكەننىڭ ءبىر سىرى››،جاقايدىڭ‹‹كوڭىلدەگى كوپ نۇكتەلەر›› ، قۇرمانالىنىڭ‹‹اتتانار الدىندا›› اتتى اڭگىمەلەرى ەنگەن. اتالعان شىعارمالاردىڭ ءبارى دەرلىك تالدانعان تاقىرىپتى نەداۋىر دارەجەدە كەركەمدىك بيىككە كوتەرىپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا ءبىرشاما ءساتتى بەينەلەپ بەرگەن. اسىرەسە سولتاننىڭ ‹‹بويجەتكەننىڭ ءبىر سىرى››اتتى كولەمدى اڭگىمەسى وزگەشە جازۋ ۇلگىسىن(قىستىرا بايانداۋ) تالداپ الىپ، ايگۇل سىندى وقىمىستى بويجەتكەن مەن "مەننىڭ" الما- كەزەك بايانداۋى ارقىلى "مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ" از ۇلت زيالىلارىنا جانە ولاردىڭ وتباسى مەن ۇرپاقتارىنا سالعان زيانىن ءبىر قىرىنان سۋرەتتەۋ ارقىلى ادام تاعدىرىنىڭ الماعايىپ سىرلارىنا تەرەڭ بويلايدى ءارى "ءبىر تەرىنىڭ ىشىندە نەشە ارىپ، نەشە سەمىرەتىن "ادام تاعدىرىنىڭ حيكىمەت قۇپيالارىن ەشبىر بوياماسىز جايىپ سالادى. شىعارماداعى كەيىپكەرلەر تاعدىرىنىڭ كەرەمەت كەلىسىمى مەن شەبەر شەشىم ەتىلۋى "مادەنيەت توڭكەرىسى " تاقىرىبىنداعى كوپ شىعارمالاردان الا بوتەن دارالانىپ، جازۋشى قارىمىن اڭعارتىپ تۇرادى.
5 . قابىنداعان قالىڭ مال ساۋداسى وسى كىتاپقا ەنگىزىلگەن ءبىرسىپىرا اڭگىمەلەردىڭ تالعامدى تاقىرىبى بولعان. قالىڭ مال حالقىمىزدىڭ تاريحىندا وزىندىك شىعۋ توركىنى بار، ءوز كەزىندە بەلسەندى رول اتقارعان ءبىر سالت بولعانىمەن بەرتىنگى جىلداردا ونىڭ ءتۇسى بىردەن وزگەرىپ، قاۋىم حالىق اراسىندا جاپپاي بەل الىپ، كوپتىڭ كوڭىلىنە جاقپاسادا، تيىلماي جۇرگەن ءبىر كەسىرلى سالتقا اينالا باستاعان- دى. وسى قالىڭ مال ساۋداسىنىڭ كەسىرىنەن بەرىسى تاتۋ اعايىن اراز بولىپ، اۋقاتى شاعىن وتباسىلار تاقىر كەدەيگە اينالسا، ارىسى ادا م تاعدىرى تالكەككە ۇشىراپ، كىسى ءولىمى شىعۋعا دەيىن بارعان ەدى. سولايدا، ءداۋىر تالابىنا ساي كەلمەيتىن بۇل سالت جونىندەگى جاماعات پىكىرى كۇشتى بولعانىمەن، بۇل تاقىرىپ وتكىر قارۋ _ كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپ كولەمىنە ىلىكپەي كەلگەن ەدى. دەگەنمەن اتالعان كىتاپقا ەنگەن عاني سارجاننىڭ ‹‹كادەسىز قۇدا››، ورازقان احىمەتتىڭ ‹‹جىر قاينارى››، نىعىمەت قامزايدىڭ ‹‹رايگۇل› ›اتتى اڭگىمەلەردە اۆتورلار قالىڭ مال ساۋداسى، نەكەنى باۋراپ الۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەرگە ءار قىرىنان سىن قامشىسىن ءۇيىرىپ، نەكە بوستاندىعىن تۋ ەتىپ كوتەرە بىلگەن.عانيدىڭ‹‹كادەسىز قۇدا›› اڭگىمەسىنەن "تەڭىن تاۋىپ تەگىن بەر"، "قىزدان العان قىنعا جۇقپايدى" دەگەن حالىق دانالىعىنىڭ ارعى استارىن تەرەڭ تۇسىنگەن جاقسى قۇدانىڭ جارقىن كەلبەتىن كورىپ سۇيىنسەك؛ نىعىمەتتىڭ ‹‹رايگۇل›› اڭگىمەسىندەگى اۋىل بويجەتكەنى رايگۇلدىڭ تاعدىرىنا اشىنىپ قىنجىلامىز. وتە- موتە نىعىمەت اڭگىمەسى كەزەكتە ورتامىزدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قىز قاشۋ سىندى كوكەيتەستى ماسەلەنى كوتەرگەن تاماشا شىعارما بولىپ، شىعارمادا ءتۇرلى وبيەكتيۆ جانە سۋبيەكتيۆ سەبەپتەرگە بايلانىستى قاشىپ تۇرمىستانۋعا ماجبۇر بولعان اڭقاۋ ارۋ رايگۇل توڭىرەگىنەن وربىگەن وقيعا كىمد ى بولسا دا ويلانتپاي قويمايدى. اۆتور وسى ءبىر اڭگىمەسى ارقىلى ويلى وقىرماندارىنا بۇگىنگى داۋىردەگى قىز بالالار تاربيەسى قالاي بولۋ كەرەك؟ قىزدار نەگە قاشادى؟ وعان تىكە جانە جانامالاي سەبەپشى بولىپ وتىرعاندار كىمدەر؟ بۇل دەرت وسىلاي كەتە بەرەمە، جوق الدە وعان قولدانىلاتىن ءتيىمدى شارا بار ما؟ جامان اتاقتى قىزدارىمىزدىڭ كوبەيە بەرگەنى وڭ با؟ دەگەن سياقتى سالماقتى ساۋالدار تاستايدى. شىعارماداعى كەيبىر باسى ارتىق دەتالداردى بىلاي قويا تۇرعاندا تۇتاس شىعارما وتە ءساتتى شىققان.
6. ورتانى قورعاۋ تاقىرىبى.جاساعان ورتاسىن جانىنا بالاپ، ەكولوگيالىق تەڭدىكتى كوز قاراشىعىنداي قورعاۋ دۇنيەدەگى باسىم كوپ ساندى ۇلتتاردىڭ ءداستۇر- سالتىندا بار جاقسى ادەت. الايدا، ونەركاسىپتەنگەن قوعامنىڭ تەز قارقىنمەن دامۋى، جان سانىنىڭ كۇرت مولايۋى مەن ادامداردىڭ ورتانى قورعاۋ تانىمدارىنىڭ سولعىنداۋى مىناۋ جاسىل شاردىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، ەكولوگيالىق تەپە- تەڭدىككە ىقپال جاساپ، جاساعان ورتا جونىندەگى ۋايىم- قايعىنى كوبەيتە ءتۇستى. بۇعان ەڭ اۋەلدە ادام جانى عىلىمىنىڭ ماماندارى سانالاتىن ا دەبيەتشىلەر قاۋىمىنىڭ نازارى ءبولىنىپ، بۇكىل الەم ادەبيەتىندەگى ماڭىزدى ءبىر تاقىرىپ وسى ورتانى قورعاۋع ا قاراي ويىستى، بۇل تاقىرىپتا دۇنيەلىك ورەدەگى قىرۋار شىعارمالار جارىققا شىقتى. وسى ۇندەۋگە قىزۋ ءۇن قوسقان ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىز دە تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ جاسامپازدىق باقشاسىندا بۇل تاقىرىپ اياسىندا تارتىمدى شىعارمالار بەردى. ‹‹اڭگىمەلەر›› تومىنا وسى شىعارمالاردىڭ ءبىرسىپىراسى سۇرىپتاپ ەنگىزىلگەن: جۇمابايدىڭ ‹‹اق سەلەۋ››، ورازبەكتىڭ ‹‹اڭشىدان از سارقىت››، اۋەسقاننىڭ ‹‹قاقپانشى››، قاجىبەكتىڭ‹‹قايران اق سۇڭقار››، قىرباقتىڭ ‹‹قايران اق سۇڭقار›› اڭگىمەلەرى حالقىمىزدىڭ ءداستۇر- سالتىند ا ەجەلدەن بار ەكولوگيالىق ورتانى كوز قاراشىعىنداي قورعاۋ سىندى تاماشا ادەتىن ارقاۋ ەتىپ، وزدەرىنە ءتان وزگەشە ورنەك، ۇلگىمەن ورتانى قورعاۋدىڭ ماڭىزىن دارىپتەپ، جۇمىر جەردى جۇتاتپاۋ جايىنان سىر اعىتادى. تالانتتى جازۋشى قىرباق نۇرعاليەۆتىڭ ‹‹اق ساعىم›› اڭگىمەسىندە اڭشىلىقتى كاسىپ ەتپەي، مۇقتاجدىق ءۇشىن عانا ىستەگەن اتا- باباسىنىڭ وسيەتىنە قۇلاق قويماي قوڭىر اڭدى قىناداي قىرعان جەتەسىز ۇرپاقتىڭ تاعدىرىنىڭ ءبىر تيىندىق قۇنى بولماي ايانىشتى اياقتاعان جايى اڭگىمەگە ارقاۋ بولادى.اۆتو ر شەبەر سۋرەتكەرگە ءتان بەينەلەۋ قارىمىمەن قۋ قۇلقىننىڭ كانىگى قۇلىنا اينالعان باس كەيىپكەر كامەننىڭ ىپىلاس ىشكى الەمىندەگ ى ارپالىستاردى ، ونىڭ تاعدىرى تىعىرىققا تىرەلگەندەگى جان داۋىسىن وتەءبىر نانىمدىءارى يكەمدى سۋرەتتەيدى.قۋ ناپسىنىڭ قۇلى بولعان پەندەنىڭ ەرتەڭگى كورەر سيىن ايقىن كورسەتىپ بەرەدى.
.7 ءداۋىردىڭ دامۋ قادامىنا ىلەسە الماي ارتتا قالعان ءداستۇرلى تۇرمىس تاسىلىنە سىن ايتۋ ارقىلى زاماناعا ساي وركەندەپ دامۋدى دارىپتەيتىن كەلەلى تاقىرىپ. قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق تاريحى بارىسىندا تاماشا ۇلتتىق ءداستۇر- سالتىن قالىپتاستىرىپ، ونى زاماندار بويى ىلعاپ- سۇرىپتاپ، جالعاستىرىپ وتىرعان. حالقىمىزدىڭ ءداستۇر- سالتىنىڭ باسىم كوپ ساندىسى دالالىق وركەنيەتكەءتان دۇنيەلەر بولىپ، ۇشقان قۇستاي دامىعان وسى كۇننىڭ ، زىمىران زاماننىڭ قاجەتىنە ساي كەلمەيتىن مازمۇندارى دا بار بولعاندىقتان ۇلتىمىزدىڭ ءداۋىرگە ساي دامۋىن ا ورالعى بولىپ وتىرعاندىعى كۇن وتكەن سايىن ايقىندالا تۇسۋدە. ارينە، قوعام داميدى، زامان وزگەرەدى، سوعان بايلانىستى سالت- ءداستۇردە دە وزگەرىستەر، جاڭالانۋلار بولادى. الايدا، ءباز بىرەۋلەر سالت- ءداستۇرگە شەكتەن تىس جابىسىپ الىپ، زامان تالابىمەن ەسەپتەسپەيتىن جاعدايلار بەلەڭ بەرۋدە.وسى ءتۇيىندى مىقتاپ سەزىنگەن زەردەلى جازۋشىلار قاۋىمى بۇل جايسىز جايتتى ءوز قالامدارىمەن شىقپىرتىپ، ۇلتىمىز وقىرماندارىنىڭ وسىزاماندىق وي- سانالارىن وياتۋدا تۇرتكىلىك رول ويناۋدا. اتالعان كىتاپتان ورىن العان ءشامىس قۇماردىڭ ‹‹قيا جول››،مامەتقان شوكەماننىڭ ‹‹شەل›› اتتى اڭگىمەلەرى وسى تاقىرىپتان كوپ سىر اقتارعان تاماشا شىعارمالار. ءشامىس ‹‹قيا جول›› اڭگىمەسىندە ۇرپاق جالعاپ مال سوڭىندا كەلە جاتقان بەرىكباي وتباسىنىڭ ازاپ- توزاعىن، تارعالاڭ كۇندەرىن ءسوز ەتەدى. وتىرىقتانۋدان اۋلاق قاشىپ، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە بىردەي تاۋ تاستى،يەن دالانى پانالاپ،كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەندى تۇرمىستىڭ پايداسى مەن زيانى جونىندە وقىرماندارمەن وي ورتاقتاستىرادى. مالشىلىق، كوشپەندى تۇرمىس قازاققا عانا تاڭىلعان كەشپەس شورە ەمەستىگىن اڭعارتا ايتىپ، حاۋىپ- قاتەرى مول، قاقپاسى مەن بۇرماسى كوپ وسى ءبىر "قيا جولدىڭ"_ كوشپەندى مالشىلىق تۇرمىستىڭ ورنىن "داڭعىل جولدىڭ" _ وتىرىقتى، ورنىقتى تۇرمىستىڭ باسۋى قاجەتتىگىن كورسەتەدى.
8. حالقىمىزدىڭ تاڭداۋلى ءداستۇر- سالتىن، سول ءداستۇر- سالتىمىزداعى اسىلداي جارقىراعان ونەگەلى مازمۇنداردى دارىپتەپ كورسەتۋ تاقىرىبى. حالقىمىز ءوزىنىڭ ۇلان- اسىر ۇزاق تاريحىندا تاماشا ءداستۇر- سالتقا قاتىستى مول مازمۇندى، ءوشىپ ەسكىرمەيتىن قىرۋار ونەگەلى جول- جوسىنداردى قالىپتاستىرعان ءارى ءارقانداي زاماندا دا ەسكىرىپ قالمايتىن مۇنداي تارتىمدى سالت- داستۇرلەر ءار داۋىردە ءوز رولىن ايگىلەپ، جاستاردى، ۇرپاقتاردى تاربيەلەۋدەگى ونەگە باستاۋىنا اينالدى.مۇنداي اسىل سالت- ءداستۇرلەر قالامگەرلەرىمىزدىڭ قالامدارىنا دا جيى ىلىگىپ، سۇبەلى كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ كوركىن اسىرىپ، شىرايىن اشىپ وتىردى. جيناققا ەنگەن ەركەشتىڭ « ەرتىس سىڭعىرى»، باعنۋرانىڭ «اجە مەن نەمەرە» اتتى اڭگىمەلەرى دە حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى ءداستۇر- سالتىن جىرعا قوسىپ، كوڭىلى كول داريا اجەلەر مەن ەركە نەمەرەلەر اراسىنداعى قىزىقتى اڭگىمەلەردى تىلگە تيەك ەتەدى. باعنۋرانىڭ« اجە مەن نەمەرە» اتتى اڭگىمەسىندە بالالىق شاعىن ناعاشى اتا- اپاسىنىڭ قولىندا وتكىزىپ، دانا قارتتاردىڭ كول- كوسىر مەيىرى، دانالىق تاعىلىمدارى سىڭگەن جيەن قىزدىڭ ءوز بايانداۋلارى ارقىلى داڭعىل كوكىرەك دانا قاريالاردىڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى ۇلاعاتتى ۇلەستەرىن جوعارى باعالايدى، سونىمەن بىرگە حالقىمىزدىڭ" تۇڭعىش نەمەرەسىن كەنجەسىنە بالاۋ" سالتىنىڭ بيىك عىلمي نەگىزىن دالەلدەپ بەرەدى.
.9 زامانا ىڭعىلىنا باعىپ، ءداۋىر قاتىنە ساي تالپىنىستار جاساپ وتىرعان جانداردى ارقاۋ ەتكەن تاقىرىپ. ەلىمىزدە رەفورما جاسالىپ، قاقپا اشىلعان، بازار شارۋاشىلىعىنا ارشىندى قادام تاستالعان جىلداردا ۇلتىمىز ازاماتتارى دا يدەيادا ازات بولىپ، كاسىپتەنۋدىڭ، جاقسى تۇرمىس كەشىرۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن ىزدەستىردى. سونىڭ ىشىندە ءبىر ءبولىمدەرى ساۋدامەن اينالىسۋدى نامىس سانايتىن ەسكى يدەيادان ارىلىپ، ساۋدا- ساتىق ىستەرىندە تابىسقا جەتىپ، بايۋ جولىنا ءتۇستى. ولاردىڭ بۇل جاعىنداعى تالپىنىستارى، تابىستارى وزگە باۋىرلاستارىمىزعا دا ونەگە بولىپ، اناعۇرلىم كوپ ادامداردىڭ ابزال ساياساتتان پايدالانىپ، ءوز تۇرمىس كۇيلەرىن ءتۇرل ى جولدارمەن وڭاۋىنا جارقىن جول نۇسقادى. الايدا، وسى تاقىرىپتاعى ادەبي شىعارمالارىمىز ءبىرشاما تاپشى بولىپ وتىرعاندىعىن دا جاسىرىپ- جابۋعا بولمايدى.اتالعان كىتاپقا وسى تاقىرىپتا جازىلعان جالعىز شىعارما _ قانادىل تۇرىسبەكوۆتىڭ «ايىعۋ» اتتى اڭگىمەسىنىڭ كىرگەندىگى دە بۇل ايتقانىمىزدى ايعاقتايدى. اۆتور بۇل شىعارماسىندا باقىت پەن بايلىقتى وزدەرىنىڭ جاپالى ەڭبەكتەرىمەن جاراتىپ، اشتى تەرلەرىنىڭ ءتاتتى جەمىسىن تاتقان ءبىر ءۇيلى جاننىڭ تۇرمىس كۇيلەرىندەگ ىءبىر مەزەتتىك سالقىندىقتى ءسوز ەتەدى. وتباسىنداعى بەرەكە- بىرلىك ، جۇدىرىقتاي جۇمىلعان ءبىر اۋىزدىلىق، ادالدىقتان تامىر العان ەڭبەككەرلىك بۇگىنگى ءداۋىر وتباسىلارىنىڭ جايناعان جاقسى تۇرمىسقا كەنەلۋىندەگى نەگىزگى شارت ەكەندىگىن دە جاسىرمايدى. شىنايى ازات يدەيا، الالىقتان، كۇمان- كۇدىكتەن ادا- كۇدە ايىققان وي- سانا بايلىققا باستايتىن باعدارشى دەگەندى دارىپتەيدى.
10. الماعايىپ ءومىر كارتينالارىنىڭ الۋان- الۋان قىرلارىن وقىرمان الدىنا جايىپ سالعان تاقىرىپ. مىناۋ قىم- قۋىت كۇردەلى، كۇنىنە الۋان بەتىن بايقاتاتىن ادام ءومىرىنىڭ الماعايىپ ءتىلسىم سىرلارى، وقشاۋ قىرلارى بولادى.ادام ءومىرى قىزىقتى ءارى جاپالى، ءبىر ادامنىڭ اعاش بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ءومىرى سان- ساپالاق يدەيالىق تارتىستاردان ، تار جول ، تايعاق كەشۋلەردەن، جايماشۋاق جايدارى، ۇمتىلعىسىز ەلەستەردەن، وزەك ورتەر وكىنىشتى ساتتەردەن تۇراتىندىعى تابيعي. بۇلار كوركەم شىعارما ءۇشىن تاپتىرمايتىن تاقىرىپ.بىزدىڭ قالامگەرلەرىمىز ءوز قادامدارىن الماعايىپ دۇنيەلەر ورىسىنە دە جيى- جيى تاستاپ، تارتىمدى شىعارمالار بەردى. «اڭگىمەلەر» تومىنان ادام ءومىرىنىڭ الماعايىپ قىرلارىن، بولەكشە بوگەناي- بەلگىلەرىن ەركىنشە بەينەلەپ بەرۋگە قۇلشىنعان باتىرقاننىڭ «سۇلۋدىڭ سوڭعى تاعدىرى»، قايروللانىڭ «ۇمتىلماس كۇن»، ورازانبايدىڭ «اسىلدىڭ سىرى»، قايسانىڭ «بىرگە بولعان ء ۇش ساۋدا» ، ساعاتقاننىڭ «ارمان»، ماۋلىتقاننىڭ «زاكۇت مايور»، حاميتتىڭ «قۇلان سىرى»، نازىمنىڭ «ۇلىستىڭ ۇلاندارى» قاتارلى شىعارمالار ورىن العان. جازۋشى قايروللانىڭ«ۇمتىلماس كۇن» اڭگىمەسىندە كەزىندە قازاق مالشىنىڭ ايەلىن امان- ەسەن بوساندىرىپ، اجالدان قالۋىنا سەبەپ بولعان ازاتتىق ارميانىڭ حانزۋ دارىگەرىنىڭ كوپ جىلداردان سوڭ، سول امان- ساۋ تۋىلعان بالانى ازامات بولىپ، مەديتسينا عىلىمىنىڭ بيىگىنە تالپىنعان، ءوز قىزى اجال اۋزىندا قالعاندا ونىڭ ومىرىنە اراشاشى بولعان كۇيىندە كەزدەستىرگەنى ءسوز بولادى.ءسويتىپ، قيۋادان قاۋىشقان ەكى دارىگەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى بەينە- بەلگىلەرىندەگى وزگەرىستەر قۇنت قويا سۋرەتتەلىپ، ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى ىزگىلىكتەن تامىر الادى، ادام تابيعاتىنداعى سول كىرشىكسىز ىزگىلىك، الالىقتان اۋلاق پاك سۇيىسپەنشىلىك ادامزات ارالىنا شۋاق شاشىپ، ۇلتى باسقا، تەگى بولەك جانداردى دا ەتەنە جاقىنداستىرىپ، ادامزات قوعامىن گۇلگە ورايدى دەگەن ىرگەلى وي ۇشقىنىن اڭعارتادى.
جوعارىداعىلار بۇل تومعا ەنگەن شىعارمالاردىڭ تاقىرىپ اۋماعىنىڭ ءبىرشاما كەڭ بولعاندىعىن، جازۋشىلاردىڭ تاقىرىپ تالعامىن كورسەتەدى. دەي تۇرعانمەن قوعامدىق ومىرىمىزدەگى زيالىلار تۇرمىسى، جاستار ءومىرى، بالدىرعان بالالار دۇنيەسى، عىلىم حيكىمەتتەرى ت ب كەلەلى تاقىرىپتار اياسىنان جەلى تارتىپ جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ وسى جيناقتان تيەسىلى ورىن الا الماعاندىعى ءبىر وكىنىش بولعان.
ءۇشىنشى، سۇبەلى كوركەم ادەبيەت شىعارماسى كوپ جاعدايدا اۆتوردىڭ قانداي تۇرمىستى جازعاندىعىمەن ەمەس، قايتا سول تۇرمىستى قانداي ءبىر بەينەلەۋ شەبەرلىگىنە، وي بەينەلەۋدىڭ نەندەي تىڭ ءادىس- تاسىلدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ قالاي جازعاندىعىمەن ايشىقتالىپ،ءوز وزگەشەلىگىن كورنەكتىلەندىرىپ تۇرادى. ەلىمىز قازاق پروزيكتەرى ادەبي جاسامپازدىققا جاقسى شارت- جاعداي جاراتىلعان، ‹‹قالاي جازۋ›› جونىندەگى ىزدەنىستەر تار ۇلتتىق شەڭبەر اياسىندا عانا قالىپ قويماي، بۇكىل ەل، ءتىپتى كۇللى دۇنيە ادەبيەتى اياسىنا قاراي كەڭەيگەن تۇستا بەرىلە ەڭبەكتەندى. ‹‹...كوركەمونەرلىك ىزدەنىسكە بەل شەشە كىرىستى. كۇنى كەشەگى جاسامپازدىق شەڭبەرلەرىن ءبىر- بىرلەپ بۇزدى. اۆتورلاردىڭ كوركەمدىك كوز اياسى كەڭىدى، ەل ءىشى- سىرتىنداع ى ۇزدىك كوركەمونەر اعىمدارىنان العان نارلەرى ءارقايسىلارىنىڭ كوركەمونەر امالياتىمەن توعىسىپ جاتتى. جازۋشىلار وزدەرىنىڭ كوركەمدىك بەينەلەۋ دارالىعىن قالىپتاستىرا باستادى.›› بۇل ىزدەنىس، پروزامىزدىڭ كوركەمدىك كەڭىستىگىندەگى سونى لەپ اتالعان جيناققا ەنگەن شىعارمالاردىڭ كوپ ساندىلارىنىڭ بويىنان مەن مۇندالايدى. تومەندە وسى جيناققا ەنگەن اڭگىمەلەرگە ورتاق كوركەمدىك شەبەرلىكتەرگە قىسقاشا توقتالامىز.
1. جيناقتاعى اڭگىمەلەرگە ءتان كورنەكتى ءبىر ەرەكشەلىك بايانداۋ شەبەرلىگىنىڭ باسىم ءتۇسىپ وتىراتىندىعى جانە شىعارما قۇرلىسىنىڭ شىمىر جيناقىلىعى .ءسوز ەتىلىپ وتىرعان اڭگىمەلەر تۇگەل دەرلىك بەلگىلى وقيعا جەلىسىنە قۇرىلعان،ال، وقيعا بولعان جەردە بايانداۋ بولادى. اۆتورلار ءوز شىعارمالارىندا بايانداۋدىڭ رەتتى بايانداۋ، قىستىرا بايانداۋ، ارالاستىرا بايانداۋ، شەگىنىستى بايانداۋ سىندى تۇرلەرىنان شەبەر پايدالانىپ، ءاربىر وقيعانى ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا ەركىن باياندايدى. ارينە، قوعامدىق ومىردە كۇندە دەرلىك تۋىلىپ جاتقان وقيعالاردى تالداپ الىپ، سىدىرتا بايانداپ بايانداپ وقيعالار تىزبەگىن قۇراستىرىپ شىعۋ جازۋشىنىڭ مىندەتى ەمەس. شىنايى جازۋشىنىڭ دۇنيە تانىمىنىڭ تەرەڭدىگى مەن قوعامدىق ءومىر قۇبىلىستارى جونىندەگى جان- جاقتىلى تۇسىنىگى ونى جوعارىداعىداي جاداعايلىقتان ساقتاندىرىپ، ءوز شىعىرماسى ارقىلى ايتىلار ىرگەلى ويدى كوركەمدىك شەبەرلىك ۇردىسىندە وبرازعا وراپ جەتكىزۋگە جىگەرلەندىرەدى. پروزىلىق شىعارمالارداعى بايانداۋ تۇتاس شىعارما قاڭقاسىنىڭ ويداعىداي تۇرعىزىلىپ، پارشا- پارشا كۇيدەگى شىعارما ماتەريالدارىنىڭ بولىنبەس ءبىر ءبۇتىن تۇلعاعا اينالۋىندا شەشۋشى رول اتقارادى.شاعىن وقيعا جەلىلەرى، كەيىپكەردىڭ شىعارمانىڭ وزەكتى يدەياسىن اشۋعا كومەگى تيەتىن ءار قيلى كەرەمەت كەشۋلەرى، جاي قيمىلدارىمەن جان دۇنيە ارپالىستارى، وسى بارىستا ونىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز- سويلەمدەر، اۆتور جاعىنان ايتىلار ءسوز بەن بەرىلەر باعا، شىعارما جەلىسىن ءجىپسىز جالعاپ تۇراتىن ءۇزىلمەس ارقاۋ وسىنىڭ ءبار- ءبارى دە بايسالدى بايانداۋدىڭ ەنشىسىندەگى شارۋالار. بۇل جيناقتاعى باسىم كوپ ساندى اڭگىمەلەردىڭ بايانداۋ ۇلگىسىندە بار دۇنيەلەر. كەي اڭگىمەلەردەگى بايانداۋ شەبەرلىگى ءسىزدى تاماشا ءبىر ورتاعا باستاپ كىرىپ، شىعارما اياقتاعانعا دەيىن جالىقتىرماي جەتەلەپ وتىرادى. بايانداۋ ءتاسىلىنىڭ قىرى مەن سىرىن تولىق يگەرگەن جازۋشىلارىمىز بايىمداۋ، سۋرەتتەۋ سەكىلدى بەينەلەۋ تاسىلدەرىنەن دە لايىقتى پايدالانىپ، كوزدەگەن كومبەلەرىنە جەتىپ وتىرعان ءارى تۇتاس شىعارمالاردىڭ قۇرىلىستارىنىڭ دا شاشاۋى شىقپاي، شىمىر،جيناقى،تۇسىنىككە جەڭىل بولۋىن دا وسى ارەدىكتە ويداعىداي شەشىم ەتىپ وتىرعان.عاپپاردىڭ «اق سايتانى»،بالاپان وماردىڭ «جۇپىنى ءۇيى»، شولپاننىڭ «تاعدىر تالكەگى» باستاعان شىعارمالاردىڭ بايانداۋ ۇلگىسى جاعىنداعى شەبەرلىگى قۋانا قۇپتارلىقتاي.
2. پروزالىق شىعارمالاردا كوركەم كەيىپكەرلەر وبرازىن سومداۋ ماڭىزدى كوركەمدىك مىندەت ەسەپتەلەدى ءارى پروزالىق شىعارمالاردىڭ شارت- جاعدايى دا كەيىپكەرلەر وبرازىن ءارلى دە ءنارلى ەتىپ جاراتۋعا ەركىن جەتەدى. اتالعان جيناقتاعى اڭگىمەلەر بۇل جاعىنان دا نەداۋىر ءساتتى ىزدەنىستەرگە جۇكتى بولعان. پروزالىق شىعارمانىڭ ءساتتى- ءساتسىزدىگى كەيىپكەرلەر وبرازىن قالاي سومداعانىنا قاتىستى بولسا، كەيىپكەرلەر وبرازىنىڭ ءساتتى جاراتىلعان- جاراتىلماعاندىعى ءبىرى ونىڭ شىنايىلىعىنا ياعني جاندى جارقىندىعىنا، ەندى ءبىرى تيۆ ورەسىنە كوتەرىلە العان- الماعاندىعىنا بايلانىستى بولادى. گوركي ءبىر سوزىندە ‹‹ تولىستويدىڭ كەيىپكەرلەرىن امىسە سيپاعىڭ كەلىپ تۇرادى›› دەپ تولىستويدىڭ كەيىپكەر وبرازىن جاراتۋدا ونىڭ شىنايىلىعىنا ەرەكشە كوڭىل بولەتىندىگىن ايتسا ، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ‹‹ بالزاك كەيىپكەرلەرىنىڭ شىنايىلىعى سونداي ونىڭ ءارقانداي كەيىپكەرى ومىرشەڭدىككە، سيقىرلى كۇشكە يە بولىپ كەلەدى››دەپ بالزاكتىڭ بۇل جاعىنداعى شەبەرلىگىنە دە تاڭ- تاماشا بولادى. كوركەم شىعارماداعى كەيىپكەرلەر اۋەلگى كەلبەتكە، شىنايى سەزىمگە، وزىندىك مىنەز- حاراكتەرگە جانە ومىرشەڭدىككە يە بولۋعا ءتيىس. سوندا عانا جازۋشى جاعىنان جاراتىلعان كوركەم وبرا ز وقىرماندار جاعىنان جاقسى قابىلدانادى. شىعارمادا كولەڭكەسى عانا كورىنىپ، ءوز تۇلعاسى ناعىز ادامدىق بەينەسىمەن كورىنبەگەن كايىپكەر شىنايى كوركەم كەيىپكەر وبرازى سانالمايدى، وقىرمانداردىڭ ويىنان دا ورىن الا المايدى.ارينە، قوعامدىق تۇرمىستاعى شىنايى ادامنىڭ كوركەم شىعارمانىڭ جاندى كەيىپكەر وبرازىنا اينالۋ بارىسى كۇردەلى جاسامپازدىق بارىس ەسەپتەلەدى.تۇرمىس جونىندەگى تۇسىنىگى تەرەڭ، ادام بالاسىنىڭ باسىندا بولاتىن قيلى تاعدىر كەشىرمەلەرىنە قانىق، ءومىردى كوزىمەن عانا ەمەس، شىنايى جان- تانىمەن كورە، سەزە بىلەتىن جازۋشى عانا تاماشا كەيىپكەر وبرازىن سومداپ شىعا الادى. ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىزدىڭ قالامىنان تۋعان «شىرعاداعى» ەسكى سالت- ءداستۇردىڭ قورعاۋشىسى كوكەباي شال، «وت جۇرەكتەگى» تاعدىردىڭ تالكەگىنە كوپ ۇشىراسادا مويىماعان قايسار، «ەرتىس سىڭعىرىنداعى» ساحارا سالتىنىڭ، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ كۋاسىنداي بولعان قارت اجە، « بىرگە بولعان ءۇش ساۋداداعى» جوسىنعا حورعا، قيسىنعا جۇيرىك قوجەكەڭ، «رايگۇلدەگى» تاعدىرى تالكەك بولعان مۇڭدى ارۋ رايگۇل، «اق ساعىمداعى» قۋ ءناپسىنىڭ قۇلى بولعان كامەن وبرازدارى ەشبىر كەمتىگى جوق كوركەم وبرازدار دەپ اتاۋعا بولارلىقتايءساتتى جاراتىلعان كەيىپكەركەر. وسى كەيىپكەرلەردىڭ بويىنان قويۋ ۇلتتىق ءتۇس تە، ادامعا ءتان شىنايىلىق تا، مىنەز- حاراكتەردەگى تۇتاستىق پەن دارالىق تا تولىعىمەن كورىنەدى.
3. لايى جوق تۇنىق، بەزەندىرۋدەن اۋلاق تابيعي كوركەم، وبرازدى ءتىل اتالعان جيناقتاعى باسىم كوپ ساندى اڭگىمەلەردىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى ەسەپتەلەدى. وبرازدى ءتىل كوركەم ادەبيەت شىعارماسىنىڭ ءبىرىنشى قۇرالى.ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن تولىق مەڭگەرگەن، ادەبي جاسامپازدىقتىڭ قىرى مەن سىرىنا جاتىلعان جازۋشى تالداپ العان تاقىرىبىن كەمەلىنە كەلتىرە جازاتىن تاماشا مۇمكىندىككە يە بولادى دا، سوزسىزدىك الەمىنەن ەركىندىك الەمىنە قاراي قۇلاش ۇرىپ، جاقسى شىعارما جاراتا الادى. ادەبي جاسامپازدىقتا قالامگەردىڭ كوركەم ءتىل كەستەسىنەن پايدالانۋداعى ءتۇپ ماقساتى ءتۇرلى ستيليستيكالىق تاسىلدەردى قولدانۋ ارقىلى شىعارمانىڭ تارتىمدىلىعى مەن يلاندىرۋ قۋاتىن ارتتىرۋ، سوڭىندا وقىرماننىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ىقپال جاساۋ. شەبەر جازۋشى حالىقتىق ءتىلدىڭ بارشا مۇمكىندىگىنەن تولىق پايدالانىپ، ءاربىر ءسوز، ءاربىر سويلەمدى دە ءوز ورنىندا قولدانا بىلەدى. وسى ارقىلى شىعارمانىڭ مەيلى بايانداۋ ءتىلى بولسىن نەمەسە كەيىپكەر ءتىلى بولسىن باسى ارتىق ءسوز- سويلەمدەردەن اۋلاق بولادى دا ، شىعارما ءتىلى ءوز رولىن تولىق ساۋلەلەندىرەدى. ارينە، قوعامدىق شىنايى بولمىستى بەينەلەيتىن ادەبي شىعارمانىڭ ءتىلى تۇگەل ساپ التىن، الەم- جالەم، وتە كوركەم بولمايتىندىعى بەلگىلى. سەبەبى قوعامدىق بولمىستىڭ ءوزى دە جاقسىلىق پەن جاماندىقتان، كوركەمدىك پەن كورىكسىزدىكتەن تۇرادى. قوعامدىق بولمىستىڭ مازمۇنىن شىندىققا ۇيلەسىمدى بەينەلەپ بەرۋدە قولدانىلعان ءتىلدىڭ تابيعيلىعى، قاراپايىمدىلىعى، ۇعىمعا جەڭىل تۇسىنىكتىلىگى دە ماڭىزدى ورىندا تۇرادى. بەلينسكي كەزىندە گوگول شىعارمالارىنىڭ تىلدىك جاقتاعى اسىرە كوركەمدىگىنە سىن ايتىپ ‹‹گوگول كەيدە ادامعا جازۋشى ەمەس، سۋرەتشى بولىپ كورىنەدى›› دەگەن ەدى. بۇل جازۋشىنىڭ ءتىل قولدانىسىنىڭ دا قىرى مەن سىرى مول ەكەندىگىن كورسەتەدى. جيناقتاعى اڭگىمەلەردىڭ باسىم كوپ ساندىسى ءتىل قولدانىسى جاعىندا تابىسقا جەتكەن. بۇل شىعارمالاردىڭ بايانداۋ تىلىندەگى جيناقىلىق، ۇعىمدىلىق، دالدىك، تابيعيلىق، ءبىر سارىندىلىقتان اۋلاق قىزىقتىلىق پەن كەيىپكەر تىلىندەگى يكەمدىلىك، اۋىز ەكى تىلدەك ەرەكشەلىك، دارالىق ‹‹ورنىن تاپسا وينامايتىن ءسوز جوق›› دەيتىن اقيقاتتى ەسكە سالادى، جازۋشىلارىمىزدىڭ ءتىل قولدانىسقا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعاندىعىن دالەلدەپ بەرەدى. اۆتورلاردىڭ بارلىعى دەرلىك حالىقتىق ءتىلدىڭ قۇتىن قاشىراتىن ءبىر سىدىرعى جالاڭ بايانداۋ، قايتالاۋ، باتتاستىرا سۋرەتتەۋ ، ورىنسىز شەشەنسۋ سىندى كەمشىلىكتەردەن اۋلاق بولىپ، جاقسى ستيليستيكالىق ونىمدىلىككە جەتكەن.
4. قوعامنىڭ دامىپ، ادامدار وي- ساناسىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى ادەبي جاسامپازدىقتىڭ بەينەلەۋ جولدارىندا دا تىڭ جاڭالانۋلاردىڭ بولىپ جاتقاندىعى بارشامىزعا ايان. جيناققا شىعارمالارى ەنگەن جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىر بولىمدەرى ءداستۇرلى جاسامپازدىق تاسىلىندە عانا اينالسوقتاپ قالماي، جاڭا جاسامپازدىق ءادىس- تاسىلدەرىنەن دە پايدالانىپ، تارتىمدى شىعارمالار جازدى.ءداستۇرلى پروزا جاسامپازدىعىندا باسى ءبۇتىن وقيعا جەلىسى، درامالىق قايشىلىق- قاقتىعىس بولادى دا، كەيىپكەردىڭ ءوسىپ- جەتىلۋ بارىسى سيۋجەت جەلىسىنىڭ بىرتىندەپ دامىپ، شەشىم تابۋ بارىسى ارقىلى ءبىرشاما ەگجەي- تەگجەيلى ءسوز ەتىلەدى. ال، وسى كۇندەرى باتىس ەلدەرىندە جارىققا شىعىپ جاتقان قازىرگى زاماندىق پروزا جاسامپازدىق اعىمدارىندا وقيعا قۇرىلىمىنداعى ۋاقىتتىڭ ءبىر تۇتاستىعى بۇزىلىپ، سەبەپ- سالدارلىق قاتىناستار ەركىن مەڭگەرىلىپ ، بولمىستىڭ اۋەلگى ءوز لوگيكاسى بويىنشا وي قورىتىلاتىن بولدى. وسى جاڭا پروزا جاسامپازدىق اعىمدارىنىڭ ءبىرى 20- عاسىردىڭ 20-، 30- جىلدارىنان باستاپ تارالعان سانا اعىمىندىق پروزا جاسامپازدىق ءتاسىلى.سانا اعىمىندىق پروزا جەكەنىڭ پسيحولوگيالىق تانىم بارىسىن ارقاۋ ەتىپ، كەيىپكەردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلايدى. مۇندا وقيعانىڭ ۋاقىت جانە كەڭىستىك فاكتورلارى بۇزىپ تاستالادى دا، ۋاقيعانىڭ ءمالىم ءبىر قىرى نەگىز ەتىلىپ، جان دۇنيەنى جايىپ سالۋ، بولمىستىڭ الدى- ارتىن بايلانىستىرا ويلاۋ، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى ەركىن ۇشتاستىرۋ، اۆتوردىڭ تەرەڭ پايىمىنان ۇلكەن ماعىنا تۋدىرۋ جولىمەن شىعارمانىڭ وزەكتى مازمۇنى ورتاعا سالىنادى. «اڭگىمەلەر» تومىنا ەنگەن سانا اعىمىندىق پروزانىڭ بەلگىلەرى بار شىعارمالاردىڭ ءبىرشاما ءساتتى شىققاندارى جۇمابايدىڭ «اق سەلەۋ» جانە ارداقتىڭ «اۋەلەگەن اق قاۋىرسىن» اتتى اڭگىمەلەرى. «اق سەلەۋدە» سۋرەتكەر جازۋشى وسىناۋ جەر ۇيىق جاسىل مەكەندى جۇتاتپاۋ، قىزعىشتاي قورعاۋ دەيتىن وسكەلەڭ ويىن كىلەڭ سۋرەتتەۋ تاسىلىنەن پايدالانىپ، جاراتىلىس الەمىندەگى ماۋسىمدىق وزگەرىستى، جومارت تابيعات پەن جەمەڭگەر ادامزات بالاسى اراسىنداعى بايلانىستى جانە مىناۋ قويناۋى قۇت كوركەم قارا جەردىڭ كەنەن قۇشاعىنداعى الۋان تاعىلىقتاردى بەينەلەۋ ارقىلى ورتاعا سالادى. كىلەڭ كوركەم سۋرەتتەۋدەن تۇراتىن تۇتاس تۋىندىنىڭ باس- اياعىنا تارتىلعان ءبىر عانا ءجىپسىز جەلى انا_ جەر ءۇشىن شىرىلداعان ازامات داۋىسى عانا. ال، «اۋەلەگەن اق قاۋىرسىن» جاستار ءومىرى تاقىرىبىنداعى تۋىندى بولىپ، ستۋدەنتتەردىڭ ماحاببات پەن قاپىلىستان قۇرام تاپقان قىسقا عانا بىرنەشە جىلدىق وقۋشىلىق ومىرلەرىن ەكى ستۋدەنتتىڭ مەكتەپ بىتىرەر ساتتەگى قوشتاسۋ قيمىلدارىن اسىرەسە ديالوكتارىن جۇردەك بايانداۋ ارقىلى بەينەلەيدى. وقيعانىڭ ءبىر ۇزىك جەلىسى، ءۇش كەيىپكەر، ءتارتىبى بۇزىلعان ۋاقىت پەن كەڭىستىك، ديالوگ ارقىلى سىرتقا شىعىپ وتىرعان جان دۇنيەدەگى ىشكى بۇلقىنىس بۇل شىعارمانىڭ تارتىمدى جازىلعان سانا اعىمىندىق اڭگىمە ەكەندىگىن كورسەتەدى.
جوعارىداعىلاردان سىرت، اتالعان جيناققا ەنگەن شىعارمالاردىڭ ادام ءومىرىن ءار قىرىنان ءساتتى بەينەلەگەندىگى، اڭگىمە مازمۇندارىنىڭ نەداۋىر جوعارى دارەجەدە تۇرمىسقا بەيىمدەلگەندىگى،قابىلداۋ ەستەتيكاسىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي وقىرمان وبيەكتىن دە ۇمىت قالدىرماعاندىعى، شىعارما تەمالارىنىڭ ۇيلەسىمدى قويىلعاندىعى، اڭگىمەلەردىڭ وقيعا جەلىلەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن جيناقىلىعى،ءار اۆتوردىڭ ءوز قولتاڭباسىن تانىتۋعا قۇلشىنعاندىقتارى سەكىلدى ءبىرسىپىرا وزگەشەلىكتەرى دە بارلىعىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون.
ءتورتىنشى، «20-عاسىر ادەبيەت قامباسىنىڭ» ‹‹اڭگىمەلەر›› تومى باسپا شارۋاشىلىعى دا نارىق قىسپاعىندا قالىپ وتىرعان جاعدايدا قاتىستى ازاماتتاردىڭ قۇلشىنىسىمەن جارىق كورگەن كولەمدى جيناق ەكەندىگى شىندىق. ەلىمىز قازاقتارىندا تۇڭعىش قولعا الىنىپ وتىرعان يگى باستاماعا قۋانا وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ قۇلشىنىسىن قۇپتاي وتىرىپ، مۇنان بىلايعى شارۋالارىنا سەبى ءتيىپ جاتسا دەيتىن ىزگى نيەتپەن «اڭگىمەلەر»تومىنىڭ تۇتاس تۇلعاسىنا از دا بولسا سالقىنىن تيگىزىپ تۇرعان كولەڭكەلى تۇستارى جونىندە دە ازىراق ايالداي كەتۋدى ءجون كوردىك.
1. «العى سوزدە» ايتىلعانىنداي ‹‹بۇل جيناققا ەنگىزىلگەن تۋىندىلار تۇرلىشە داۋىردە جازىلعان تۋىندىلار. ونى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ 20- عاسىرداعى اڭگىمە جاسامپازدىعى قيمىلىنىڭ سوقپاقتارىن جانە ۇزىن ىرعاسىن نەگىزىنەن بەينەلەپ بەردى دەپ ايتۋعا بولادى.›› شىنىندا سولاي، جيناققا ەنگەن تۋىندىلار نەگىزىنەن ‹‹مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ›› الدى- ارتىندا جانە سوڭعى جيىرما جىلدا جازىلعان تۋىندىلار. داۋىرلىك شەكتەمەلىلىك سالدارىنان ‹‹مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ›› الدى- ارتىندا جازىلعان شىعارمالارعا ۋاقىت تۇرعىسىنان دۇرىس مامىلە جاساۋعا تۋرا كەلەدى.الايدا، جاسامپازدىققا كەڭ ءورىس اشىلعان سوڭعى جيىرما جىلدا جازىلعان،جيناقتان ويىپ ورىن العانءبىرسىپىرا شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك اياسىنداعى السىزدىكتەرى ياعني بايانداۋىنداعى بولبىرلىق، بايانداۋدى جالاڭ وقيعانى بايانداۋ دەپ قانا تاياز تۇسىنەتىن تۇسىنىكتىڭ شىعارمانىڭ تۇتاس تۇلعاسىنا كەسىرىن تيگىزۋى، كەيىپكەر وبرازىن جاراتۋداعى كەيبىر شالاعايلىقتار، كەيىپكەر تىلىندەگى ونىڭ ويى مەن بويىنا ۇيلەسپەيتىن كىناراتتار، كەيبىر وقيعالىقتاردىعى رەال بولمىستان جىراقتاعان نانىمسىزدىق، تىم كەڭ كوسىلىپ تاقىرىپتى تولىق يگەرە الماي قالۋ، وقيعا قۋالاۋشىلق سىندى جايتتەر اتتەگەن- اي ايتقىزباي قويمايدى. بۇل وسى كولەمدى جيناققا ەنەتىن شىعارمالاردى تالداۋدا كەيبىر ۇستىرتتىكتەردىڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى.
2. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ 20- عاسىرداعى اڭگىمە جاسامپازدىعىنىڭ ۇلكەن تومى بولعان بۇل كىتاپتان اڭگىمە جاسامپازدىعىندا بەلسەنە ەڭبەكتەنىپ، ەل سۇيىنگەن ەڭبەكتەردى جارىققا شىعارعان كايبىر پروزيكتەرىمىزدىڭ جانە اڭگىمە جانىرىنىڭ ەلىمىز قازاقتارىندا نەداۋىر وركەندەگەن كەيبىر تۇرلەرىندە جازىلعان تارتىمدى شىعارمالاردىڭ تيەسىلى ورنىن الا الماعاندىعى ۇلكەن وكىنىش بولعان. ومارعازى ايتان ۇلى، اۋەلقان قالي ۇلى، جاقسىلىق ءساميت ۇلى، تۇرسىنالى ىرىسكەلديەۆ، ءجۇمادىل مامان، اسىلبەك ساقىش ۇلى، قايشا تابارىك قىزى، قاپاس اسەيىن ۇلى، سەرىك نۇعىمانوۆ قاتارلىلار باستاعان ءبىر شوعىر پروزيكتەرىمىز اڭگىمە جانرشاسىندا نەداۋىر ورەلى تۋىندىلار بەرگەن اۆتورلار ەدى، وكىنىشكە وراي ولاردىڭ شىعارمالارى بۇل ‹‹قامباعا›› كىرمەي قالعان. مۇنان تىس، ەلىمىز قازاقتارىندا عىلمي فانتاستيكالىق اڭگىمە جاسامپازدىعى بۇل كۇندەرى دامىپ، ءوزىنىڭ شاعىن بولسادا ساپالى جازۋشىلار قوسىنىن قالىپتاستىرىپ، بەلگىلى ورەگە تاياعان- دى. الايدا، وكىنىشتىسى بولات كارىبايەۆ، كۇنداۋلەت ءالىماجى ۇلى، نۇرلان سارسەنبايەۆ قاتارلى تالانتتى فانتاستارىمىزدىڭ وقىرماندارىن كوركەم ادەبيەتتىك جانە عىلمي تىلسىماتتىق ءلاززاتىنا بىردەي كەنەلتىپ، جاقسى باعا العان عىلمي فانتاستيكالىق اڭگىمەلەرىنىڭ بىرەۋى دە بۇل ‹‹قامباعا› ›قوسىلماعان.
3. جازۋشى ەڭبەگى بەينەتتى ەڭبەك. ءوزىنىڭ قوعامدىق جۇمىس بولىسىندەگى تيەسىلى قىزمەتىن تىندىرىمدى ىستەيءجۇرىپ، ادەبي جاسامپازدىق سىندى كوپ يگىلىگىندەگى شارۋاعا ايانباي ات سالىسىپ،بيىك تابىستارعا جەتىپ، حالقىنا رۋحاني ازىق ءوندىرىپ جۇرگەن قالامگەرلەر ەڭبەگى لايىقتى باعاسىن الۋى، قادىرلەنۋى قاجەت. اتالعان تومنىڭ بۇل جاعىنداعى ەسەسى ەلەۋلى.الايدا، كىسىنىڭ قارنىن اشىراتىنءبىر جايت شىعارما اۆتورلارىنىڭ سۋرەتى باسىلىپ، ارنايى تانىستىرۋى بەرىلگەن تولىق ءبىر بەتتەگى تانىستىرۋ تەكستىنىڭ شالالىعى. بۇل تانىستىرۋ تەگىندە جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىق جاعدايىنان وقىرماندارعا جۇيەلى، تولىق تۇسىنىك بەرۋ ءوشىن دايىندالعان، عاسىرلىق ادەبيەتتىڭ قامباسى بولىپ وتىرعان كىتاپ ءۇشىن بۇل وتە قاجەتتى. الايدا، جيناققا بەرىلگەن اۆتور تۋرالى تۇسىندىرمە، تانىستىرۋلاردىڭ باسىم كوپ ساندىسى ءۇستىرت، شالاعاي بولىپ شاققان، ءتىپتى جازۋشىنىڭ جاسامپازدىعى ، باستى شىعارمالارى، ۋاقىت شەگى ت ب لاردان ءبىرتالاي قاتەلىكتەر دە كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە ەملەلىك قاتەلىكتەر اياق الىپ جۇرگىسىز دارەجەدە. ‹‹بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ›› دەمەكشى، ءبىزدىڭ ويىمىز وزگە ەمەس، ماڭىزى بولەك كىتاپتىڭ تال بويىنا تارىداي دا كولەڭكە تۇسپەگەن بولسا دەيتىن جاقسى كوڭىل عانا.
كەزەكتە، تۇتاس ادەبيەت الەمىندە ادەبي جاسامپازدىققا، سونىڭ ىشىندە پروزا جاسامپازدىعىنا كەڭ ءورىس اشىلدى. باتىس پروزيكتەرى، حانزۋ پروزيكتەرى جانە قازاقستان پروزيكتەرى ءداستۇرلى جاسامپازدىق ۇلگىسىنەن ىلگەرلەي شىعىپ ءارى ونى دا ۇمىت قالدىرماي، جاسامپازدىققا بۇعاۋ بولعان قات- قابات شەڭبەرلەردى تاس- تالقان ەتىپ، تۆورچەستۆو دۇنيەسىندە ەمىن- ەركىن ەڭبەكتەنۋدە. ادەبيەت الەمىندە توسىن قۇبىلىس، وزگەش ە ورنىك جانە بەلەكشە وي ايتۋ قۇبىلىسى بارىنشا كوبەيگەن وسى تۇستا ەلىمىز قازاق پروزيكتەرىنىڭ يدەيادا ەرتە ازات بولعان، قاتارلاستارىنان قارا ءۇزىپ العا شىققان ءبىر شوعىرى دا (ماسالان:جۇمابايدىڭ سانا اعىمىندىق جاسامپازدىعى، ومارعازىنىڭ ويلى پروزاسى، ورازقاننىڭ ابسۇرديزمدىك سارىنمەن جازىلعان «كاسىپ تاڭداعان ادام» پوۆەستى جانە تالانتتى جاس جازۋشى تۇرسىنبەك بايجۇما ۇلىنىڭ بيىك تالعامىنان تۋىنداعان ەركىن جاسامپازدىق تەندەنسياسى ت ب) كوركەم پروزا كەڭىستىگىندە ەركىنشە قۇلاش ۇرۋدا. بۇل تابيعي قۇبىلىس. ادەبي جاسامپازدىق قيىردى شالار قىراعى وي- سانانى، مول پايىم- پاراساتتى جانە ەركىندىك الەمىندە ەركىن سامعاۋدى قاجەت ەتەتىن ءارى قىزىقتى ءارى قيامەت قيىن شارۋا. قوعامنىڭ دامۋى، وي- ساناداعى سەرپىلىس، قوعامدىق جانە جاراتىلىستىق دۇنيەنىڭ ىلگەرىندى- كەيىندى ادامزات جاعىنان يگەرىلىپ جاتقان تىلسىماتتارى بۇل تابيعيلىقتى ءتىپتى دە ىلگەرلەتە تۇسەدى. سوندىقتان ەلىمىز قازاق پروزاسىنىڭ ەرتەڭى مول ءۇمىت كۇتتىرەدى، استە كۇدەر ۇزدىرمەيدى.
ەسكەرتۋلەر مەن پايدالانىلعان ماتەريالدار:
1. اكپار ءماجيت ۇلى: «العى ءسوز»، «20-عاسىر ادەبيەت قامباسى» (اڭگىمەلەر تومى)، 4-بەت، ۇلتتار باسپاسى، 2002-جىل قازان؛
2. ماجينفاڭ: «پروزا ونەرى تۋرالى»، 50-بەت، بەيجيڭ داشۋە باسپاسى، 1991- جىل اقپان؛
3. گى في: «اڭگىمە ونەرىنىڭ قىرى مەن سىرى»، 66-بەت، جياڭسۋ ادەبيەت- كوركەمونەر باسپاسى، 1995- جىل قازان؛
4.«20-عاسىر ادەبيەت قامباسى»(اڭگىمەلەر تومى)، ۇلتتار باسپاسى، 2002-جىل قازان؛
5. لي جيانجۇن: «پروزا ستيليستيكاسى تۋرالى زەرتتەۋ»، جۇڭگو حالىق داشۋەسى باسپاسى، 2003- جىل جەلتوقسان؛
6.ميلان.كۇندىرا: «پروزا ونەرى»، دۇڭ چياڭ اۋدارماسى، شاڭحاي اۋدارما باسپاسى، 2004- جىل تامىز؛
7.ساۋۋىنشۋان: «پروزا ەسىگى»، جازۋشى باسپاسى، 2003- جىل قاڭتار؛
8.چىن پيڭيۋان: «جۇڭگو پروزاسى بايانداۋ ۇلگىسىنىڭ وزگەرىسى»، بەيجيڭ داشۋە باسپاسى، 2004- جىل شىلدە.
加载评论内容,请稍等......